ՆՈՐ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐ-1



Անկասկած ուրախալի է, որ ղարաբաղցի դպրոցական Ադելինա Ավագիմյանի նամակին՝ ուղղված Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւին, պատասխան է եկել Բաքվից։ Այն գրել է Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի բաժնի վարիչներից մեկը՝ Էլնուր Ասլանով անվամբ։ Ցավալի է, սակայն, որ այս առիթն անգամ Ադրբեջանը բաց չի թողել խեղաթյուրելու իրողությունը՝ սկսած հին ժամանակներից մինչեւ ոչ վաղ անցյալը, երբ Խորհրդային Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ ստեղծվել է «Ադրբեջան» անվամբ հանրապետությունը, ինչպես նաեւ մինչեւ մեր օրերը, որի կարեւոր անցուդարձերը, բարեբախտաբար թե դժբախտաբար, շատ թարմ են մեր հիշողության մեջ։


"Дорогая Аделина, Администрация Президента Азербайджанской Республики внимательно относится к обращениям каждого жителя Азербайджана на имя Президента Ильхама Алиева, и потому твое письмо не могло остаться без ответа",- այս տողերով է սկսվում պատասխան նամակը, եւ հենց նամակի առաջին իսկ տողում գլխիվայր շրջված է իրողությունը։ 

Ղարաբաղցի Ադելինան Ադրբեջանի քաղաքացի չէ։ Նա իր երկրի քաղաքացին է, որ կոչվում է Արցախ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն։ Եթե արցախցի այս դպրոցականը Ադրբեջանի քաղաքացի լիներ, պարոն Ալիեւը օր ու գիշեր իր երկրի ռազմական բյուջեն ուռճացնելու եւ երկրորդ անգամ Ղարաբաղի վրա հարձակվելու մասին հայտարարություններ չէր անի։

"Ты пишешь, что родилась и живешь в городе Степанакерт. В действительности этот город называется Ханкенди",- Ադրբեջանի նախագահի անունից հայտնում է նրա աշխատակազմի բաժնի վարիչը։ Կարծում եմ, 50-55 հազարանոց Ստեփանակերտի բնակչությանը պետք չէ 450-500 կմ հեռվից բացատրել, թե իրականում ինչպես է կոչվում իրենց քաղաքը։ Ապա պատասխան նամակի հեղինակը հայտնում է, որ 1805 թ. մայիսին "Карабахское ханство вступило в состав Российской империи" մի համաձայնագրով, որը ղարաբաղյան կողմից ստորագրել է Իբրահիմ խանը, իսկ այդ փաստաթղթում "нет и намека на какую-либо политическую роль армян в Карабахе. Хотя мы, безусловно, не отрицаем, что армяне жили в Нагорном Карабахе, но они составляли лишь меньшинство от общего числа населения".

Երեւի աշխատակազմի բաժնի վարիչին թվում է, թե փոքրիկ այդ փաստաթղթում պետք է արտացոլված լինեին Ռուսաստանի կողմից կռվող ղարաբաղցի հազարավոր հայ կամավորականների անունները, նաեւ այն մասին, թե ինչու հանկարծ նույն այդ խանը հանկարծ «մոռացել է» պարսկական իր ծագումը, կրոնական պատկանելությունը, ռուսների դեմ գործած նենգությունները եւ սիրով նստել ու համաձայնագիր ստորագրել Ղարաբաղը Ռուսաստանին միանալու մասին։

Աշխատակազմի «պատմաբանը» ստեփանակերտցի դպրոցականին բացատրում է նաեւ, որ հենց այդ տարիներին են հայերը բնակություն հաստատել Ղարաբաղում։ "Так, царская администрация преследуя собственные цели изменила в определенной степени этнический состав в Нагорном Карабахе",- գրում նա։ Երեւի նա ամաչել է ավելացնել նաեւ, որ միաժամանակ այդ տարիներին ցարական կառավարության հրամանով հարյուրավոր տարիներ առաջ պատրաստված խաչքարեր ու հայատառ ծանր գերեզմանաքարեր՝ իրենց մեջքին շալակած, բերել եւ տարածել են Ղարաբաղով մեկ, իսկ 12-13-րդ դարում կամ ավելի վաղ շինված Գանձասարի վանքը, Դադիվանքը, Ամարասը եւ հայկական բազմաթիվ մյուս վանքերն ու եկեղեցական համալիրները 18-րդ դարում Ռուսաստանի ցարի հրամանով Արցախ են բերել ճապոնական ժամանակակից տրակտորներով...

Իր պատասխանի շարադրանքից ոգեւորված, նախագահական աշխատակազմի բաժնի վարիչը ղարաբաղցի դպրոցականին բացատրում է, որ "американская поп-исполнительница армянского происхождения, Шер, настоящее имя которой Шерилин Саркисян, родилась в США. А известный французский актер и шансонье армянского присхождения Шарль Азнавур родился в Париже. Но это вовсе не означает, что США, или отдельно Калифорния, Франция, или отдельно Париж, являются древними провинциями Армении". Դրանով երեւի ցանկանում է հասկացնել, թե չնայած Լեռնային Ղարաբաղում հայերն անցյալ դարի սկզբներին 90-95 տոկոս են կազմել, իսկ ղարաբաղյան շարժման նախօրյակին՝ 1980-88 թվականներին՝ 70-75 տոկոս, միեւնույն է, Ղարաբաղը ադրբեջանական է, որովհետեւ Բաքվում այդպես են ցանկանում։

Էլնուր Ասլանովի բերած միամիտ այս օրինակի ոգով նրան անդրադարձնենք, որ ինչ վերաբերում է Արցախ-Ղարաբաղի կողմից Ռուսաստանին միանալու համաձայնագրի տակ Իբրահիմ խանի ստորագրությանը, ապա դրանից չի անհետանում Ղարաբաղի էթնիկ հայ բնակչությունը ու դրանից չի հետեւում, թե Ղարաբաղը պատկանում էր մի քանի տասնյակ քոչվոր մահմեդականի, ինչպես Իոսիֆ Ստալինի կողմից ավելի քան 30 տարի Մոսկվայում ստորագրած փաստաթղթերը չեն նշանակում, որ Ռուսաստանը վրացական հող է...

