Արցախ. վերջին օրեր

Շատ դժվար է, ծանր է գրել Արցախի վերջին օրերի մասին։ Դա ոչ միայն մեր հայրենիքի մահը, վախճանն էր, այլ իրականում մեր համազգային կործանումն էր։

«Հակաահաբեկչական օպերացիա» անվան տակ թշնամին հարձակվելով Արցախի վրա, չնայած ենթադրում էր արդեն, բայց վերջնականապես համոզվել էր, որ աշխարհի վեջը չէ, ավելին` Արևմուտքը դեմ չէ, ռուսն է խանգարելու մտադրություն չունի։ Եվ զավթիչը սկսեց առաջ շարժվել` իրար հետեւից գրավելով մինչ այդ պայմանավորված պատերազմում զավթած Արցախից մնացած փոքրաթիվ բնակավայրերը։

Արցախն ուներ թշնամու համեմատ բազմիցս նվազ ու հիմնականում դարն ապրած զինտեխնիկա եւ սահմանափակ քանակությամբ զինամթերք, որով, լավագույն դեպքում, կարող էր մի քանի օր պաշտպանվել` մեծ զոհերի գնով։ Իսկ դրսից բացարձակապես օգնության նշույլ չկար։ Դա ակնհայտ երեւում էր մոտ մեկ տարի ձգվող շրջափսկումից, պաշարումից։ Ավելին` իր անվտանգության երբեմնի երաշխավորը բացահայտ սպասարկում էր թշնամու շահերը։ 

Ադրբեջանի կողմից զավթած բնակավայրերից հազարավոր արցախցիներ էին մազապուրծ եկել, լցվել մայրաքաղաք Ստեփանակերտ։ Շատ բնակավայրեր մնացել էին թշնամու օղակում` կրկնակի շրջափակված։

Արցախի Վերածննդի հրապարակը լիքն էր գաղթականներով` ոմանք հասցրել էին իրենց հետ գոնե մի ճամպրուկ վերցնել, իսկ շատերը սովորական մի հագուստով էին ու ստեփանակերտյան վերջին գիշերներն անցկացնում էին սառը, ցուրտ ու անտանիք` սպասվող արհավիրքից ասես խեղճացած, ինքն էլ կատարվածից շշմած հրապարակում...

Ստեփանակերտի ծայրամասերում, նաեւ որոշ թաղամասերում էր թշնամին։ Հրապարակում հավաքված գաղթականներին միացան նաեւ այդ թաղամասերի բնակիչները։

Օղակն օրեցօր սեղմվում էր։ Քաղաքի ներքեւի հատվածով ընկերոջս տուն գնալիս, Մազե կամրջից քիչ վերեւում տեսա այնտեղ դիրքավորված ադրբեջանցիների։ Իսկ դեպի Հայաստան տանող մայրուղին խցանված էր հազարավոր մարդատար ավտոմեքենաներով։ Ովքեր սեփական ավտոմեքենա ունեին, վառելիք ու հնարավորություն ունեին, շտապում էին երեխաներով, ընտանիքով դուրս գալ դժոխքից։

Ցավալի է, բայց այդ օրերին մեր հայրենիքն իրոք վերածվել էր դժոխքի` երկարատեւ շրջափակումից, քաղցից, սովից հյուծված, հուսահատ, անճարակ հազարավոր արցախցիներ մտածում էին թշնամու աքցանից ինչ-որ կերպ գոնե իրենց երեխաներին դուրս բերելու մասին...

Հայրենի գյուղից մազապուրծ փախած ու Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակում բաց երկնքի տակ օրեր լուսացնող մարդկանց ծանր ապրումները, երբ ազերիները չորս կողմից պաշարել էին Ստեփանակերտը, քաղաքի ծայրամասերում էին արդեն, անգամ նրանց տեսել էին Ղարաբաղ Տելեկոմի շենքի մոտ, երբեմնի պայծառ, լուսավոր, գեղեցիկ Ստեփանակերտն իրոք դժոխք էր դարձրել։

Արցախում ապրող, աշխատող շատ ու շատ հայաստանցիների ավտոմեքենաները մնացել էին Արցախում։ Նրանք զանգում էին իրենց ծանոթ ու անծանոթներին և աղաչում 10 լիտր բենզին գտնել և այդ ավտոմեքենաներով իրենց ընտանիքներով Արցախից դուրս գալ` դուրս բերելով նաև իրենց ավտոմեքենան։ Մի աղջիկ լացակումած ասում էր, որ նոր, թանկարժեք ավտոմեքենան Ստեփանակերտում է։ Ասում էր` մի ավտովարորդ գտեք, թող ձեզ դուրս բերի Արցախից։ Գոնե մինչև Հայաստանի սահման հասցրեք, փոխարենը ձեզ մեծ գումար կտամ...

