29.03.2015

Այն դաժան տարիներին իմ պատրաստած լապտերը


Այս լապտերը պատրաստել եմ 24 տարի առաջ, երբ դեռ Շուշին ազատագրված չէր, և գրեթե ամեն օր Ստեփանակերտը հրետակոծվում էր։ Քաղաքն ամայի էր թվում. Ստեփանակերտի մի ծայրից մյուսը գնալիս փողոցում հազիվ 5-6 մարդ կարող էիր տեսնել։ Բնակիչների մի մասը պատսպարվել էին նկուղներում, մյուս մասը տեղափոխվել էին Արցախի ավելի անվտանգ բնակավայրերը, իսկ ոմանք ուղղաթիռով հաջողացրել էին մեկնել Երևան...

Ստեփանակերտում ոչ հոսանք կար, ոչ գազ։ Առավոտից կեսգիշեր նկուղներում մոմի լույսի տակ կերակուր էին սարքում, զրուցում, քննարկում «իրադրությունը Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջ»։

Խանութները գրեթե դատարկ էին, անկենդան, փշրված ապակիներով, մերկ ցուցափեղկերով ու դարակներով։ Հազիվ մի քանի լապտերներ մնացած լինեին մարդկանց մոտ, եղածների մարտկոցների պիտանիության ժամկետն էլ վաղուց լրացած էր։

Մտքովս անցավ մեխանիկական լապտեր պատրաստել։ Երկու օր շրջում էի քաղաքում, ծանոթ-բարեկամների մոտ ինձ համար անհրաժեշտ զանազան դետալներ որոնում՝ ատամնավոր անիվներ, լիսեռներ, մետաղե զանազան կտորտանքներ և այլն։ Աշխատանքի գործիքներս մկրատը, խարտոցը, պտուտակահանը, մուրճն էին ու էլի մի քանի նման բաներ։ Դանակի, մկրատի սուր ծայրով կամ խարտոցով էի մետաղե թիթեղների վրա անհրաժեշտ անցք բացում։ Մի քանի տեղից նույնիսկ 1-5 կամ 2 մմ հաստությամբ երկաթե թիթեղ եմ ծակել մկրատի սուր ծայրով։

Շուրջ 10-15 օր հետո լապտերս պատրաստ էր։ Այն մոտավորապես աշխատում էր մոտորի, հեծանիվի «դինամոյի» սկզբունքով. մագնիս խարիսխը պտտելու շնորիվ ստեղծված էլեկտրոմագնիսական դաշտից փաթույթում մոտ 4-5 վոլտ հոսանք էր առաջանում։ Լապտերի կողքից դուրս եկած փոքրիկ բռնակը «շարմանկայի» պես պտտելով, փոքրիկ պտույտներն ատամնավոր անիվների շնորհիվ ավելի մեծ պտույտներ էին ստանում, որը փոխանցվելով խարիսխին, այն պտտում էր շատ մեծ արագությամբ։ Ու փոքրիկ լամպը վառվում էր, լուսավորում ինչպես ամենասովորական լապտերները։

Նախկինում նաև «ժուկ» (մենք «տժվժիկ» էինք անվանում) լապտերներ կային։ Ուղղակի այդ օրերին այդ ամենը մնացել էր հեռու անցյալում։ Ես, որ մանկությունից լապտերների հանդեպ թուլություն ունեի, այդ օրերին մի լապտեր անգամ չունեի ձեռքիս տակ։ Չնայած եթե ունենայի էլ, հազիվ թե աշխատեր, որովհետև այդ օրերին, ինչպես արդեն նշեցի, ոչ խանութներ կային, ոչ այնտեղ վաճառվող մարտկոցներ...

Շատերը զարմանքով ու մի քիչ նախանձով էին նայում լապտերիս... Ամենուր մշտական ուղեկիցս էր։ Ու այն հատկապես շատ պետք եկավ 1992-ի փետրվարի 26-ի գիշերը։ Այդ օրը Շուշիի գրադ կայանքի հիմնական թիրախը մեր բնակելի շենքն էր։ Արկ-հրթիռներից մեկը ծակելով հաստ պանելը, ընկել էր նաև նկուղի մեր հարևան սենյակը, որտեղ բարեբախտաբար մարդ չկար (բայց դա այլ պատմություն է)...

Մեր շենքի տարբեր շքամուտքերում 4-5 տուն էր վառվում։ Լապտերովս լուսավորելով, ջուր էինք հասցնում այդ բնակարանները՝ կրակը մարելու համար։ Մեկը դեռ լրիվ չհանգցրած, մյուս բնակարանների համար էին խնդրում լապտերս, քանզի ծխի ու փոշու մեջ գրեթե ոչինչ չէր երևում շենքի ներսում...