Ի պատասխան Ադելինայի նամակի հետեւյալ տողերի՝ «Իմ պապիկից եմ լսել, որ պատերազմից առաջ, նույնիսկ 50 կամ 100 տարի առաջ երբ այստեղ ադրբեջանցիներ կային, երբ մահանում էին, նրանց Ղարաբաղից դուրս էին տանում եւ թաղում նրանց իսկական հայրենիքում, որովհետեւ գիտեին, որ սա իրենց երկիրը, իրենց հողը չէ։ Դրա համար այստեղ գրեթե ադրբեջանցիների գերեզմաններ չկան...», ադրբեջանցի պաշտոնյան հայտնում է, որ "сказанное тобой в действительности лишь подтверждает факт массового уничтожения азербайджанских, мусульманских кладбищ, храмов и мавзолеев в Нагорном Карабахе и прилегающих к нему районах".

Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի բաժնի վարիչը երեւի նկատի ունի Նախիջեւանում հայկական հազարավոր խաչքարերի ջարդը՝ տրակտորներով, բահ ու քլունգներով, եւ այն, որ միջազգային UNESCO-ի աշխատակիցներին այդպես էլ արգելել են մուտք գործել Նախիջեւան ու սեփական աչքերով տեսնել «ինտերնացիոնալիստական» Ադրբեջանի կողմից 21-րդ դարի շեմին իրականացրած անմեղ խաչքարերի ջարդը։

Մերօրյա պատմությունը գլխիվայր շրջելով, նա հայտնում է, թե ոչ թե Ադրբեջանն է պատերազմ սկսել, այլ՝ հայերը. "не азербайджанцы развязали конфликт, в результате которого армянами были атакованы азербайджанские села, деревни и города, осуществлены этнические чистки, направленные против мирного азербайджанского населения Нагорного Карабаха"...
Երեւի իմաստ չունի կետ առ կետ քննարկել Արցախցի 13-ամյա դպրոցականի 1,5 էջանոց նամակին Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի բաժնի վարիչի կողմից որպես պատասխան գրված 10 էջանոց սուրոգաթը։ Հատկապես երբ չեն պատասխանել փոքրիկի նամակի ամենահիմնական հարցերին.

«Դուք ամբողջ ժամանակը միայն Ղարաբաղի եւ պատերազմի մասին եք խոսում։ Ուրիշ ոչ մի բանի մասին չեք մտածում։ Կարծես ուրիշ պրոբլեմներ եւ խնդիրներ չունեք։ Ուրիշ ոչ մի հարց կարծես Ձեզ չի հուզում... Եթե մեր երկիրը նվաճելու համար պատերազմ սկսեք, ողջ հայ ժողովուրդն է ոտքի կանգնելու եւ մեր հողը պաշտպանելու»,- գրել էր փոքրիկը եւ հարցրել՝ եթե պատերազմ սկսեք, արդյո՞ք Դուք, Ձեր երեխաները, Ձեր բարեկամներն ու ընկերները մասնակցելու եք այդ պատերազմին, թե՞ շարքային ադրբեջանցի երիտասարդներին եք ուղարկելու մեր երկրի վրա։

«Եթե այդքան շատ փող ունեք, ինչո՞ւ եք շարունակ զենք գնում, դրանով Դուք կարող եք այնպիսի կյանք կառուցել Ձեր երկրում, որ Ձեր ժողովուրդը (հատկապես նրանք, ովքեր Ձեր հայրիկի կողմից սկսած պատերազմի պատճառով փախստական են դարձել) երջանիկ ապրի եւ ոչ մի պրոբլեմ չունենա։ Դա՞ է լավ, թե՞ նրանց պատերազմի դաշտ ուղարկելը...»,- փոքրիկի այս գլխավոր հարցը եւս մնացել է անպատասխան։

Փոխարենը նրան հեքիաթ են պատմում այն մասին, որ "В Азербайджане счастливо проживают представители десятков различных национальностей, в том числе и армяне, которых твои ровесники могут тут видеть... Приглашаю тебя, Аделина, посетить Баку, Гянджу, Сумгаит, побывать в районах Азербайджана, увидеть их развитие и новый облик. Приезжай с родителями, с папой, мамой, бабушкой и дедушкой, им не понаслышке должно быть знакомо азербайджанское гостеприимство и созидательный характер моего народа".

Փոքրիկ Ադելինայի համերկրացիներն ու բարեկամներն այդ «ինտերնացիոնալիստական» ձայնի կանչով արդեն մի անգամ մեկնել են վերոհիշյալ քաղաքներ ու համատեղ ուժերով Սումգայիթ կառուցել, շենացրել ու գեղեցկացրել Բաքուն։ Արդյունքում, թե ինչ են ստացել, արդեն հայտնի է՝ ի պատասխան ղարաբաղցիների Հայաստանին միանալու պահանջով խաղաղ ցույցերի, այդ մարդկանցից շատերը մորթվել են նույն այդ Սումգայիթի, Բաքվի իրենց տներում, իսկ Ադրբեջանի այդ եւ այլ բնակավայրերում ապրող շուրջ կես միլիոն հայեր մահից մի կերպ փրկվելով, եկել են Արցախ, մեկնել Հայաստան, Ռուսաստան եւ այլուր։ Հազիվ թե փոքրիկ Ադելինայի այդ ամենի ականատես ծնողները, տատն ու պապը ցանկանան կրկին ճաշակել «ադրբեջանական հյուրասիրության» համը։

Իսկ "cозидательный характер моего народа" ասելով, Է. Ասլանովը երեւի նկատի է ունեցել 21-րդ դարի շեմին Եվրոպայի կենտրոնում ադրբեջանցի զինվորականի կողմից Ղարաբաղի ու ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմի հետ առնչություն չունեցող քնած երիտասարդ հայ սպային կացնահարելը։ Քարե դարե գործիքներին լավ տիրապետելը մի՞թե բավարար փաստարկ է, որպեսզի ընդամենը 90 տարի առաջ խորհրդային ղեկավարների կողմից առաջին անգամ «հանրապետության» կարգավիճակ ստացած ժողովուրդը փորձի աշխարհին համոզել իր «հնագույն» ծագումը, Արցախ-Ղարաբաղն էլ հայտարարելով «ադրբեջանական պատմական հող»։