Իսկ Արցախում արդեն ավտովարորդ չէր մնացել, իրենց ավտոմեքենաներով ու ընտանիքներով արդեն դուրս էին եկել Ստեփանակերտից, ու այդ ավտոների շարասյունը կիլոմետրեր էր ձգվում...

Երևաններում հանգիստ նստած, մուննաթով ու դժգոհ ոմանք ասում են` արցախցիներն իրենց տանկերը, հրանոթները թողել են ազերիներին։ 

Սրանց կարծիքով` սահմանափակ արկերը, զինամթերքները սպառած, որևէ տեղից, որևէ մեկից օգնություն չստացող, թշնամու բազմիցս ուժեղ ու ժամանակակից զինտեխնիկայով հագեցած բանակի դեմ մեն-մենակ մնացած մի բուռ արցախցիները պետք է դատարկ տանկերն ու անզինամթերք մնացած մյուս տեխնիկան քշեին, բերեին Հայաստան կամ քաջաբար գերվեին թշնամուն...

Ու սա այլեւս զարմանալի չէ. ստի, կեղծիքի, ծուռ հայելիների աշխարհում, իրականության խեղման միջավայրում ճշմարտությունը տեղ չունի։

2.

Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակում մնացել էին այն արցախցիները, որոնք սեփական ավտոմեքենա չունեին, նաեւ տարբեր բնակավայրերից մայրաքաղաք եկած մարդիկ, ովքեր դատարկաձեռն են դուրս եկել հայրենի գյուղից կամ կարողացել են իրենց հետ վերցնել մի փոքրիկ ճամպրուկ` վերջին պահին այնտեղ խցկած մեկ-երկու հագուստով կամ այդ պահին, երբ թշնամին արդեն իրենց գյուղի մոտ էր, կարողացել են, հասցրել են վերցնել իրենց հետ եւ դուրս գալ հայրենի գյուղից։

Հրապարակի տխրությունը, ստեղծված վիճակի ծանրությունը ցրում էին երեխաները, որոնցից շատերը դեռեւս լրիվ չէին հասկանում, թե ինչու են հայտնվել այդտեղ` բազմաթիվ մարդկանց մեջ։ Այդտեղ բազմաթիվ այլ երեխաներ կային եւ աշխույժ խաղում էին իրար հետ, վազվզում, հեծանիվ քշում։

Հրապարակը մի հսկա կայարան էր հիշեցնում, որտեղ հավաքված հազարավոր մարդիկ սպասում էին փրկարար գնացքին, որն ուշանում էր, չէր գալիս։

Վերջին երկու օրը ես էլ էի հրապարակում։ Մտահոգությունս առաջին հերթին երեխաներն էին։ Մտածում էի` գոնե նրանց կարողանամ ուղարկել Հայաստան։ Նաեւ մի քանի շաբաթ առաջ ինսուլտ տարած մորս վիճակն էր շատ մտահոգում, որովհետեւ շատ թույլ էր եւ միայն մեր օգնությամբ էր շարժվում։

Մինչ այդ, երբ դեռեւս տանն էինք, քաղաքի Կրկժան թաղամասից թշնամու կողմից կրակահերթերի ձայներ էինք լսում։ Դա այնքան չէր ազդում երեխաներիս, աղջիկներիս վրա, որքան որոշ մարդկանց խուճսպային ձայները` թուրքերը մոտենում են։

Ստիպված էի ընտանիքս տեղափոխել Ստեփանակերտի հակառակ ծայրը` իմ լավագույն ընկերներից մեկի` համակուրսեցի, հայոց լեզվի եւ գրականության ուսուցիչ Արթուր Բաբայանի տուն, որն առաջին հարկում էր ապրում, ու հիվանդ մայրիկիս տեղափոխելու համար այնտեղ երիցս հարմար էր։

Այդ ծանր օրերին Արթուրը մեզ շատ օգնեց։ Հնարավորության չափ մենք էլ իրեն էինք օգնում, որովհետեւ Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակումը,  պաշարումը շարունակվում էր, քաղցը, սովը, հացի անվերջ հերթերը դարձել էին սովորական, առօրեական մի բան։ Օրվա մեծ մասը մարդիկ հացի հերթերում էին անցկացնում` շնչին 200 գրամ հաց գնելու հույսով, եւ դա միշտ չէր հաջողվում։