Հիմա երբ մատնոցի չափ լապտերներ կան արդեն, որոնք այն հեռավոր տարիների հսկա լապտերի ու իմ լապտերի չափ լույս են սփռում, այնուամենայնիվ ես մի առանձին քնքշությամբ սիրում ու պահում եմ մոտ 13-14 սմ երկարությամբ համեստ այդ «լուսավորիչը», որն այնքա՜ն մեծ ծառայություն մատուցեց 1992-ի ծանր ու դաժան այն օրը...

17.03.2015

Ապուշը

(ԿԱՄ՝ ԶՐՈՒՅՑ ԱՊՈՒՇԻ ՀԵՏ)


ԶՐՈՒՅՑ ԱՌԱՋԻՆ

- Բարև ձեզ։
- Բարև։
- Կարելի՞ է ձեզ հետ մի քիչ զրուցել։
- Իսկ ինչի՞ մասին։
- Գրականության, գրողների մասին։
- Խնդրեմ։ Բայց մինչ այդ գուցե սրբես քիթդ։
- Իսկ դա պարտադի՞ր է։
- Ցանկալի է։
- Ճիշտն ասած, մոտս թաշկինակ չկա։ Այդպիսի երկրորդական բաներ չեմ պահում։
- Բայց պետք է պահես։
- Ձերը մի րոպեով չե՞ք տա։
- Ի՞նչը, թաշկինա՞կը։
- Հա։
- Բայց օգտագործված է։
- Ինչ կա որ։ Թաշկինակը օգտագործելու համար է։
- Խնդրեմ։
- Շատ մերսի։
(Նա երկար քչփորեց քիթն ու թաշկինակս մեկնեց ինձ)։
- Թող մնա քեզ մոտ։ Քեզ եմ նվիրում։
- Մերսի։
- Գրականության մասին էիր ուզում զրուցել։
- Հա, ճիշտ է։ Չարենցի մասին էի ուզում զրուցել։ Էդ Չարենցին լավ էլ թարգմանել են։ Ո՞վ է թարգմանել։
- Չարենցը շատ լեզուներով է թարգմանվել։
- Շատի հետ գործ չունեմ, նրան ո՞վ է հայերեն թարգմանել։ Նայեցի, ոչ մի տեղ թարգմանողի անունը չկար։
- Չարենցը հայերեն էր գրում։
- Հա՞... Հաստա՞տ։ Բա որտե՞ղ է այդպես լավ սովորել հայերեն։
- Հայաստանում։ Նա հայ է։
- Հա՞յ է... Ա՜յ քեզ բան... Մտքովս չէր անցել։ Բա ինչո՞ւ ազգանունը «յան»-ով չի վերջանում։


ԶՐՈՒՅՑ ԵՐԿՐՈՐԴ

- «Գդակը պոպոզ, անունը Կիկոս...»։ Ո՞վ է գրել դա։
- Հովհաննես Թումանյանը։
- Լավ է գրել, ինձ շատ դուր եկավ։ Բայց այդ բանը չպիտի աներ։
- Ի՞նչը չպիտի աներ։
- Չպիտի թողներ, որ Կիկոսը ծառը բարձրանար։ Կամ կարող էր, չէ՞, այդ գրողը՝ Թումանյանը, վազել դրանց տնեցիների մոտ ու ասեր՝ ձեր լակոտը բարձրացել է ծառը, եկեք իջեցրեք, թե չէ ընկնելու է և վարի գնա... Դրանից բացի մնացածը շատ լավ է գրել, շատ ապրի։


ԶՐՈՒՅՑ ԵՐՐՈՐԴ

- Եթե ես լինեի երկրի պրեզիդենտը, բոլոր այդ գրողներին կամ բանտ կնստեցնեի, կամ կգնդակահարեի։
- Գրողների հանդեպ նոր մոտեցում չէ։ Այդպես վարվողներ եղել են արդեն։ Բայց մի կարևոր բան մոռացար։
- Ի՞նչը։
- Նրանց գրքերն այրելը։
- Հա, լավ հուշեցիք. գրքերն էլ կվառեի։
- Բայց ինչո՞ւ։ Գրողներն ի՞նչ են արել քեզ։
- Նրանք բոլորը գող են։
- Հաստա՞տ։
- Հաստա՛տ։
- Իսկ ի՞նչ են գողացել։
- Նրանց գրածները ինտեռնետում կան։ Այնտեղից գողացել, թռցրել են։
- Հա՞։
- Հաստա՛տ։
- Ահա՜ թե ինչ։ Բայց, այնուամենայնիվ, շատ ուրախ եմ, որ դու էլ ես ինտերնետ մտնում։
- Շատ մերսի։ Բայց առայժմ անձամբ չեմ եղել այնտեղ, դեռ միայն կոմպյուտերով եմ ինտեռնետ մտնում։ Բայց մի բանում սխալվել եմ. եթե ես էլ գրող դառնայի, ամենահարուստը կլինեի։
- Բայց դու դրա կարիքը չունես։
- Ինչո՞ւ։
- Առանց այդ էլ դու շատ հարուստ ես։
- Չէ, շատ փող չունեմ դեռ։ Ինձնից հարուստ մարդիկ շատ կան։
- Ես փողը նկատի չունեմ, այլ խելքը։
- Հա՜, էդ մի հարցում դուք լրիվ ճիշտ եք։


