19.04.2020

Ես սիրում եմ քեզ, կյանք


Արցախի ազատության համար
նահատակված հայրենակիցներիս հիշատակին

Հեռվից մերթ խուլ, մերթ երկար դղրդյունի պես լսվում են հրանոթների ու պայթած արկերի որոտները։ Քաղաքը դեռևս լրիվ չի ձերբազատվել պատերազմի վերքերից։ Վիրավորն ու առողջը, մահն ու կյանքը շարունակում են քայլել կողք-կողքի, բայց քանի որ ապրելու տենչն ավելի զորեղ է, քան մոտերքում դավադիր թափառող մահվան ուրվականը, քաղաքում կյանքը շարունակվում է։

18-19 տարեկան մի երիտասարդ է անցնում փողոցով և առաջին անգամ այդ քաղաքում հայտնվածի հափշտակությամբ նայում շուրջբոլորը, այն ամենին, ինչին հնարավոր է նայել՝ շենքերին ու մարդկանց, փողոցով երթևեկող հատուկենտ ավտոմեքենաներին ու պատերազմի թելադրանքով դրանց փոխարինած ձեռնասայլակներին։ Նրա ուրախ տրամադրությունից, աչքերի փայլից և բերանի անկյուններում գծագրված ժպիտից կարելի է կարծել, թե նա ոչ թե անցնում է պատերազմից դեռ նոր-նոր ուշքի եկող կիսավեր քաղաքի փողոցներով, այլ Փարիզի Ելիսեյան դաշտերով կամ հմայվում է ամերիկյան հռչակավոր Դիսնեյլենդով։

Անցնում է երիտասարդը, իսկ նրանից ձախ՝ մայթեզրին, արկի բեկորներից մաղի պես ծակծկված խարխուլ մի կրպակ է՝ ջարդված ապակիներով, աջ կողմում հինգհարկանի մի շենք է, որից հրանոթի փողերի պես դուրս են ցցվել վառարանների տասնյակ խողովակներ։ Հետաքրքրությամբ ու զարմացած, երիտասարդը նայում է այդ ամենին, բայց նրա տեսածը կարծես ոչ թե անապակի ու կիսով չափ անլուսամուտ, կիսամարդաբնակ մի շենք է, այլ անչափ գեղեցիկ ու հիասքանչ արվեստի մի հսկա կոթող։

Նա անցավ փողոցը և կանգնեց բազմաթիվ բեկորներից հոշոտված կրպակի դիմաց, կրպակ, որ տարիներ առաջ լի էր գունավոր ամսագրերով ու տասնյակ թերթերով, բազմագույն գրիչ-մատիտներով ու կյանքով։ Կրպակում, դիմացի դարակներից մեկում ջարդված հայելու մի մեծ բեկոր էր ընկած։ Երիտասարդն իրեն տեսավ նրա մեջ և ուրախ աչքով արեց։ Հետո, նույն ուրախ ժպիտը դեմքին, շրջվեց և շարունակեց ճանապարհը։

Դիմացից միջին տարիքի մի կին էր գալիս՝ աջ ձեռքում ջրով լի դույլ, ձախ ձեռքով 5-6 տարեկան մի տղայի ձեռքից բռնած։ Երիտասարդը կանգնեց նրանց առջև և հին ծանոթի պես թեթևակի շոյեց փոքրիկի գանգուրները։ Կինը զարմացած նայեց երիտասարդին, իսկ վերջինս ջրով լի դույլը ցույց տալով, ասաց.
- Թույլ տվեք, օգնեմ...
- Արդեն հասել ենք, այս շենքում եմ ապրում,- ժպտալով ասաց կինը։- Շնորհակալություն...

Հետո նա եղավ քաղաքի կենտրոնում, հրապարակից դեպի աջ թեքվելով, գլխավոր պողոտայով իջավ մինչև քաղաքի մյուս ծայրը, և երբ Թումանյանով վերադառնում էր տուն, գարնան արեգակն արդեն անցել էր դեպ մայրամուտ տանող իր ճանապարհի կեսը։ Զբոսանքի այդ մի քանի ժամերի ընթացքում զգալիորեն հոգնել էր նա, սակայն աչքերի փայլն ու զվարթ տրամադրությունը մնացել էր նույնը։

Երբ մոտենում էր իրենց տանը, դիմացի մայթին գեղեցիկ մի աղջիկ էր կանգնած և, թերևս, սպասում էր ընկերուհուն։ Երիտասարդը հատեց փողոցը և, աղջկա կողքով անցնելիս, մտերիմի պես աչքով արեց ու մեղմ ժպտաց։ Աղջիկը մի պահ շփոթվեց, բայց նրա ուրախ տեսքից քաջալերված, ինքն էլ ժպտաց։ Երիտասարդը մի ակնթարթ կանգնեց, ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց անսպասելի այդ հանդիպումից շփոթված, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ պիտի ասեր։ Հետո կրկին հատեց փողոցը և շարժվեց դեպի տուն։

- Ո՞վ է այն տղան,- բացվող դռան ճռռոցից շրջվելով, ընկերուհուն հարցրեց աղջիկը։- Այնպես ուրախ է, կարծես աշխարհի ամենաերջանիկ մարդն է...
- Հա՜, Արմենն է,- ասաց ընկերուհին։- Այն կապույտ դռնով տանն է ապրում։ Ինքն է և իր մայրը։ Հայրը Շարժումից առաջ է մահացել, ավագ եղբայրը զոհվել է Շուշիի ազատագրության ժամանակ։ Տասնվեց տարեկանից ինքն էլ էր կռվում։ Մի քանի անգամ վիրավորվել է, ուղեղի ցնցում ստացել... Վերջին անգամ երբ վիրավորվել էր, ոչ ոք հույս չուներ, թե կենդանի կմնա։ Տարել էին Երևան... Ասում են՝ տասնյակ բեկորներ են հանել մարմնից... Մի քանի օր առաջ է վերադարձել...

Երիտասարդն արդեն իրենց տան մոտ էր։ Ձեռքը տարավ դռան բռնակին, բայց ասես ինչ-որ բան հիշելով, աչքերը փակեց և, դանդաղ շրջվելով, լույսից և ջերմությունից փորձեց որոշել արևի սկավառակի տեղը։ Երբ կարծես որոշել էր, աչքերը միանգամից բացեց, և արեգակի շողերը հազարավոր ասեղների պես հաճելիորեն ծակծկեցին աչքերը։ Թեթև ջրակալած աչքերով երբ նայեց փողոցի մյուս կողմում կանգնած երկու աղջիկներին, նրան թվաց, թե վերջիններս մեղմորեն լողում են վարդագույն մշուշի մեջ, և այն աղջկանից այնպիսի մի հզոր լույս է ճառագայթում, ինչպես արեգակից։

Երիտասարդը հիշեց, որ ինչ-որ բան էր ուզում ասել այդ աղջկան։ Այժմ արդեն գիտեր, թե ինչ էր ուզում ասել, բայց այդ ամենը բառերով հիմա էլ չէր կարող վերարտադրել, որովհետև այն, ինչ ինքը պիտի ասեր, իր մեջ է, իր ներսում։ Նա պիտի ասեր, որ ինքը սիրում է այս տունը, որտեղ ծնվել և մեծացել է, այս բակն ու փողոցը, ուր խաղացել է մանկության տարիներին, կիսով չափ ավերված, բայց հարազատ այս քաղաքը, մարդկանց, զոհված իր ընկերներին և ավագ եղբորը, մարտական իր ընկերներին և մյուս մայթին կանգնած գեղեցիկ այդ աղջկան ու նրա ընկերուհուն, ժամանակից շուտ ծերացած իր մորն ու աչքեր ծակծկող այս արեգակը և, ընդհանրապես, սիրում է այն ամենը, ինչ կա արեգակի ներքո...

Ընկերուհու հետ դիմացի մայթին կանգնած աղջիկը կարծում էր, որ մյուս օրը նույնպես կհանդիպի երիտասարդին։ Նա ամենևին չգիտեր, որ ինքը վերջին անգամ է տեսնում նրան, որովհետև այդ մյուս օրվա առավոտյան երիտասարդը կրկին կմեկնի իր մարտական ընկերների մոտ։
Աշխարհում 1994-ի գարունն էր։ Մինչև մեծ զինադադար մնացել էր մոտ երկու ամիս։ Աշխարհում ապրելու համար երիտասարդին ևս մնացել էր մոտ երկու ամիս։

Իսկ գարնանային այդ օրը հեռվում դեռ որոտում էին հրանոթները։ Կյանքի և մահվան մենամարտը շարունակվում էր։
Հունվար, 1999 թ.

12.04.2020

Զրույց գիտնական շան հետ


(երգիծական պատմվածք)

Այս շունը մի տեսակ սկսել էր շարժել հետաքրքությունս իր հանդեպ։ Նա մյուս բոլոր շներից կարծես թե տարբերվում է իր չափազանց վայելուչ ու արիստոկրատական պահվածքով։ Մի օր նրա տան մոտով անցնելիս, բաց դռնից նկատեցի պատից կախված շան թե գայլի մի լուսանկար՝ լուսապսակը գլխին։ Զարմանքից սառեցի կանգնած տեղս։

- Այդ ո՞ւմ նկարն է,- հարցի։
- Ինքն է, երկնայինն է, մեր աստծո դիմանկարն է,- հպարտ պատասխանեց։

- Ո՞նց թե։ Ձե՞ռ ես առնում։ Աստված մարդու տեսքով է։ Չէ՞ որ Աստվածաշնչում գրված է, որ նա՝ Աստված, մարդուն ստեղծել է իր պատկերով և նմանությամբ։
- Ձեր գրքերում է այդպես գրված,- հանգիստ պատասխանեց զրուցակիցս։- Ձեր աստված է ձեզ ստեղծել իր նմանությամբ։ Նա ո՞նց կարող էր մեզ ստեղծել, երբ կյանքում շուն կամ շնազգի արարած տեսած չկար։ Այդ մեր երկնայինն է մեզ արարել ճիշտ իր պատկերով և նմանությամբ։

- Բայց ես նման բան որևէ գրքում չեմ հանդիպել, նման բան չկա։
- Ձեզ է թվում, որ չկա։ Ձեր գրքերում, ձեր պատմության մեջ չկա, որովհետև դուք կիսատ-պռատ ձեր պատմությունն եք միայն գրել, թքած ունենալով տարիքով ձեզնց հին կենդանի արարածների վրա։

- Ո՞նց թե՝ տարիքով ավելի հին։
- Հա, էլի, տարիքով ձեզնից հին։ Ձեր աստված ձեզ դեռևս չէր ստեղծել, երբ մենք արդեն կայինք հազարամյակներ առաջ։

- Քո կարծիքով տիեզերքը լի է աստվածներո՞վ։
- Իհարկե՛,- պատասխանեց արիստոկրատի տեսքով չորքոտանի ծանոթս, ակնոցը դրեց քթին և այնպիսի զարմանքով նայեց ինձ, կարծես ասելիս լիներ՝ ուրեմն, այդ հասարակ բանն էլ չգիտե՞ք։- Ձեր կարծիքով ո՞վ է ստեղծել նեգրերին, սևամորթներին, ո՞վ է ստեղծել նեղաչք դեղնամորթ ժողովուրդներին։ Ձեր սպիտակամորթ աստվա՞ծ։ Բայց եթե նա սպիտակամորթ է, ո՞նց կարող էր իր պատկերով և նմանությամբ նեգր ստեղծել։ Կարո՞ղ է նրանք նույնպես սպիտակ են եղել, արևահարվել՝ սևացել են կամ աստված հատուկ ներկով ներկել է նրանց։

- Բայց մենք Աստվածաշունչ ունենք, գրավոր աղբյուրներ ունենք։ Դուք ի՞նչ գրավոր աղբյուր ունեք՝ որպես ասածի ապացույց...
- Գրավոր աղբյուրնե՜ր,- արհամարհանքով առջևի թաթը շարժեց նա։- Էդ բոլորը ձեր մոգոնած հեքիաթներն են։ Մենք մեր պատմությունը բանավոր ենք փոխանցում սերնդեսերունդ։ Մեր պատմությունը ձերի պես ստից ուռճացված չէ։ Մենք ամենակարևոր բաներն ենք փոխանցում մեր մատաղ սերնդին։

Մնացել էի ապշած։ Նման բան չէի սպասում չորքոտանի իմ զրուցակցից։ Չգիտեի ինչ պատասխանել նրան։ Նա իսկույն նկատեց շփոթությունս, հանգիստ շարունակեց.
- Բան չկա։ Գիտությունից չես փախչի։ Հատկապես երբ փաստերը զորեղ են... Ազատ ժամանակ մեկ-մեկ անցեք ինձ մոտ, սուրճ-բան կհյուրասիրեմ, կզրուցենք աշխարհի մեծ ու փոքր խնդիրներից։ Այս անգամ մի տեսակ ոտի վրա ստացվեց մեր զրույցը։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