Վերջին օրերին ամեն օր հանդիպում էի ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին, որին գիտեմ դեռև 1990-ականներից։ Իր աշխատասենյակում կամ դրսում երկար զրուցում էինք։ Դավիթը, Գագիկ Բաղունցը, Դավիթ Մելքումյանը, Գեղամ Ստեփանյանը Արցախի Աժ պատգամավորներից միայն իրենք էին մնացել ժողովրդի հետ։ Գագիկը ոտքի վրա հազիվ էր կանգնում։ Դրսում ժամերով զրուցում էր մարդկանց հետ, հույս տալիս, բացատրում, որ անպայման բոլորին դուրս են բերելու։ Նույն բանը բացատրում էր հարյուրավոր մարդկանց։ 

Հեռախոսային կապը Հայաստանի հետ հիմնականում խափանված էր, մարդիկ անհանգստանում էին հատկսպես իրենց երեխաների պատճառով...

Հետո երբ կադրերում տեսա ազերիների կողմից առևանգված, Բաքու տարված Դավիթ Իշխանյանին, սարսափելի ցավ զգացի։  Խորապես ցավում եմ Ռուբեն Վարդանյանի համար։ Մարդ, որ իրակսնում ողբերգական կերպար է։ Նա Արցախ էր եկել իր հնարավորություններով Արցախին օգնելու համար` բացարձակապես չհասկսնալով, որ ռուսաստաններից, եվրոպաներից հայկական միջավայր գալով, իրականում հայտնվել է դժոխքում։ Նա չէր պատկերացնում, որ սա սյլեւս այն երկիրը, այն աշխարհը չէ, որ լքել էր երիտասարդ տարիներին եւ արտերկրում իր խելքի, իր գիտելիքների, իր տաղանդի շնորհիվ մեծ կարողության տեր դարձել։ Նա չգիտեր, որ այստեղ իշխողն անբարոն է, անօրինությունը, անմարդկայինը։ Ու պատահակսն չէ, որ թուրքին, թշնամուն հավասար, անգամ վերջինիս գերազանցելով, այդ մարդու դեմ պայքարի դուրս եկավ հենց հայ տականքը, նախանձ քաղքենին, իշխանությունների պատվերով վայրահաչող ստահակը։ Հատկապես Հայաստանից խեղճ մարդու հասցեին լրատվամիջոցներն ու համացանցը հեղեղում էին ստոր բամբասանքներով, զրպարտություններով ու հայհոյանքներով։ Ցավում էի նաև Բաքու տարված նրանց համար, որոնց պատճառով էր նաև կորսվել Արցախը, որովհետև նրանց բանտարկել են, ոչ թե կատարած անօրինությունների համար, այլ որովհետև հայ են, արցախցի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ են։ Բայց նրանք ոչ թե հանցագործ, եղեռնագործ ազերիներին, ոչ թե ոխերիմ թշնամուն, այլ իրենց հայրենակիցներին պիտի պատասխան տան իրենց արածի կամ չարածի համար։ Իսկ Ռուբեն Վարդանյանի, Դավիթ Իշխանյանի համար խորապես ցավում եմ, որովհետև նրանք իրենց ազնվությամբ, բարոյականությամբ, մարդկայնությամբ տարբերվում են Արցախի երեք ղեկավարներից։ Տարբերվում են հատկապես շատ ու շատ հին եւ նոր այն բարձրաստիճաններից, որոնք Երեւանում են։

3.

Այդ օրերին հիմնականում գյուղերից դատարկաձեռն Ստեփանակերտ եկած շատերը մտնում էին արդեն Հայաստան մեկնած եւ տերերից լքված, ջարդված ապակիներով խանութներն ու փորձում հարմար մի հագուստ գտնել իրենց համար։ Մի կին տխուր պատմեւմ էր, որ թեթեւսկի ջարդված, սուր ծայրերը ցից ապսկիներով մի խանութի մոտ վաղուց քրքրված, շարքից դուրս եկած կոշիկներով 7-8 տարեկան մի երեխա է տեսել, որը նսյում էր խանութում դարսած մանկական կոշիկներին։ Այդ կնոջը տեսնելով, խեղճ-խեղճ ասաց, որ ոտքերը մրսոոմ են, կոշիկ չունի, կարելի՞ է մտնի, մի զույգ վերցնի։

