28.12.2016

Նոր տարվա հեքիաթ


Ամանորին քիչ ժամանակ էր մնացել: Ձմեռ պապը մի անգամ եւս մանրազնին պրպտեց Մոսկվայում լույս տեսած «Աշխարհի քարտեզը», բայց դարձյալ չկարողացավ գտնել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Քրտինքի կաթիլները սառած կախվել էին բեղ-մորուքից, արդեն հույսը լիովին կտրած, կանգնել էր Վրաստանի Սադախլո բնակավայրի մոտ, երբ կարմրած քթով մեկը հանկարծ տնկվեց առաջն ու հարցրեց.

– Ապեր, էդ ի՞նչ ես կորցրել:

– Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը,- խեղճ-խեղճ պատասխանեց Ձմեռ պապը:

– Վա՜յ, ցավդ տանեմ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը ասե՞ղ է, որ կորցնես: Մի կլորիկ գումար տուր, ավիացիոննի բենզինով աշխատող այս ավտոյովս ձեռաց թռցնեմ Ղարաբաղ:

– Բայց ինչո՞ւ այդ երկիրը քարտեզի վրա չկա,- զարմացած հարցրեց Ձմեռ պապը:

– Նայած ում քարտեզի վրա: Տեսնես ովքեր են կազմել էդ տիտռիկ քարտեզդ… Մեր քարտեզում, օրինակ, շատ լավ էլ կա…

– Բայց այդ ի՞նչ երկիր է, որ մեկի կազմած քարտեզում կա, մյուսում՝ չկա:

– Էդ նրանից է, ախպերս, որ Ղարաբաղը կամ Արցախը, այսպես կոչված, չճանաչված երկիր է… Մի խումբ շանորդիներ չեն ուզում տեսնել, ճանաչել այդ երկիրը…

Մինչ ճանապարհին ապարանցի Գարուշը Ձմեռ պապի համար «քաղպարապմունք» էր անցկացնում, վերից ու վարից պարզաբանում «Ղարաբաղյան հարցը», արդեն մոտեցել էին Ստեփանակերտի մատույցներին: Այդ պահին վերջապես տեղ հասավ նաեւ Ձմեռ պապի անձնական թռչող կառքը, որի անիվը մինչ այդ Հարավային Օսեթիայի մոտերքում պայթել էր ականից:

Ապարանցի Գարուշը ստացավ հասանելիք կլոր գումարը, հետն էլ երկու լիտր մաքուր թթօղի եւ հրաժեշտ տվեց Ձմեռ պապին: Վերջինս չափ գցեց ճեպընթաց կառքն ու մի քանի վայրկյանում հասավ Ստեփանակերտի նախադռանը, որտեղ պետավտոտեսչության անցակետում նրան կանգնեցրեց մի ոստիկան:

– Էդ ի՞նչ արագությամբ ես սուրում, հապա մի պրավադ ցույց տուր:

– Ստեփանակերտ եմ գնում, Ամանորի նվերներ պիտի բաժանեմ ժողովրդին,- ասաց Ձմեռ պապը:

– Ամանոր-մամանոր չգիտեմ, արագ քշելու համար պիտի տուգանեմ: Մի հազարանոց ցնծա…

– Բարեկամս, ուշանում եմ: Ամանորի այս նվերը վերցրու եւ բաց թող ինձ…

– Ամանորն ո՞վ է, չեմ ճանաչում:

– Սա էլ ձեզ հազար դրամը…

– Չէ՜, քիչ է, շատ թունդ էիր քշում, պրավադ պիտի ծակեմ,- ձեռ չէր քաշում ոստիկանը:
«Այս երկրում, ինչպես երեւում է, դրամաշորթներ են ապրում»,- ոստիկանից մի կերպ գլուխն ազատելով, մտածեց Ձմեռ պապը, եւ երբ հասել էր քաղաքի կենտրոնական հրապարակ, ուր բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել շլացուցիչ լուսավորված տոնածառի շուրջ, մոտերքում նկատեց մի ծառի տակ նստած, հենակներով մի աղքատի:

– Բարեկամս, շնորհավոր Նոր տարի: Այս նվերը ձեզ, սա էլ մի քիչ փող է…

– Չէ, շնորհակալություն, Ձմեռ պապ, հենց այնպես ոչինչ չեմ կարող վերցնել,- ասաց հենակներով մարդը,- օրվա հացը ես վաստակում եմ մարդկանց կշռելու համար: Թույլ տվեք ձեզ կշռեմ:

Մարդուն չվիրավորելու համար, Ձմեռ պապը կշռվեց ու մտածեց. «Այս ի՜նչ ազնիվ մարդիկ են ապրում այս երկրում»:

Հետո նա իր մոտ եղած բազմաթիվ նվերներից մի քանի մեծ կապ թաքուն դրեց հրապարակի մեջտեղում գտնվող տոնածառի տակ ու շարունակեց ճանապարհը:
Շենքերից մեկում բնակարանի դուռը բացեց ծխախոտը ատամների արանքում սեղմած, փորն առաջ ցցած մի տղամարդ ու արհամարհանքով հարցրեց.

– Էդ նվերովդ ո՞ւմ ես ուզում խաբել: Ես բիզնեսմեն եմ, քո ձեռքուոտների մատների քանակով սուպերմարկետներ ու առեւտրի սրահներ ունեմ: Չէի՞ր կարող գոնե մի սովորական խանութ նվեր բերել…

«Այս երկրում ոնց-որ աչքածակներ էլ կան»,- մտորեց Ձմեռ պապն ու սեղմեց հարեւան շենքի դռներից մեկի զանգի կոճակը:

– Մտեք,- լսվեց ներսից:

Ձմեռ պապը կամաց բացեց դուռն ու սենյակի կենտրոնում նկատեց գրասեղանի հետեւում նստած փողկապավոր մի պարոնի:

– Ներեցեք, սա բնակարա՞ն է, թե՞…

– Ի՞նչ հարցով ես եկել,- լսվեց գրասեղանի հետեւից:

– Ձմեռ պապն եմ, նվերներ եմ բերել:

– Անձդ վկայող փաստաթղթեր ունե՞ս, նվերներ բաժանելու համար վերադասից թույլտվություն ունե՞ս: Եթե չունես, նստիր, երկու օրինակից մի դիմում գրիր, որ թույլ տամ նվերներդ բաժանես…

«Այս երկրում նաեւ բյուրոկրատներ են ապրում»,- պաշտոնյայի բնակարանից դուրս գալով, մտածեց Ձմեռ պապը եւ, երբ հասավ թատրոնի շենքի մոտ, դռների առջեւ նկատեց ձեռքերը գրպաններում, ինքնագոհ շվշվացնող, միջին տարիքի մեկին:

– Պարոն, ես այս թատրոնի տեր ու տիրակալն եմ, իսկ դու ո՞վ ես: Ճիշտն ասած, դեմքդ շատ ծանոթ է երեւում, Լիր արքա՞ն ես:

– Չէ, Ձմեռ պապն եմ:

– Չէ՜ մի, էշի պոզեր… Եթե դու Ձմեռ պապն ես, ուրեմն՝ ես էլ Անգլիայի թագուհին եմ… Հա՜, ճանաչեցի… Սոս Սարգսյանն ես:

– Սոս Սարգսյանը մեծ դերասան է, հարգում եմ նրան, բայց ես Ձմեռ պապն եմ:

– Դե լա՜վ, պոչ մի խաղացրու: Աշոտ Ղազարյանն ես…

– Դա ո՞վ է, անունը լսած չկամ:

– Ուրեմն՝ Թոխատյանն ես…

– Դրան էլ չեմ ճանաչում: Ես Ձմեռ պապն եմ:

– Որ էդպես պինդ կպել ես քո Ձմեռ պապին, ես էլ Ձյունանուշն եմ,- ասաց միջահասակ մարդը, գրպանից մի կեղծամ հանեց, դրեց գլխին ու սկսեց ցատկոտել Պապի շուրջը:

«Այս երկրում, ինչպես տեսնում եմ, ծաղրածուներ էլ են ապրում»,- մտմտաց Ձմեռ պապն ու մտավ թատրոնի ճեմասրահ, որտեղ երեխաները պար էին բռնել տոնածառի շուրջ եւ աշխույժ երգում էին. «Տոնածառ, ջան տոնածա՜ռ…»:

Փոքրիկներն այնպես երջանիկ էին, այնքան լավ էին երգում ու պարում, որ նրանց դիտելով, Պապի հոգնածությունն անցավ: «Այս երկրում բայց ի՜նչ սքանչելի երեխաներ են ապրում»,- բացականչեց Ձմեռ պապն ու միացավ փոքրիկների շուրջպարին: Հետո նա Ամանորի նվերներ բաժանեց երեխաներին եւ, թռչող իր կառքը նստելով, սուրաց վեր, շա՜տ վեր ու այնտեղից այդ երկրի փոքրիկ բնակիչների համար բյուր նվերներ սփռեց երկնակամարով մեկ: Նվերներն ուրախ զնգացին հանկարծ, ողողվեցին լույսով ու դարձան երկնքից կախված աստղեր, որոնք հավերժ պիտի ժպտան «Աշխարհի քարտեզի» վրա հազիվ նշմարվող Արցախ-Ղարաբաղ կոչվող այդ երկրի փոքրիկ բնակիչներին…

– Շնորհավոր Նոր տարի, մարդիկ, շնորհավոր Նոր տարի, աշխարհ,- վերեւից ուրախ կանչեց Ձմեռ պապն ու սուրաց, անհետացավ արդեն պատմություն դարձած դարերի ու հազարամյակների խորքում:

25.02.2016

Վերջին անգամ Սամվել Շահմուրադյանի հետ


1992-ի մայիսին էր, Շուշիի ազատագրումից հետո։ Օրը հստակ չեմ հիշում։ Հանրապետական թերթի խմբագրությունում էի աշխատում, միաժամանակ Ասկերանի շրջանային թերթի խմբագիրն էի։ Այն տարիներին իր ակտիվ ու հայրենանվեր գործունեությամբ շատ հայտնի, հասարակական-քաղաքական գործիչ, լրագրող Սամվել Շահմուրադյանը ավտոմատը ուսին եկավ խմբագրություն ու ասաց. «Վարդգես ջան, կուզե՞ս միասին գնանք Շուշիի թուրք գերիներին տեսնենք»։ Իհարկե, անմիջապես համաձայնեցի։

Գնացինք պետանվտանգության կոմիտե։ Ես մնացի դրսում, ավտոմատն ինձ տվեց, ինքը ներս մտավ՝ գերիներին տեսնելու թույլտվություն ստանալու։ Այդ ժամանակ Սամվելը ՀՀ ԳԽ պատգամավոր էր։ 10-15 րոպեից եկավ։ Ճանապարհվեցինք բանտ-մեկուսարան, որտեղ Շուշիի ազատագրության ժամանակ գերված ադրբեջանցիներին էին պահում։ Մեզ հետ հեռուստատեսությունից օպերատոր էլ էինք տանում։ Ճանապարհին տարբեր բաներից էինք զրուցում, բայց երկուսով շարունակ մտածում էինք ազերի գերված զինյալներին հանդիպելու մասին։ Ուզում էինք նայել այդ մարդասպանների աչքերին, Շուշիի բարձունքից որոնց արձակած հազարավոր արկերից, հրթիռներից Ստեփանակերտում ու շրջակա գյուղերում քանի՜-քանի կանայք, երեխաներ, հարյուրավոր անմեղ քաղաքացիներ էին զոհվել։ Մի այնպիսի՜ մեծ ատելություն կար մեջներս, որ բառերով հնարավոր չէ բացատրել։

Ոտքով էինք գնում։ Տեղ հասանք։ Վերջապես հատուկ սենյակում օպերատորը հարմարեցրեց տեսախցիկը, ու մենք սպասում ենք՝ գերիներին բերեն։ Ներս բերեցին 60-ին մոտ մի տղամարդու։ Ես ու Սամվելը տարակուսանքով իրար նայեցինք։ Գերու տեսքից նույնիսկ չէր երևում, որ ադրբեջանցի է։ Խեղճ ու մոլորված մի արարած էր։ Սամվելի հարցերին հայերեն էր պատասխանում՝ ադրբեջանցիներին հատուկ առոգանությամբ։ Անգամ կարգին չգիտեր, թե ինչպես է գերի ընկել։ Երբ լսել էր, որ հայերը գրոհում են Շուշիի վրա, նկուղում թաքնվել էր ընտանիքի հետ։ Նույնիսկ չգիտեր, որ իր հայրենակիցներն ավելի վաղ իրենց զինվորականների հետ փախել են Շուշիից։ Հայերեն սովորել էր հայ հարևաններից։ Իր ասելով՝ Շուշիում ապրող ադրբեջանցիներից շատերը գիտեն հայերեն...