ԶՐՈՒՅՑ ՉՈՐՐՈՐԴ ԿԱՄ ՈՐՊԵՍ ՎԵՐՋԱԲԱՆ

- Գիտե՞ք ինչ եմ մտածում։
- Նախագահ դառնա՞լ։
- Դեռ չէ։ Որոշել եմ դեպուտատ դառնալ։ Ի՞նչ եք կարծում, կստացվի՞։
- Անպայման։ Քեզ պես շատերն են պատգամավոր դարձել։
- Գիտեմ։ Դրա համար եմ ասում։ Որ դեպուտատ դառնամ, հետո հեշտ կլինի մինիստր դառնալը։
- Իրավացի ես։
- Լավ մարդ եք։ Ինձ շատ դուր եկաք։ Որ մինիստր դառնամ, ձեզ համար մի լավ պաշտոն կհաջողացնեմ։ Չնայած, մեր մեջ ասած, էնքան քույր, եղբայր, բարեկամներ, ազգականներ ունեմ, որ բոլորին տեղավորելուց հետո կարող է ազատ տեղ չմնա ձեզ համար։
- Շնորհակալություն։ Քեզ պես ինտելեկտուալ մարդու ղեկավարությամբ աշխատելը մեծ պատիվ կլինի։
- Միայն դուք եք հասկանում դա, իսկ շատերն ինձ ապուշ են համարում։
- Երբ նախարար դառնաս, շատ են փոշմանելու։
- Ճիշտ է։ Հերթ են կանգնելու, որ ընդունեմ իրենց, իսկ ես քարտուղարուհուս հանձնարարելու եմ դրանց մի քանի օր շարունակ ասի՝ շեֆը խիստ զբաղված է, խորհրդակցություն է։
- Փայլուն գաղափար է։
- Գիտեմ։
- Կարծես էլի թաշկինակի կարիք է զգացվում։
- Հա, իրոք։ Բայց ինչո՞ւ եք ինձ հետ դու-ով խոսում։
- Որովհետև դեռ մինիստր չես դարձել։
- Ճիշտ է։ Մի պահ մոռացա... Ասացի, չէ՞, դուք լավ մարդ եք։ Չէ՜, ինչ էլ պատահի, ձեզ համար անպայման մի լավ պաշտոն եմ պահելու...

17 մարտի, 2015 թ.

24.02.2015

Զորավար Անդրանիկին նվիրված երգը


1970-ականների վերջերին էր։ Հայրս աշխատում էր Արցախի մարզային ռադիոյում որպես գրական-երաժշտական հաղորդումների ավագ խմբարգիր։ Այսինքն՝ հաղորդումների շուրջ 80 տոկոսն ինքն էր տնօրինում։ Ի դեպ, երկար տարիների ընթացքում հայրս գրական հաղորդումների և երաժշտության պատկառելի ֆոնդ էր ստեղծել, որտեղ գերակշռում էին հայկական դասական, ժողովրդական, գուսանական և էստրադային երգերը՝ հիմնականում բերված Երևանից։ Երևանյան ռադիոյում հազիվ թե լիներ հայկական հանրահայտ մի երգ, երաժշտություն, որ հայրս բերել տված չլիներ Ստեփանակերտ։

Իմ սիրելի երգերը հորս աշխատասենյակում գտնվող խորհրդային պատկառելի պրոֆեսիոնալ մագնիտոֆոնային սարքավորումից գրանցում էի իմ մագնիտոֆոնում (առնվազն 500 երաժտություն էի ձայնագրել)։
Երևի 9-րդ կամ 10-րդ դասարանում էի սովորում։ Դասերից հետո հաճախ էի լինում հորս մոտ՝ աշխատավայրում։ Մի օր մարզային ռադիոկոմիտեի նախագահ Գրիգորի Սողոմոնյանը մտավ հորս աշխատասենյակն ու ասաց. «Վազգեն Գարեգինովիչ, քիչ առաջ Բորիս Սարկիսիչը զանգեց ու ասաց. Օվյանին ասա շատ չե՞ս հնչեցնում «Անդրանիկը»։ Սկի Երևանի ռադիոն էդքան չի հնչեցնում այդ երգը...»։