Ըստ երեւույթին, Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի բաժնի վարիչը, որին բախտ է վիճակվել գրելու իր երկրի ղեկավարին ուղղված նամակի պատասխանը, դրանից այնքան է ոգեւորվել, որ պատմական փաստերը վերաշարադրելիս, սրբագրելիս ու գլխիվայր շրջելիս, անգամ ոչ վաղ անցյալի հայտնի իրադարձությունները խեղաթյուրելիս մոռացել է, որ այդ ամենը գրում է իր երկրի նախագահի, այլ ոչ միայն սեփական համեստ անձի անունից։ Այլապես իր գրած պատասխանում երբեմն կմտածեր ստի ու կեղծիքի չափաբաժինը նվազեցնելու մասին։ Ինքը թերեւս կարող է ստել՝ որքան սիրտն ուզում է, բայց երկրի նախագահի համար այնքան էլ պատվաբեր չէ, երբ նրա կողմից պատասխանում են սուտ ու կեղծիքով։

Ադրբեջանի նախագահի դպիրը չի հասկանում, որ հնարավոր չէ պատերազմում հաղթել ու անկախ պետություն կերտել շնորհիվ ինչ-որ "полевых командиров и полоумных экстремистов"-ի, եւ որ վաղուց պատմության լուսանցքներում են մնացել տարիներ առաջ Մոսկվային մոլորեցնելու համար հնարած այդ տերմինները։ Այստեղ նման բաներ չկան։ Փոխարենը ԼՂՀ սահմանները վերահսկում է Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակը, որտեղ ծառայում են մեր զավակները։

Ճշմարտության դեմ չմեղանչելու համար նշենք, որ պատասխան նամակում կան նաեւ ճշմարիտ տողեր՝ թեկուզ այլ ենթատեքստով։ Ղարաբաղյան շարժումից ու պատերազմից հետո իրոք մեզանում ոմանք շատ մեծ հարստության տեր են դարձել (ինչպես եւ Ադրբեջանում է), իրոք "Им самим живется очень хорошо, а вот армянской общине (հեղինակը «մոռացել» է ժողովուրդ բառը - Վ.Օ.) Нагорного Карабаха - плохо", բայց, այդուհանդերձ, նույն այդ ժողովուրդը համաժողովրդական հանրաքվեով եւ խորհրդարանական ու այլ ընտրություններով բազմիցս արդեն պատասխանել է այդ հարցին։ Ադրբեջանում եւս հազարավոր մարդիկ վատ են ապրում։ Թեկուզ փախստական այն «միլիոնը», որոնց դիտմամբ շուրջ 20 տարի պահում են վրաններում, որպեսզի միջազգային հանրությունից անհրաժեշտ դիվիդենտներ քաղեն։ Սակայն ինչ վերաբերում է ղարաբաղցիներին, հազիվ թե գտնվի մեկը, որ մորթվելը գերադասի վատ ապրելուց։

Գուցե թե հնարավոր է 13-ամյա Ադելինային կամ մի այլ երեխայի խաբել, բայց մի ողջ ժողովրդի հազիվ թե հնարավոր լինի խաբել։ Հատկապես երբ դա վերաբերում է նրա կյանքը, ազատությունը եւ երկիրը խլելուն։

Այստեղ խնդիրը Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի անունից նրա աշխատակազմի բաժնի վարիչի կողմից գրած պատասխան նամակը չէ 13-ամյա արցախցուն, այլ այն, որ Ադրբեջանի քաղաքական վերնախավը չի ուզում հասկանալ եւ համակերպվել այն մտքին, որ աշխարհի բոլոր կայսրություններն ու գաղութատիրությունները մի օր փլուզվել եւ փլուզվում են, որի արդյունքում բազմաթիվ ազգեր անկախություն են ստացել, ոմանք նաեւ առաջին անգամ պետականություն են ստեղծում։ Փլուզվել է հինավուրց Բյուզանդական կայսրությունը, փլուզվել է անգամ հսկա ԽՍՀՄ-ը։ Խորհրդային կայսրության ջանքերով ստեղծված Ադրբեջանի 70-ամյա գաղութային գերությունից ազատագրվել է նաեւ Արցախ-Ղարաբաղը, եւ արդեն 20 տարի է ունի անկախ իր պետականությունը, ինչպես նույն Ադրբեջանը։
Պատմության անիվը երբեք ետ չի գլորվում։ Գաղութատիրության գնացքը մեր կայարանից մեկնել է 20 տարի առաջ։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ
գրող, հրապարակախոս
Ստեփանակերտ





Արցախում ամառային շոգ օրեր են։ Ներքաղաքական կյանքում գրեթե շարժում չկա։ Երկրի նախագահն արձակուրդում է։ Հանգստանում է նաեւ նրա մերձավոր շրջապատը, բարձր պաշտոններ զբաղեցնող անձանց մի մասը։ Արտգործնախարարությունը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի պարոնների մասնակցությամբ հուլիսի 20-ին հերթական դիտարկման վերաբերյալ հերթական տեքստն է տարածել, որը, բացի մի քանի գործող անձանց անուններից, ոչնչով չի տարբերվում մի ամիս, հինգ ամիս, մեկ կամ 5 տարի առաջ տարածած նույնատիպ տեղեկատվությունից։

Այն է՝ «ԼՂՀ իշխանությունների հետ նախօրոք ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն, ԵԱՀԿ առաքելությունը Լեռնային Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի զինված ուժերի շփման գծի պլանային դիտարկում է անցկացրել» սահմանային գծի այս կամ այն հատվածում (այս անգամ՝ Տեր-տեր քաղաքի ուղղությամբ):

Հետաքրքիրն այն է, որ «սահման» բառի փոխարեն մշտապես օգտագործվում է «շփման գիծ» կապակցությունը։ Եվ ամենակարեւորը՝ «Դիտարկումն անցել է ըստ նախատեսված ժամանակացույցի, կրակի դադարեցման ռեժիմի խախտումներ չեն արձանագրվել»:

Ի տարբերություն ներքաղաքական, հասարակական կյանքի անդորրի, Արցախի մյուս՝ ոչ պաշտոնական հատվածում, չնայած ամառվա տապին, կյանքը ոչ թե շարունակվում, այլ եռում է՝ շուրջբոլորը շինարարական աղմուկ է, մարդիկ կառուցում են, վերանորոգում, ոմանք ընդամենը մի քանի ամիս առաջ կառուցածը քանդել են տալիս, նոր, ավելի շքեղ ձեւով կառուցում։ Եվ դա ոչ միայն Ստեփանակերտում։ Մայրաքաղաքին մերձակա Դաշուշեն գյուղի մոտ գտնվող սուրբ Սարիբեկ վայրում պեղումների ժամանակ հողի տակ քարե պատ է երեւան եկել։ Տեղանքում շինարարական աշխատանքներ են տարվում։ Ավերված պատը վերակառուցում են, որից սրբավայրն այսօր մի նոր տեսք է ստանում։