«Նայեցի ջարդված, սրածայր ապակիներով խանութի կողմը, վախեցա, որ երեխային հանկարծ մի բան կպատահի սրի պես ցից այդ ապակիներից ու փոքրիկին ասացի, որ չի կարելի, վտսնգավոր է,- պատմում էր կինը։- Անգամ ինքս չհամարձակվեցի կոտրել դրանք, որ խեղճ երեխան մտնի ներս ու մի զույգ կոշիկ վերցնի, որովհետեւ մտքովս երբռք չի անցել, որ կարող եմ խանութի ապակի կոտրել... Բայց էնքա՜ն եմ փոշմանում, որ այդպես չարեցի։ Այդ խեճ, նիհար, քրքրված կոշիկներով բալիկը շարունակ աչքիս առաջ է...»։

Իսկ ահա հագուստեղենի խանութներից մեկում տերը որսալով մոտով անցնող, թեթեւ հագնված գյուղաբնակ բարեկամիս հայացքը, ասաց` «Ներս մտիր ու հարմար տաք մի բան վերցրու»...

Շրջափակման, պաշարման այդ օրերին իմ ընկեր, պահեստազորի գնդապետ Սերգեյ Համբարձումյանն իր ավտոմեքենայով մի ողջ օր որոնել է ինձ, որպեսզի մեր ընտանիքին տրամադրի իր աճեցրած լոլիկ ու բանջարանոցային կուլտուրաներից։ 

Վերջին այդ օրերին հրապարակը լցված, Ազգային ժողովի եւ կառավարության շենքերի աշխատողներից լքված դատարկ սենյակներում տեղավորված մարդիկ ամեն օր, ամեն ժամ սպասում էին, որ Հայաստանից վերջապես ավտոբուսներ կգան եւ իրենց կտեղափոխեն։ Օրերն անցնում էին, իսկ դրանք չկան։ ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանը շարունակ փորձում էր կապվել հայաստանյան իշխանությունների հետ եւ պարզել, թե ինչու՞ են դրանք ուշանում, խնդրում էր, բացատրում, որ մարդիկ չեն դիմանում, սարսափելի վիճակ է...

Մարդիկ իրար հույս տալով, ինչ-որ պաշտոնյայից լսած խոսակցություններն էին տարածում` արդեն Գորիսից դուրս են եկել, արդեն անցել են ազերական անցակետը, մեծ, շքեղ ավտոբուսներ են, բոլորն ազատ տեղավորվելու են... Օրեր, ժամեր էին անցնում։ Այդ ավտոբուսներն արդեն վաղուց տեղ հասած պիտի լինիեին, բայց չկան ու չկան։

Սեպտեմբերի 28-ին վերջապես երեւացին բաղձալի ավտոբուսները։ Խոստացած 40-50-ի փոխարեն, ընդամենը երկու տասնյակ էին դրանք։ Ասում էին, որ մի մասն էլ շրջաններն են մեկնել` այնտեղ մնացած նարդկանց տեղափոխելու։ Այդ երկու տասնյակից ընդամենը մի քանիսն էին մեծ, երեսունից ավելի տեղանոց ավտոբուսներ։ Մյուսները երեւանյան երթուղային հին, դարն ապրած ավտոբուսներ էին, որ հարմարեցված էին միայն որպես ներքաղաքային տրանսպորտ։

Իրարանցում սկսեց, մարդիկ շտապում էին տեղ գրավել վերջապես հայտնված այդ ավտոբուսներում։ ԱԺ նախագահի տեղակալ Գագիկ Բաղունցը եւ դեռեւս Արցախը չլքած մի քանի պաշտոնյաները փորձում էին մարդկանց համոզել, որ բոլորին տեղափոխելու են, որ իրենք չեն լքելու Արցախը` մինչեւ վերջին արցախցին չտեղափոխվի։ Բացատրում էին, որ մինչ այդ գրանցած ցուցակով են տեղավորելու մարդկանց, որպեսզի ավելորդ խառնաշփոթ չլինի, այլապես ավելի է դժվարանալու գործը...

Գրանցած ցուցակներով, համարներով մարդիկ տեղավորվում էին, իրենց ճամպրուկներով փորձում նստելու տեղ գտնել։ Քանի որ բեռների համար համապատասխան բաժիններ չկային այդ ավտոբուսներում, իրենց ճամպրուկները մարդիկ լցնում էին ավտոբուսների միջնամասն, իրար վրա դարսում եւ վրան նստում...

Ուշ ժամին Հայաստանից ժամանած այդ առաջին շարասյունը ճանապարհվեց։

Հրապարակում մնացել էին հազար կամ քիչ ավելի արցախցիներ եւ մի մեծ սպասում...