Հետո երկրորդ գերուն բերեցին, բերեցին երրորդին, չորրորդին, հինգերորդին... Ու բոլորն էլ առաջինի պես խեղճ ու ողորմելի մարդիկ էին, այնքան խեղճ, որ նույնիսկ չհասկացան ժամանակին իրենք էլ փախչել։ Ու ամեն անգամ, նոր գերուն ներս բերելուց, Սամվելի դեմքն ավելի էր տխրում, հարցերը տալիս էր անտրամադիր։

Դուրս եկանք մեկուսարանից։ Երկար ժամանակ լուռ էինք։ Մի տեսակ տխրություն էր իջել երկուսիս վրա։ Մտածում էինք գերված ազերի գրոհայիններ տեսնել, բայց պարզվեց գերյալները զենքի հետ կապ չունեցող, տարիքն առած խեղճ մարդիկ էին, ոմանց դեմքից գրեթե չէր էլ երևում, որ թուրք են։

- Խեղճ մարդիկ են,- վերջապես ասաց Սամվելը։
- Ի՜նչ էինք սպասում տեսնել ու ինչ տեսանք,- ասացի։
- Այո, տխուր էր...

Մտքովս չէր անցնում, որ Սամվել Շահմուրադյանին վերջին անգամ եմ տեսնում։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 11-ին զոհվել է Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղի մոտ։ Այդ տարիներին արդեն շատ ու շատ ազնվագույն տղաներ, հրաշալի մտավորականներ էին զոհվել, բայց, այնուամենայնիվ, երկար ժամանակ չէի կարողանում հավատալ, որ Սամվելը սպանվել է։

Այսօր՝ փետրվարի 25-ին, մեծ քաղաքացու, հրաշալի Մարդու ծննդյան օրն է։ Գլուխ եմ խոնարհում։

16.01.2016

ԴՈՒԴՈՒԿ ԵՎ ՍՐԻՆԳ


Դուդուկն այնպես թախծոտ, այնպես մելամաղձոտ էր նվագում, որ շուրջբոլոր իջել էր համընդհանուր տխրություն, և ամենքը լալիս էին: Լալիս էր նաև հենց ինքը՝ Դուդուկը: Նրա աչքերից արցունքներ էին հոսում, ընկնում մայր հողին, և համատարած այդ վշտից հողը նույնպես խեղճացել ու թմրել էր լիովին...

Միայն Սրինգն էր, որ չէր ուզում համակերպվել այդ մեծ տխրությանը: Քիչ հեռվում նստել ու երբեմն փորձում էր իր նվագով ցրել այդ տխրությունը, մեկ-մեկ ցանկանում էր ժպտալ, ուզում էր ծիծաղել մի քիչ, սակայն Դուդուկն իր ողբաձայն նվագով իրեն էր ենթարկել ողջ շրջապատը, և Սրնգին գրեթե լսող չկար:

- Սրինգ ջան, չորս կողմ մարդիկ ամբողջովին տարված են իմ նվագով: Վշտերը տակնուվրա են արել նրանց հոգիները, և ինձ հետ ահա լալիս են բոլորը: Ամենքը կիսում են մեր ցավը, բացի քեզնից: Նվագս գերել է նրանց, իսկ դու հեռվում նստել և, երևում է, չես ընդունում իմ նվագը: Իմ բարեկամ Սրինգ, ասա, ինչո՞ւ չես սիրում դու ինձ,- հորդացող արցունքները սրբելով, լալագին հարցրեց Դուդուկը:

- Թշվառ իմ բարեկամ, իսկապես դու ճիշտ ես նկատել. ես քեզ չեմ սիրում,- պատասխանեց Սրինգը:- Ես չեմ կարողանում տանել քո նվագը, որովհետև տարիներ ու դարեր շարունակ դու միայն լացացնում ես մարդկանց: Նրանց անընդհատ իրենց վշտերն ու կորուստներն ես հիշեցնում, դու խոսում ես միայն նրանց ցավերից, և նրանք դարեր ի վեր լալիս ու ողբում են քեզ հետ...
- Սրինգ եղբայր, ուրեմն քո կարծիքով մենք մոռանա՞նք մեր կորուստները, ուրեմն սպանե՞նք մեր հիշողությունն ու հրաժարվե՞նք մեր պատմությունից...