Այդ Բորիս Սարկիսիչը Կևորկովն էր, իսկ Անդրանիկի մասին երգը գուսան Շերամի հանրահայտ «Իբրև արծիվ սավառնում ես»-ն էր՝ երգչախմբի կատարմամբ։ Հայրս իրեն հատուկ ծիծաղեց քթի տակ ու ասաց՝ լավ, նկատի կունենամ...

Ամբողջ օրը չկարողացա քնել։ Այդ երգը վաղուց ձայնագրել էի ինձ համար, բայց ինձ թվում էր, որ մի օր անվտանգության մարմինները գալու էին և ռադիոկոմիտեից առգրավելու այդ ձայնագրությունը։ Ուրեմն՝ պետք էր ամեն գնով փրկել այն։ Առավոտյան արդեն որոշել էի անելիքս։ Հորս խնդրեցի ձայնադարանից բերել տա երգը՝ իբր որպեսզի ձայնագրեմ ինձ համար։ Ապա 38 սմ/վրկ արագությամբ հատուկ բաբինայից՝ բնօրինակից ձայնագրեցի մի այլ դատարկ բաբինայի վրա, այն դրեցի բնօրինակի տուփի մեջ, իսկ իրական բնօրինակը հորիցս ծածուկ բերեցի տուն։ Մտածում էի՝ դե թող փորձեն վերացնել այն, բնօրինակը մոտս է...

Վաղուց չկա հայրս, չկա նաև Արցախի մարզային ռադիոյի այդ հարուստ ձայնադարանը, որը տարիներ շարունակ ստեղծել, հարստացրել էր հայրս. պատերազմի ժամանակ գրեթե հիմնովին ավերվել է այն։ Բայց մասունքի պես առայսօր տանը պահում եմ Անդրանիկին նվիրված հրաշալի երգի բնօրինակը՝ ձայնագրված խորհրդային բաբինայի վրա, չնայած արդեն չկա հինավուրց այն տեխնիկան, որի վրա կարելի է լսել այդ երգը...

19.02.2015

1969 թ. Մեծ լոռեցին՝ Ստեփանակերտի պետթատրոնի բեմում


1969 թվականանին Ամենայն Հայոց բանաստեղծի ծննդյան 100-ամյակը հանդիսավոր տոնում էր նաև Արցախը։ Այդ ժամանակ ընդամենը 9 տարեկան էի, երբ հորս հետ առաջին անգամ ոտք դրեցի մի տաճար, որ կոչվում է Թատրոն, ավելի կոնկրետ՝ Ստեփանակերտի պետական դրամատիկական թատրոն։ Ինձ համար մի այլ աշխարհ բացվեց։ Առաջին անգամ տեսա մարդկանց, ովքեր կարծես այլ աշխարհից էին։ Եվ առայսօր երբ լսում եմ «մտավորական» բառը, իմ առջև հառնում են շքեղ, հպարտ ու բարեհոգի այդ մարդիկ՝ ժողովրդական արտիստներ Գուրգեն Հարությունյանը, Միքայել Կորգանյանը, Հովհաննես Շիրազի մանկության ընկեր, գլխավոր ռեժիսոր Հովհաննես Կարապետյանը...

Իսկ իմ՝ թատրոնում հայտնվելու պատճառն այն էր, որ Թումանյանի 100-ամյակի կապակցությամբ Արցախի Մայր թատրոնը բեմադրում էր հորս՝ Վազգեն Օվյանի «Մեծ լոռեցին» պիեսը, որտեղ Թումանյանը ներկայացված էր իր անմահ հերոսների հետ...
Առայսօր հիշում եմ, թե ինչ կատարվեց դահլիճում, երբ դահլիճի վերևից Թումանյանը (ժող. արտիստ Բենիկ Օվչյան) Ալ. Սպենդիարյանի երաժշտության ներքո շարժվում էր դեպի բեմ։ Ողջ դահլիճն ապշած կանգնել, ծափահարում էր Մեծ լոռեցուն, և դահլիճով մեկ լսվում էին՝ Թումանյա՜նն է, Թումանյա՜նն է...