Վերջերս էլ Արցախում Շուշիից 2 կմ դեպի արեւելք, Շոշ գյուղից 1,5 կմ հյուսիս, Կարկառ գետի ձախափնյա ավտոմայրուղու վերին հատվածում՝ ապառաժոտ լեռան սարահարթի վրա, որ կոչվում է «Թագավորեն տեղ»,  հայտնաբերվել է Կարկառ բերդաքաղաքը: Այն զբաղեցնում է մոտ 20 հա մակերես: Արցախի զբոսաշրջության վարչության պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության եւ ուսումնասիրման բաժնի տարածած հաղորդագրության համաձայն՝ բերդաքաղաքի «պարսպապատերի հիմքերը մի քանի անկյունային, մինչեւ 10-12 մ տրամագիծ ունեցող աշտարակներով նկատելի են: Պատերի որոշ հատվածներում առկա է շարվածքի օրտոստատ ձեւը՝ մեծադիր քարերով: Պարսպապատերը ձգվում էին մոտ 1 կմ երկարությամբ»:

Տեղում պատահականորեն ի հայտ բերված հնագիտական նյութերը վերաբերում են ուշ անտիկ-վաղ միջնադար ժամանակաշրջանին՝ համադրվելով վաղ միջնադարյան Կարկառ քաղաք-ամրոցի՝ աղբյուրներում եղած հիշատակությունների հետ:

Բաժնի պետ Սլավա Սարգսյանի ասելով՝ հավանաբար IXդ.-ից հետո ընկած ժամանակահատվածում՝ կապված քաղաքական իրավիճակի եւ այլ հանգամանքների հետ, Հին Կարկառի բնակիչները տեղափոխվել են պաշտպանական առումով առավել հուսալի վայր՝ ներկայիս Շուշիի բարձրավանդակ՝ պահպանելով տեղավայրի հինավուրց Կարկառ անվանումը. «Խորհրդային ժամանակներում Կարկառ քաղաք-ամրոցի տարածքը հարթեցվել եւ ձեւախեղվել է. շինությունների քարերը տեղափոխվել եւ օգտագործվել են բնակելի տների կառուցման համար, Շուշիի ադրբեջանցի կառավարիչների հրահանգով (հնարավոր է՝ կանխամտածված) տեղում ստեղծվել է կաղնու անտառ՝ տնկվելով Ռուսաստանից բերված ծառատեսակներ, ավելի ուշ տարածքով անցկացվել է Բաքու-Նախիջեւան գազատարի Շուշի տանող հանգույցը»…

Արցախի մշակութային կյանքում այս անգամ փորձել են շարժում մտցնել ՀՀ արվեստագետները։ Հուլիսի 18-ից Ղարաբաղում անցկացվում է միջազգային թատերական «Արմմոնո» փառատոնի հանրապետական փուլը՝ նվիրված Արցախի Հանրապետության անկախության հռչակման 20-ամյակին: Արցախցիներին 5 օրում ներկայացվելու է 18 ներկայացում, իսկ փառատոնի ողջ հասույթն ուղղվելու է Ստեփանակերտի Վահրամ Փափազյանի անվան թատրոնի վերականգնմանը:

Ստեփանակերտում առաջին երկու ներկայացումների ժամանակ դահլիճը, մեղմ ասած, ցավոք, լեփլեցուն չի եղել։ Սովորաբար արցախցի թատերասերները մեծ սիրով են մասնակցում Հայաստանից ժամանած բեմի վարպետների ներկայացումներին, սակայն այս անգամ, ամենայն հավանականությամբ, կազմակերպիչները տեղում թերեւս լավ չեն աշխատել, ու Ստեփանակերտի թատերասեր հանրությունն անտեղյակ է վերոհիշյալ ներկայացումների մասին։ Ո՞վ գիտե, գուցե մինչեւ անցյալ դարի 70-80-ական թվականները ծաղկում ապրող Արցախի մայր թատրոնի այսօրվա սիրողական-ինքնագործ մակարդակն է հանդիսատեսին վերջնականապես հիասթափեցրել-հեռացրել բեմարվեստից…

Եվ ամենատխուր ու ցավալի լուրը։ Հուլիսի 20-ին, ժամը 11-ի սահմաններում Ստեփանակերտի կենտրոնական մարզադաշտում հանկարծամահ է եղել նախկին լեգենդար «Ղարաբաղ» թիմի եւ մեր ֆուտբոլի աստղերից մեկը՝ անփոխարինելի 6-րդ համարը, թիմի ավագ Բենիամին Բաբայանը։ Կաշվե գնդակի եւ սպորտի վարպետը վերջին տարիներին դասավանդում էր Արցախի պետհամալսարանում, դոցենտ էր։

Անցկացվող մինի ֆուտբոլի մրցաշարի ժամանակ վետերան ֆուտբոլիստը խաղադաշտ մտնելուց 10 րոպե հետո անսպասելի ընկել է եւ… Անձամբ շատ մոտ ճանաչելով Բենիկին, ընդամենը կարող եմ կրկնել մեծ բրիտանացու հանրահայտ հերոսի խոսքերը՝ ափսո՜ս, մարդ էր, Հորացիո…






Մեզանում շարքային քաղաքացիների ու շարքային ավտովարորդների վերաբերմունքը ճանապարհային ոստիկանության, այն է՝ ավտոտեսչության նկատմամբ, միանշանակ բացասական է։ Այդպես է եղել խորհրդային ժամանակներում, այդպես է նաեւ այսօր։ Դա գիտեն թե՛ առաջինները, թե՛ ավտոտեսուչները, եւ այսօր հույսի նշույլ չի երեւում, թե վաղը կարող է ինչ-որ բան փոխվել հօգուտ ավտոտեսուչների։

Ստեփանակերտում օրվա ընթացքում երթեւեկության կանոնների բազմաթիվ խախտումներ կարելի է նկատել, սակայն գրեթե չեմ հիշում դեպք, որ դրա համար մեղավորները զգուշացվեն կամ տուգանվեն։ Փորձում ես փողոցը հատել, սպասում ես լուսաֆորի կանաչ լույսը վառվելուն, բայց հանկարծ հետիոտների անցման համար նախատեսված շերտավոր գծերի (մեզանում այն «զեբր» են անվանում) վրա հայտնվում է ղեկի մոտ նստած ինքնագոհ մի ապուշ, ու հետիոտները մնում են տարակուսած՝ կամ դիմացը ցցված ավտոմեքենայի գլխի վրայով պիտի հատեն փողոցը, կամ դիմացից շրջանցեն մեքենան՝ իրենց ենթարկելով խաչմերուկի մյուս հատվածներով շարժվող ավտոմեքենաների հետ «ընդհարվելու» վտանգին…