- Ոչ, Դուդուկ եղբայր, դու ինձ ճիշտ չհասկացար և երևի երբեք չես հասկանա, քանզի կյանքում դու միայն դառնություններն ես տեսնում: Մեր ապրած ու ապրելիք կյանքին դու նայում ես լոկ սև ակնոցներով: Մինչդեռ նայիր, տես ինչ գեղեցիկ ու հիասքանչ է կյանքը: Նայիր, ինչպես են բացվել ծաղիկները, ինչպես են նրանց շուրջ թիթեռնիկների պես թռվռում մանչուկները: Դու մտածիր նաև այդ ծաղիկների ու մանչուկների մասին... Նրանք են Ապագան: Եթե այսօր չմտածես նրանց մասին, ապա վաղը, երբ մեծանան նրանք, նույնքան տխուր ու խեղճ կլինեն, ինչպես այսօր նրանց ծնողներն են, ինչպես նրանց պապերն ու ապուպապերն են եղել...
- Սրինգ, սիրելիս, բայց ես զվարճանալու և ծիծաղելու պատճառներ չեմ տեսնում...

- Չես տեսնում, որովհետև մարդկանց մեջ դու շարունակ խեղճություն ու լալկանություն ես պատվաստում, և հենց դու ես մեղավոր, որ դարեդար մեր հայրենակիցներից չի բաժանվում թշվառությունը, ողբերգությունը, եղե՜ռնը...
Ես նույնպես հիշում եմ մեր ժողովրդի դառնություններն ու կորուստները: Նրանց ցավերը նաև իմ ցավերն են, և ես երբեմն տխրում եմ այդ կորուստների ծանրությունից: Բայց ես, Դուդուկ եղբայր, երբեք չեմ լալիս ու ողբում: Ես հավատով եմ նայում իմ ժողովրդի այսօրվան ու վաղվան, և իմ նվագով փորձում եմ նրա մեջ ոչ միայն դիմանալու ուժ ու կորով ներարկել, այլև ապրելու հավատ, պայքարելո՛ւ և հաղթելո՛ւ հավատ:
Ես ուզում եմ, որ մարդկանց երբեք չլքի ազգային արժանապատվության զգացումը, որ նրանք ոչ թե լան ու ողբան, այլ պայքարեն իրենց ոտնահարված իրավունքների, ինքնասիրության ու ազատության համար: Ես նվագում եմ իսկական տղամարդկանց համար և այդ տղամարդկանց արժանի կանանց համար:
Եվ, վերջապես, իմ Դուդուկ բարեկամ, ես նվագում եմ ոչ միայն անցյալի տխուր հուշերի, այլև այսօրվա ու վաղվա մեր անցնելիք դարավոր ուղու մասին,- այսպես ասաց Սրինգը և զվարթաձայն հնչեցրեց իր ձայնը...

Նրա նվագում երբեմն տխուր ու թախծոտ ելևեջներ կային, բայց ավելի շատ կենսասիրություն ու հույս, կորով ու հավատ կար: Նրա նվագում սեփական ուժերի հանդեպ անսահման մեծ վստահություն ու լավատեսություն կար: Եվ մարդիկ, որ վշտահար ու տխուր էին, խեղճությունից կորացած ու նվաստացած, կամաց-կամաց ուղղեցին իրենց մեջքը, դադարեցին ողբալուց: Նրանց բերանի անկյուններում աստիճանաբար ժպիտ երևաց, բազուկները լցվեցին ու պրկվեցին, և նրանք հասկացան վերջապես, որ իրենք Մարդ են ու ապրելու նույնքան իրավունք ունեն, որքան աշխարհի մյուս բոլոր մարդիկ: Եվ նրանք, սեղմված բռունցքներով, հպարտ ու վես սկսեցին շարժվել դեպ իրենց նախնյաց լքված օջախներն ու գերված շիրիմները, բայց ոչ թե այնտեղ լալու ու ողբալու, այլ ազատագրելու և ծխացնելու հայրենի օջախների ծուխը, իրենց պապենական, իրենց դարավոր, միակ ու սուրբ Հայրենիքի ծուխը: Նրանք արդեն պատրաստ էին պաշտպանելու իրենց երկրի Ազատությունը, Անկախությունն ու Պատիվը:

Հունիս, 1993 թ.