Անհնար է նկարագրել մարդկանց վիճակն այդ վերջին օրը: Դարձյալ անհույս դեմքեր, հուսավառ շշնջոցներ` արդեն ճանապարհին են, Գորիսից դուրս են եկել...

Ժամերն անցնում էին, բայց ավտոբուսները դեռ չկան։ Դավիթ Իշխանյանին հարցնում եմ` ինչու՞ են ուշանում, ի՞նչ նորություն կա։ Պատասխանում է` ասում են, որ ավտովարորդների մի մասը վախենում է, հրաժարվեւմ են գալ...

Կրկին անցնում են ժամեր, օրն արդեն մթնել է։ 

Երեկոյան ժամը 10-11-սահմաններում վերջապես Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակ մտան երկար սպասված մոտ վեց տասնյակ մեծ ու նախորդներից երիցս հարմարավետ ավտոբուսները....

Մոտավորապես 23:30-ին դուրս եկանք Ստեփանակերտից։ Արցախում մնացած մոտ 1000 արցախցիներով վերջինը հեռացանք մեր հայրենիքից։ Ընդմիշտ լքեցինք մեր երկիրը։ Մի քանի հազարամյակ հայեցի ապրող մեր երկիրն առաջին անգամ հայաթափվեց արցախատյաց, հայատյաց մի ճիվաղի ու հրեշի պատճառով և ողջ «հպարտ» հայության աչքի առաջ։

Հայրիկիս, կրտսեր քրոջս, տատ ու պապերիս և նախնիներիս գերեզմանները մնացին գերված ու ցավոք ընդմիշտ կորսված իմ հայրենիքում։ 21-րդ դարում մի նոր հայոց երկիր նվիրեցինք թշնամուն։

Ցավը, խայտառակությունը , ամոթը ծանր և դաժան խարանի պես դաջվեց մեր ազգի ճակատին։

Այդ օրվա իմ գրառումներից. «Ժամը 4-ն է։ Խոր գիշեր է։ Լիալուսին է։ Լուսնի արծաթագույն սկավառակը վերևից նայում է մեզ ու ինքն էլ չի հասկանում, թե ինչու այսպես արինք և ուր ենք գնում։ 

Մեր ավտոբուսը խավարը ճեղքելով, մոտ վեց տասնյակ այլ ավտոբուսների հետ մեզ` հայրենիք կորցրածներիս տանում է դեպ անորոշություն»...

4.

Ինչու՞ այսպես եղավ։ Այսպես եղավ, որովհետեւ երեք տասնամյակ շարունակ ՀՀ-ն ու Արցախը ղեկավարել են մարդիկ, որոնք պարզապես չպիտի լինեին այդ պաշտոններում։ Որոնք ձևուբովանդակությամբ ոչ միայն եսասեր, ագահ, ընչաքաղց են եղել, այլև` ինքնասիրությունից, արժանապատվությունից զուրկ, եւ որոնց մեջ իշխողը դատարկ սնապարծությունը, մեծամտությունն է եղել, և նրանք առյուծ ու վագր էին միայն բարձր պաշտոններում, երբ նստած էին բարձր աթոռների վրա։ Բավական էր նրանց տակից հանվեր աթոռը, նրանք բոլորը դարձան սովորական ողորմելի մարդուկներ։

Իսկ երբ բարձր պաշտոններում էին, այդ նրանք չէին ուժեղ, այլ այն աթոռները, որոնց վրա նստած էին ու շրջապատված օրվա հացի համար դիմացինին հոշոտելու պստրաստ հազարավոր ոստիկաններով։ 

Նրանք բոլորն իրար լրացնելով, թալանել են երկիրը, ավերել տնտեսությունն ու բոլոր կենսական նշանակության ոլորտները, մսխել մեր ունեցած բոլոր դրականը, որից հետո բավական էր նրանցից հետո հայտնվեր մի ավելի մեծ չարիք... և մի հարվածով պայթեց ստի ու կեղծիքի վրա հիմնված փուչիկը։

Ու ամենամեծ ցավն ինձ համար այն է, որ շատ վաղուց գիտեի, որ գալու է այս օրը։ Պարբերաբար գրում էի, իմ հնարավորություններով պայքարում ներքին տականքի դեմ, բայց պարտվեցի։ Անկուշտ, սոված, ընչաքաղց տականքը կործանեց և' մեզ, և' իրենց, և' մեր երկիրը։

Վարդգես Օվյան

«Հրապարակ» օրաթերթ