Այս սցենարը կրկնվում է պարբերաբար, կրկնվում է յուրաքանչյուր խաչմերուկում, սակայն դեռ չեմ տեսել, որ դրա համար մեղավորներին պատժեն։

Փողոցների տարբեր հատվածներում հետիոտների համար նախատեսված նույն այդ շերտավոր հատվածն անցնելիս հաճախ կարելի է ականատես լինել, թե ինչպես մանկան ձեռքը բռնած քաղաքացին, շերտավոր գծերի մեջտեղը կանգնած, սպասում է, որ դիմացից սուրացող «ջիպ» ու «մերսեդեսներն» անցնեն։ Դարձյալ չեմ հիշում դեպք, որ վերոնշյալ օրինազանց ավտովարորդներին պատասխանատվության ենթարկեն։

Սակայն փոխարենը՝ բազմիցս կարելի է ականատես լինել, թե ինչպես են ավտոտեսուչները տուգանում երթեւեկության կանոն չխախտած շարքային քաղաքացուն։ Ավտոտեսուչների մասին խոսելիս իմ զրուցակիցները հաճախ են ակնարկում, որ իրավապահ մարմինների «որսի դուրս եկած» այդ աշխատակիցները երեւակայության նշույլ չունեն ու մշտապես «փող են աշխատում» նույն՝ հարյուր տարվա մեթոդով։ Անգամ իրենք էլ կարգին չգիտեն երթեւեկության կանոնները, այլապես կհասկանային, որ կարգազանց ավտովարորդներին պատժելու շատ ավելի հարմար պատճառներ կան…

Հուլիսի 14-ին Ստեփանակերտին մերձակա գյուղերից մեկի մոտ, ճանապարհի եզրին կանգնած, ավտոմեքենայի էինք սպասում՝ մայրաքաղաք գալու համար։ Մեզնից հարյուր մետր առաջ ճանապարհային ոստիկանության մեքենա էր կանգնած (պետհամարանիշը՝ 166 ՈՍ 50)։ Քիչ հետո տաքսի կանգնեցրի։ Այն դանդաղ կանգնեց ճանապարհի եզրին՝ մեր դիմաց։ Անկասկած, ավտովարորդը դեռեւս մինչեւ կանգնելն էր նկատել ոստիկաններին, ու հասկանալի է, որ չէր կարող իրեն թույլ տալ որեւէ օրինազանցություն։
Մեքենան նստեցինք ու առաջ շարժվեցինք։ Ավտոտեսուչների մոտով անցնելիս վերջիններս կանգնեցրին մեքենան, ավտովարորդին իրենց մոտ հրավիրեցին ու սկսեցին «արձանագրություն» կազմել…

Նրանցից մեկն ավտովարորդին փորձում էր բացատրել, որ վերջինս մեքենան կանգնեցրել էր ճանապարհի կենտրոնում։ Ասաց նաեւ, որ դրա համար օրենքով 10 հազար դրամ տուգանք է հասնում, բայց իրենք 3 հազարն են գրում։ Ասաց, որ կարող էին 10 հազար տուգանել ու ավելի շատ «վաստակել»։
Փորձեցի միջամտել՝ բացատրելով, որ «տաքսին» կանգնել էր հենց ճանապարհի եզրին, որտեղ խոտերի վրա մենք էինք կանգնած։ Սակայն՝ ապարդյուն։ Ավտոտեսուչ Արթուր Օհանյանի աչքը 100 մետրից ավելի լավ էր «նկատել» երթեւեկության կանոնի խախտումը, քան մենք՝ ավտովարորդը, ես ու քույրս…

Ի՞նչ խոսք։ Մարդիկ վաստակել են օրվա հացը։ Շատ-շատերը հենց այդկերպ են ապրում։ Բայց, մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ես երբեք չեմ կարող «այդ հացն» ուտել։





Արցախի Գանձասարի եկեղեցական համալիրում կատարվող նորոգման աշխատանքների մասին լուրերը, որ տպագրվեցին մամուլում, կայքերում ու սոցիալական ցանցերում, ազդարարեցին, որ աղճատվում է պատմամշակութային հուշարձանի պատմական ու մշակութային դեմքը: Խնդիրն այն է, որ 13-րդ դարի եկեղեցու պարիսպը սալիկապատվում է ժամանակակից շինանյութով։ Այսպես ասած՝ «եվրոռեմոնտ» են անում:

Արցախի զբոսաշրջության վարչության հուշարձանների պահպանության եւ ուսումնասիրման բաժնի պետ Սլավա Սարգսյանը հայտնեց, որ մինչ այդ Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի ստորագրությամբ նամակ են ստացել, որտեղ արքեպիսկոպոսը հայտնել է, թե ռուսաստանահայ գործարար Լեւոն Հայրապետյանը, որ ծնունդով Արցախի Վանք գյուղից է, ցանկանում է սալիկապատել եկեղեցու պարիսպը։

Սարգսյանի ասելով՝ իրենք խորհրդատվության համար դիմել են ՀՀ մշակույթի նախարարության հուշարձանների պահպանության վարչություն եւ, հաշվի առնելով, որ հայաստանյան իրենց գործընկերները նույնպես դեմ են եկեղեցու պարսպի սալիկապատմանը, բացասական եզրակացություն են ուղարկել Արցախի թեմի առաջնորդին։

Սակայն, չնայած բացասական եզրակացությանը, Գանձասարում շարունակում են պարիսպը երեսպատել տրավերտինե սալիկներով՝ պատճառաբանելով, թե դրանք այն նույն հանքից են, որտեղի քարերով 13-րդ դարում կառուցվել է Գանձասարի վանական համալիրը: Կիրակի օրը Շուշիում լրագրողների հարցերին տված պատասխաններից ակնհայտ է դառնում, որ Պարգեւ արքեպիսկոպոսը դեմ չէ սալիկապատման աշխատանքներին։

Ըստ նրա՝ անհրաժեշտ է կիրառել վերականգնման ժամանակակից միջոցներ՝ պահպանման ավելորդ աշխատանքից ազատվելու համար:

«ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցուցակի մեջ մտնում է միայն վանքը, քանի որ պարիսպը բազմիցս վերակառուցվել է՝ վերջին անգամ 1996 եւ 2003 թվականներին: Հերթական վերանորոգումն անհրաժեշտություն էր, այլապես այն շատ ավելի դժվար կլիներ պահպանել: Մի քանի օրը մեկ պարիսպը զննելը եւ խոտերն արմատախիլ անելը աշխատանքի եւ միջոցների ծախս կնշանակեր»,- ասել է Արցախի թեմի առաջնորդը, ապա ավելացրել, որ «երեսպատումը կպաշտպաներ Գանձասարի վանքի պարիսպը մի քանի օրը մեկ արմատներ գցող խոտից»։

Նա նշել է նաեւ, որ «ժամանակակից նյութերի կիրառումը բուն վանքային շինության դեպքում արդեն ցանկալի չէ: Այդպես եղավ Ամարասի վանքի հետ: Այնտեղ մենք անհրաժեշտ միջոցներ չհայթայթեցինք եւ ստիպված էինք վանքի կտուրը թիթեղապատել: Ինչ խոսք, միջոցների առկայության դեպքում այդպես չէինք անի: Բայց այս դեպքում էլ բարերար չգտնվեց, եւ ստիպված էինք առձեռն միջոցներով խնդիրը լուծել»: Ապա հայտնել է, որ վանքի իջեւանատեղին նույնպես այսօր չի համապատասխանում միջնադարում կառուցված «բնօրինակին»։

«Նախկինում դրա հատակը հողեղեն էր: Այնտեղ ապրում էին ճգնավորները, սակայն այսօր ճգնավորներ չունենք, եւ մեզ մոտ եկող ուխտավորներին չէինք կարող այդպիսի պայմաններում տեղավորել մի քանի օրով եւ նրանց համար հոդացավերի վտանգ ստեղծել: Այդ պատճառով էլ սալահատակեցինք»,- նշել է Պարգեւ Մարտիրոսյանը:

Արքեպիսկոպոսի խոսքերից պարզ է դարձել նաեւ, որ, չնայած ԼՂՀ զբոսաշրջության նախարարության հուշարձանների պահպանման բաժինը բացասական եզրակացություն է տվել պարսպի նորոգմանը, եւ մարտի սկզբին նորոգումը կանգ էր առել, մի քանի օր առաջ այն վերսկսվել է բարերար Լեւոն Հայրապետյանի ցանկությամբ:

Հետաքրքիրն այն է, որ արցախյան թեմը շարունակ ակնարկում է պարսպի անմխիթար վիճակի ու այն «բազմիցս վերակառուցած» լինելու մասին, իսկ «Գանձասարի վերածնունդ» ծրագրի իրականացման գրասենյակը, որ գործում է նույն թեմի առաջնորդ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի նախաձեռնությամբ, տարածած մի տեղեկատվության մեջ հայտնում է, թե «Գանձասարը շրջապատող պարիսպն իրականում կառուցվել է ոչ թե 13-րդ դարում, այլ 20-րդ դարի 80-ական թվականներին: Ներկա պահին իր անորակության պատճառով պարիսպը սկսել էր քանդվել, ինչը կանխելու համար որոշում ընդունվեց երեսպատել այն տրավերտինե սալիկներով» եւ այլն։

Այս կապակցությամբ Արցախի հուշարձանների պահպանության բաժնի պետ Սլավա Սարգսյանը հայտնեց, որ յուրաքանչյուր եկեղեցի ժամանակին պարսպապատված է եղել։ Այդ թվում նաեւ 13-րդ դարում կառուցված Գանձասարի վանքը։ Ճիշտ է, 17-րդ եւ հետագա դարերում այն վերակառուցվել է, բայց երբեք չի աղճատվել նրա դեմքը։ ԼՂՀ կառավարությանն առընթեր կրոնի եւ ազգային փոքրամասնությունների հարցերի բաժնի վարիչ Աշոտ Սարգսյանը գտնում է, որ ցանկացած շինարարական աշխատանք իրականացնելիս պետք է խորհրդակցեն մասնագետների հետ։

Պարիսպը եթե քանդվել է, ապա մասնագետները պիտի զբաղվեն։ «Մեր պապերը երբեք տուֆով կամ, այսպես կոչված, տրավերտինով պարիսպ չեն կառուցել։ Հին ժամանակներից ի վեր այն կառուցել են ամուր անտաշ քարով։ Մեր պատմամշակութային բոլոր հուշարձաններն ունեն իրենց ուրույն ոճը, սեփական դեմքը։ Եթե պարիսպը սալիկապատում են, ապա այն այլեւս պարիսպ չէ, այլ՝ ցանկապատ»,- ասաց Ա. Սարգսյանը եւ դժգոհություն հայտնեց, որ Գանձասարում կատարվող աշխատանքներում հաշվի չեն առել կառավարությանն առընթեր կառույցի՝ հուշարձանների պահպանության բաժնի մասնագետների կարծիքը։

Կրոնի եւ ազգային փոքրամասնությունների հարցերի բաժնի վարիչը գտնում է, որ այս ամբողջ պատմության արմատները գտնվում են ավելի վաղ թույլ տրված մեծ սխալի մեջ։ «Իմ խորին համոզմամբ՝ դա հետեւանք է նրան, որ հուշարձանների պահպանության եւ ուսումնասիրման բաժինը մշակույթի ոլորտից հանել ու մտցրել են նորաստեղծ զբոսաշրջության վարչության կազմի մեջ,- հայտնեց նա,- մինչդեռ մշակույթն ու տուրիզմը լիովին անհամատեղելի են։
Բացառված չէ, որ Գանձասարում կատարվածը դարձյալ կրկնվի մեր ազգային մշակութային մի այլ արժեքի հետ… Զբոսաշրջության վարչությունն իր երկրին նայում է տուրիստի աչքերով, այլ ոչ թե տանտիրոջ, մտածում է ոչ թե հոգեւորի, այլ հանգստի գոտիներ, քոթեջներ, խաղասրահներ սարքելու միջոցով զբոսաշրջիկներին հրապուրելու մասին»։

Բազմիցս գրել ենք մեզանում հիվանդություն դարձած սալիկապատման մասին, բերելով Ստեփանակերտի կենտրոնական մասը, կառավարական շենքերը, դրանց մերձակա փողոցները, զբոսայգիները սալիկապատելու օրինակը, կատակով հավելել, թե բացառված չէ, որ մի օր սկսեն սալիկապատել նաեւ շենքերի տանիքները, պատուհանները եւ այլն։ Կարծես թե արդեն եկել է այդ ժամանակը։





ԵԽԽՎ-ի ամբիոնից ելույթ ունենալուց հետո պատասխանելով պատգամավորների հարցերին, Սերժ Սարգսյանը հայտնել է, որ Հայաստանը «այս քսան տարիների ընթացքում» ժողովրդին խաղաղության է պատրաստում, իսկ Ադրբեջանն իր ժողովրդին՝ պատերազմի։ Ապա ավելացրել. «Ադրբեջանը առավելություն կստանա, եթե, Աստված մի արասցե, ռազմական գործողություններ սկսվեն, որովհետև նրանք իրոք իրենց ժողովրդին պատրաստել են և պատրաստում են պատերազմի։

Խնդիրը միայն այն չէ, թե ՀՀ ղեկավարները ինչպես և ինչու են մեր ժողովրդին խաղաղության պատրաստել, իմանալով, որ դա ի վնաս մեզ է։ Խնդիրը նաև այն չէ, որ Նժդեհի գաղափարները որդեգրած կուսակցության անդամը վերջինիս «Խաղաղություն ես ուզում, պատրաստվիր պատերազմի» հանրահայտ ձևակերպումը մի կողմ է նետել ու միանգամայն հակառակը պնդել. խաղաղություն ես ուզում՝ պատրաստվիր խաղաղության։ Խնդիրն այն է, որ այս խայտառակ խոսքերը նա արտաբերել է ի լուր աշխարհի ու վերջում էլ նշել, որ պատերազմի դեպքում հակառակորդը առավելություն կստանա, որովհետև «նրանք իրենց ժողովրդին պատրաստել են պատերազմի։ Պատմությունից ես չեմ հիշում դեպք, որ որևէ երկրի ղեկավար, մեծ կամ փոքր զորահրամանատար հայտարարի, թե պատերազմի դեպքում հակառակորդը «առավելություն կունենա։

Հարց է ծագում. իսկ որտե՞ղ մնաց «տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակը», որով դեռ երեկ պարծենում էինք։ Ուրեմն՝ 20 տարի մեզ խաբում ու դիտմամբ «խաղաղությա՞ն էին պատրաստում»...

Գո՞ւցե թե այդ խոսքերն արտաբերելիս ՀՀ նախագահը մտածել է, որ իր խաղաղասիրական ձոներգը լսելով, այսպես կոչված, միջազգային հանրության համակրանքն անմիջապես թռչելու է խաղաղասեր ու պաշտպանության կարոտ հայ ժողովրդի կողմը։ Բայց օտարն այդ ե՞րբ է թույլ Հայաստանին պաշտպանել, որ այսօր պաշտպանի։ Սուլթանհամիդյան ջարդերի ժամանա՞կ, 1915 թվականի՞ն, 1988-90 թթ. Սումգայիթի, Կիրովաբադի, Բաքվի հայկական ջարդերի օրերի՞ն...

Ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմում մենք հաղթել ենք, որովհետև մեր հույսը ոչ թե եվրոպաների, այլ մեզ վրա ենք դրել։ Շուրջ երկտասնամյակ է Արցախի երկինքը խաղաղ է, որովհետև մեր սահմանները մե՛ր բանակը, մե՛ր տղաներն են հսկում, այլ ոչ թե «երկնագույն» կամ աստված գիտե, թե ինչ գույնի սաղավարտավոր «խաղաղարար» կոչվածները։

Իր գերագույն հրամանատարի այս խոսքերը լսած հայ զինվորը վաղն ինչպե՞ս պիտի հայրենիք պաշտպանի։ Նա չի՞ ասելու՝ ինչո՞ւ ես ինձ խաղաղության պատրաստել, պատերազմի պատրաստեիր, որ կարողանամ թշնամուն հաղթել... Դղյակներ կառուցելով ու շենքերն ու փողոցները թանկարժեք մարմարով սալիկապատելով «խաղաղության պատրաստվելու» փոխարեն այդ գումարներով դու էլ ժամանակակից զենք գնեիր...

Բարեբախտաբար, իմ ծանոթներից, ընկեր-բարեկամներից ոչ ոք չի կիսում ՀՀ նախագահի այդ խոսքերը։ Թշնամին այսօր միայն հոխորտում է իր ուժի մասին՝ փորձելով հոգեբանական ճնշմամբ ազդել բանակցային գործընթացի վրա և, բարեբախտաբար, նա ևս գիտե, որ մեզնից ուժեղ չէ, այլապես անմիջապես կհարձակվեր՝ առանց մեզ զգուշացնելու։

Լսելով ՀՀ նախագահի վերոհիշյալ խոսքերը, որպես հայ, ես ինձ նվաստացած ու խայտառակված զգացի, բայց հոգով հանգիստ՝ որ այդ ամենը ՃԻՇՏ ՉԷ՛...





Վերջերս Ստեփանակերտում լրիվ վառվել էր «Դիզակ» հրատարակչության թանկարժեք սարքավորումներից մեկը։ Պատճառը՝ գիշերվա կեսին հոսանքի լարումը բարձրացել էր, որի արդունքում միլիոնների արժողությամբ սարքավորումից վառված-հալված մի զանգված է մնացել։ Քաղաքակիրթ երկրներում նման դեպքում մեղավորը, տվյալ դեպքում՝ էներգետիկ համակարգը, փոխհատուցում է պատճառած վնասը կամ տուժողը փոխհատուցում է ստանում ապահովագրական այն ընկերությունից, որտեղ ապահովագրել է իր գույքը։ 

Մեզ մոտ, սակայն, ամեն ինչ այլ է։ Մարդը տարիներ շարունակ աշխատել, ժամանակակից սարքավորումներով տպագրատուն է հիմնել, բազմաթիվ աշխատատեղ ստեղծել և, ահա, մի այլ անպատասխանատու կառույցի պատճառով հսկայական կորուստ է կրել... Իսկ ինչ վերաբերում է գույքի ապահովագրմանը, ապա վերջին ժամանակներս ապահովագրության հետ կապված միակ համազգային միջոցառումը «ավտոմեքենաների պարտադիր պահովագրում» օպերացիան էր, որ ձեռնարկել էին իշխանությունները։ Ասում են՝ դրա պատճառն էլ այն է, որ երկրի տերերին «սրոչնի փող» էր պետք։ Ի դեպ, Երևանում գործարկված այդ «միջոցառումը» հաջողությամբ կիրառել են նաև Արցախում...