«Մեծ լոռեցին» այնուհետև ներկայացրել են Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Հյուսիսային Կովկասի գրեթե բոլոր հայաշատ բնակավայրերում։ Հյուրախաղերից հետո դերասանները շարունակ պատմում էին լեփ-լեցուն դահլիճների և ջերմ ընդունելության մասին։ Գյումրի-Լենինականի և Կիրովականյան հյուրախաղերի մասին մի առանձին ջերմությամբ էին պատմում. ներկայացումից հետո բազմաթիվ հանդիսատեսներ սպասում էին, որպեսզի դերասաններին անձամբ շնորհակալություն հայտնեն և հրավիրեն իրենց տուն...

Երևանում Հովհ Թումանյանի 100-ամյակին նվիրված մրցույթում Հովհաննես Կարապետյանի բեմադրած հորս «Մեծ լոռեցին» արժանացել է երկրորդ մրցանակի։ Հովհաննես Կարապետյանը և դերասանները հորս պատմում էին (տարիներ հետո երջանիկ հիշողություններին տրվելով՝ ինձ մոտ էլ էին պատմում), որ ժյուրիի անդամներն իրենց շնորհավորել էին ու ասել. «Այս երկրորդ մրցանակն ավելին է, քան առաջինը։ Ուղղակի ճիշտ չէր լինի, եթե Թումանյանի հայրենակիցներին չտաինք առաջին մրցանակը»...

Այդ տարիներին Ադրբեջանի կազմում գտվող մեր փոքրիկ երկրամասն ուներ Թատրոն, որ մեր հպարտությունն էր, ու նաև այդ թատրոնի շնորհիվ էր Արցախը հայեցի ապրում։ Այդ թատրոնի նախկին փառքից այսօր ազատ ու անկախ Արցախում ցավոք գրեթե ոչինչ չի մնացել...

Այսօր Մեծն Թումանյանի ծննդյան օրն է


Այս տողերը գրել եմ մեկ տարի առաջ.

Նայում եմ Թումանյանի լուսանկարին: Կորացած, ճերմակած իմաստուն ծերունի... Մինչդեռ ընդամենը 54 տարի է ապրել, կես դար: Բայց որքա՜ն բարություն, ազնվություն, իմաստություն կա նրա հոգնած աչքերում...

Նրա տարիքին եմ արդեն, բայց կարծես սովորական ու միամիտ երեխա լինեմ այդ զարմանահրաշ հանճարեղ Մեծ լոռեցու մոտ: Մարդ, որ իր ողջ կյանքն ապրել է լույս տալով ու մոմի պես լույս տալով կամա՜ց-կամաց սպառվել...

Քանի՜ ձեռքից եմ վառվել,
Վառվել ու հուր եմ դառել,
Հուր եմ դառել`լույս տվել,
Լույս տալով եմ սպառվել:

Եվ ամենազարմանալին՝ մահից առաջ ցավով խոստովանել է, որ ժամանակ չի ունեցել լրջորեն զբաղվելու գրականությամբ:

Ամեն անգամ հիշելիս խոր ցավ եմ զգում. բացի Արտավազդից, որ 1918 թվականին 24 տարեկանում զոհվել էր Վանում, մյուս երեք արու զավակները գնդակահարվել, սպանվել են խորհրդային ռեժիմի կողմից՝ 1938-39 թվականներին...

Կարծես այսօր են գրվել այս տողերը (Հովհաննես Թումանյանի նամակը Ավետիք Իսահակյանին).

«…Ես չեմ ուզում և չեմ կարող երկար ու բարակ գրել մեր երկրից, թեև դու հարցնում ես: Կարճ ասեմ՝ մենք թե դրսից, թե ներսից քանդեցինք մեր երկիրը: Գլխավորապես մենք: Մենք եմ ասում, և սրա մեջն է ճշմարտությունը: Մի մասը խանգարող սրիկաներ, մի մասը գողեր ու ավազակներ, մի մասը ապիկար թշվառականներ, և չեևաց մի բազմություն, գոնե մի խմբակ, որ վերածնվող շունչն ու բարոյական կարողությունը հայտնաբերեր: Էսքան աղետների ու պարտությունների մեջ ոչ մի մեղավոր չեևաց, ոչ ոք ոչ պատասխանատվության կանչվեց, ոչ պատասխան տվեց: Եվ շարունակվում է. այժմ էլ նույն մարդիկը նույն ճանապարհներով…
Եվ ոչ մեկը գոնե անձնասպան չեղավ, որ ապացուցեր, որ գոնե ամոթ ու խղճմտանք կա այս մարդկանց մեջ: Բայց ես ինչ եմ ասում - չկարողացան գոնե վշտանալ կամ վշտացած երևալ»: