Արցախի ազատության համար
նահատակված հայրենակիցներիս հիշատակին
Հեռվից մերթ խուլ, մերթ երկար դղրդյունի պես լսվում են հրանոթների ու պայթած արկերի որոտները։ Քաղաքը դեռևս լրիվ չի ձերբազատվել պատերազմի վերքերից։ Վիրավորն ու առողջը, մահն ու կյանքը շարունակում են քայլել կողք-կողքի, բայց քանի որ ապրելու տենչն ավելի զորեղ է, քան մոտերքում դավադիր թափառող մահվան ուրվականը, քաղաքում կյանքը շարունակվում է։
18-19 տարեկան մի երիտասարդ է անցնում փողոցով և առաջին անգամ այդ քաղաքում հայտնվածի հափշտակությամբ նայում շուրջբոլորը, այն ամենին, ինչին հնարավոր է նայել՝ շենքերին ու մարդկանց, փողոցով երթևեկող հատուկենտ ավտոմեքենաներին ու պատերազմի թելադրանքով դրանց փոխարինած ձեռնասայլակներին։ Նրա ուրախ տրամադրությունից, աչքերի փայլից և բերանի անկյուններում գծագրված ժպիտից կարելի է կարծել, թե նա ոչ թե անցնում է պատերազմից դեռ նոր-նոր ուշքի եկող կիսավեր քաղաքի փողոցներով, այլ Փարիզի Ելիսեյան դաշտերով կամ հմայվում է ամերիկյան հռչակավոր Դիսնեյլենդով։
Անցնում է երիտասարդը, իսկ նրանից ձախ՝ մայթեզրին, արկի բեկորներից մաղի պես ծակծկված խարխուլ մի կրպակ է՝ ջարդված ապակիներով, աջ կողմում հինգհարկանի մի շենք է, որից հրանոթի փողերի պես դուրս են ցցվել վառարանների տասնյակ խողովակներ։ Հետաքրքրությամբ ու զարմացած, երիտասարդը նայում է այդ ամենին, բայց նրա տեսածը կարծես ոչ թե անապակի ու կիսով չափ անլուսամուտ, կիսամարդաբնակ մի շենք է, այլ անչափ գեղեցիկ ու հիասքանչ արվեստի մի հսկա կոթող։
Նա անցավ փողոցը և կանգնեց բազմաթիվ բեկորներից հոշոտված կրպակի դիմաց, կրպակ, որ տարիներ առաջ լի էր գունավոր ամսագրերով ու տասնյակ թերթերով, բազմագույն գրիչ-մատիտներով ու կյանքով։ Կրպակում, դիմացի դարակներից մեկում ջարդված հայելու մի մեծ բեկոր էր ընկած։ Երիտասարդն իրեն տեսավ նրա մեջ և ուրախ աչքով արեց։ Հետո, նույն ուրախ ժպիտը դեմքին, շրջվեց և շարունակեց ճանապարհը։
Դիմացից միջին տարիքի մի կին էր գալիս՝ աջ ձեռքում ջրով լի դույլ, ձախ ձեռքով 5-6 տարեկան մի տղայի ձեռքից բռնած։ Երիտասարդը կանգնեց նրանց առջև և հին ծանոթի պես թեթևակի շոյեց փոքրիկի գանգուրները։ Կինը զարմացած նայեց երիտասարդին, իսկ վերջինս ջրով լի դույլը ցույց տալով, ասաց.
- Թույլ տվեք, օգնեմ...
- Արդեն հասել ենք, այս շենքում եմ ապրում,- ժպտալով ասաց կինը։- Շնորհակալություն...
Հետո նա եղավ քաղաքի կենտրոնում, հրապարակից դեպի աջ թեքվելով, գլխավոր պողոտայով իջավ մինչև քաղաքի մյուս ծայրը, և երբ Թումանյանով վերադառնում էր տուն, գարնան արեգակն արդեն անցել էր դեպ մայրամուտ տանող իր ճանապարհի կեսը։ Զբոսանքի այդ մի քանի ժամերի ընթացքում զգալիորեն հոգնել էր նա, սակայն աչքերի փայլն ու զվարթ տրամադրությունը մնացել էր նույնը։
Երբ մոտենում էր իրենց տանը, դիմացի մայթին գեղեցիկ մի աղջիկ էր կանգնած և, թերևս, սպասում էր ընկերուհուն։ Երիտասարդը հատեց փողոցը և, աղջկա կողքով անցնելիս, մտերիմի պես աչքով արեց ու մեղմ ժպտաց։ Աղջիկը մի պահ շփոթվեց, բայց նրա ուրախ տեսքից քաջալերված, ինքն էլ ժպտաց։ Երիտասարդը մի ակնթարթ կանգնեց, ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց անսպասելի այդ հանդիպումից շփոթված, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ պիտի ասեր։ Հետո կրկին հատեց փողոցը և շարժվեց դեպի տուն։
- Ո՞վ է այն տղան,- բացվող դռան ճռռոցից շրջվելով, ընկերուհուն հարցրեց աղջիկը։- Այնպես ուրախ է, կարծես աշխարհի ամենաերջանիկ մարդն է...
- Հա՜, Արմենն է,- ասաց ընկերուհին։- Այն կապույտ դռնով տանն է ապրում։ Ինքն է և իր մայրը։ Հայրը Շարժումից առաջ է մահացել, ավագ եղբայրը զոհվել է Շուշիի ազատագրության ժամանակ։ Տասնվեց տարեկանից ինքն էլ էր կռվում։ Մի քանի անգամ վիրավորվել է, ուղեղի ցնցում ստացել... Վերջին անգամ երբ վիրավորվել էր, ոչ ոք հույս չուներ, թե կենդանի կմնա։ Տարել էին Երևան... Ասում են՝ տասնյակ բեկորներ են հանել մարմնից... Մի քանի օր առաջ է վերադարձել...
Երիտասարդն արդեն իրենց տան մոտ էր։ Ձեռքը տարավ դռան բռնակին, բայց ասես ինչ-որ բան հիշելով, աչքերը փակեց և, դանդաղ շրջվելով, լույսից և ջերմությունից փորձեց որոշել արևի սկավառակի տեղը։ Երբ կարծես որոշել էր, աչքերը միանգամից բացեց, և արեգակի շողերը հազարավոր ասեղների պես հաճելիորեն ծակծկեցին աչքերը։ Թեթև ջրակալած աչքերով երբ նայեց փողոցի մյուս կողմում կանգնած երկու աղջիկներին, նրան թվաց, թե վերջիններս մեղմորեն լողում են վարդագույն մշուշի մեջ, և այն աղջկանից այնպիսի մի հզոր լույս է ճառագայթում, ինչպես արեգակից։
Երիտասարդը հիշեց, որ ինչ-որ բան էր ուզում ասել այդ աղջկան։ Այժմ արդեն գիտեր, թե ինչ էր ուզում ասել, բայց այդ ամենը բառերով հիմա էլ չէր կարող վերարտադրել, որովհետև այն, ինչ ինքը պիտի ասեր, իր մեջ է, իր ներսում։ Նա պիտի ասեր, որ ինքը սիրում է այս տունը, որտեղ ծնվել և մեծացել է, այս բակն ու փողոցը, ուր խաղացել է մանկության տարիներին, կիսով չափ ավերված, բայց հարազատ այս քաղաքը, մարդկանց, զոհված իր ընկերներին և ավագ եղբորը, մարտական իր ընկերներին և մյուս մայթին կանգնած գեղեցիկ այդ աղջկան ու նրա ընկերուհուն, ժամանակից շուտ ծերացած իր մորն ու աչքեր ծակծկող այս արեգակը և, ընդհանրապես, սիրում է այն ամենը, ինչ կա արեգակի ներքո...
Ընկերուհու հետ դիմացի մայթին կանգնած աղջիկը կարծում էր, որ մյուս օրը նույնպես կհանդիպի երիտասարդին։ Նա ամենևին չգիտեր, որ ինքը վերջին անգամ է տեսնում նրան, որովհետև այդ մյուս օրվա առավոտյան երիտասարդը կրկին կմեկնի իր մարտական ընկերների մոտ։
Աշխարհում 1994-ի գարունն էր։ Մինչև մեծ զինադադար մնացել էր մոտ երկու ամիս։ Աշխարհում ապրելու համար երիտասարդին ևս մնացել էր մոտ երկու ամիս։
Իսկ գարնանային այդ օրը հեռվում դեռ որոտում էին հրանոթները։ Կյանքի և մահվան մենամարտը շարունակվում էր։
Հունվար, 1999 թ.