Բարեկամս պատմում է, որ օրերս մինչև գիշերվա ժամը 10-ը մոտ մի շաբաթ շարունակ չեն կարողացել հեռուստացույց դիտել, օգտվել համակարգչից կամ աշխատացնել լվացքի մեքենան, դեռ ավելին՝ սառնարանն էլ շարքից դուրս է եկել, որովհետև այդ օրերին իրենց շենքում ինչ-որ մեկը բնակարանում ինչ-որ բան էր եռակցում-զոդում՝ հոսանքի լարումը կտրուկ իջեցնելով ու բարձրացնելով։ Բարեկամս պատմում է, որ դիմել է էլցանց, խնդրել ստուգել-գտնել օրինախախտին (օրենքով՝ ժամը 18.00-ից հետո ոչ ոք իրավունք չունի եռակցող սարքավորում աշխատացնել), սակայն ապարդյուն։ Մեղավորն այդպես էլ չի հայտնաբերվել (կամ՝ չեն ցանկացել հայտնաբերել)։

Մարդը սառնարանն է կորցրել, չհաշված նրա և նրա նման մի քանի տասնյակ բնակիչների, նրանց ընտանիքների մեկշաբաթյա նյարդային լարված մթնոլորտը։ Իսկ հակառակ, այսպես ասած, բևեռում ինչ-որ մեկն իր կամ իր ընտանիքի համար ինչ-որ բան էր սարքել և, երևի, ուրախացել։ Ինչպես մեզանում ասում են՝ հայի անձնական երջանկության ճանապարհը միշտ անցնում է իր նմանների դժբախտության միջով... Ահա այս օրինական անօրինության սահմաններում է ապրում մեր երկիրը։ 

Աշխարհի մի այլ երկրում ամենափոքր անարդարությունից ցուցապաստառներով մարդիկ լցվում են փողոցները, բողոքում, պահանջում... Մեզ մոտ քաղաքացիական արժանապատվություն կամ գոյություն չունի, կամ վաղուց հանված է օրակարգից։ Հայ իրականության մեջ եթե քննադատում, դժգոհում-բողոքում են, ապա միանգամայն այլ են դրդապատճառները։ Օրինակ, ընդդիմությունը ոչ այնքան իշխանությունների հետ է ուզում հաշիվներ պարզել, որքան՝ իր նմանների։ Ո՞վ է ըդդիմության վրա ավելի շատ քարեր նետում։ Իշխանություննե՞րը։ Ո՛չ։ Կամ՝ ոչ միայն նրանք։ Նույն այդ ընդդիմադիր ճամբարի մի այլ կողմից կտրիճ «նետաձիգները» պարբերաբար նշանառության տակ են պահում իրենց բախտակիցներին, ովքեր, ինչպես և իրենք, չեն կարողանում տանել օրվա իշխանություններին։ Նրանք սրանց են «կեղծ ընդդիմություն և ծախված» որակում, սրանք էլ՝ նրանց...

1937 թվականից, անձի պաշտամունքի մղձավանջից ենք հաճախ խոսում։ Աղասի Խանջյան, Չարենց, Բակունց, Թոթովենց... Հազարավոր տաղանդավոր հայորդիներ են հոշոտվել, անգերեզման մնացել, կամ տարիներ շարունակ տանջվել սիբիրներում ու քայքայված, ավերված հոգով մահապուրծ ետ վերադարձել... Ստալինը կամ Բերիա՞ն են մեկ առ մեկ կարդացել Չարենցի կամ Բակունցի հայատառ երկերն ու այնտեղ «սոցիալիստական հայրենիքի հիմքերը սասանող» տողեր որոնել... Ո՛չ, մերազգի տականքներն են իրենց ստորագիր կամ անստորագիր նամակներով, զրպարտագրերով հեղեղել ցեկա-ները, այդ նրանք են օրը ցերեկով, իրենց ճրագը վառած, նախանձ քինախնդրությամբ «ազգի թշնամիներ» հայտնաբերել իրենց գործընկերների, հարևանների ու բարեկամների մեջ... 

Խորհրդային գրեթե բոլոր ազգերն էլ շնորհալի, տաղանդավոր կամ պարզապես անմեղ զոհեր են ունեցել այդ տարիներին։ Սակայն հայոց մեր արտի վրայով ասես մորեխի հսկա մի ամպ է անցել... Մեր սեփակա՛ն, հայրենի՛ մորեխի, որոնց ուղղակի կամ անուղղնկի հետնորդներն ու ժառանգներն այսօր էլ կենդանի են...

Ամեն անգամ լսելով «մերն ուրիշ է» արտահայտությունը, սրտխառնուք եմ զգում։ Ո՛չ, մերն ուրիշ չէ, ստում եք։ Մե՛նք ենք ուրիշ։ Այդ մե՛նք ենք, որ նման չենք աշխարհի մի այլ ժողովրդի։ Բոլորից ուզում ենք տարբերվել-զանազանվել մեր կիսաասիական մտածելակերպով ու կիսաեվրոպական գործելակերպով, օրինականն ու անօրինականն իրար խառնած քաղաքական վերնախավով և մշտապես օտար ափերում հայրենիք փնտրող ժողովրդով։ 

Մեզանում շոուն դարձել է ոչ միայն երաժշտական միջոցառում, այլև՝ քաղաքական ներկայացման անբաժանելի մաս։ Արդյունքում՝ այսօր մի «բում-բում» է մնացել, «չակա-չակա»-ն էլ՝ երկրի ու ազգի խորհրդանիշ։ Ռաբիսն այսօր ոչ միայն հեռուստաեթեր է նվաճել։ Քաղաքական մեր դաշտն է այսօր ռաբիս։ Մի ողջ ազգ այսօր ասում է՝ «իմ համար», «մեր համար։ «Ինձ համար»-ն ու «մեզ համար»-ը մնացել են անցյալի գրականության ու պատմության էջերում։ Աղաղակող այս անգրագիտությունը բավական է, որպեսզի կողմնակի մեկը տա մեր կրթական-գիտական-քաղաքական համակարգի գնահատականը։







«Մեր 20-ամյա ազատությունը կամավոր չենք տա»



Արցախում հասարակական-քաղաքական գործիչներին, ընդհանուր առմամբ, կարելի է բաժանել երկու մասի։ Առաջին խմբում Ղարաբաղյան խնդրով, մեր երկրամասի ճակատագրով մտահոգվող գործիչներն են, ովքեր անմիջապես արձագանքում են Արցախին վերաբերող գրեթե յուրաքանչյուր իրադարձության, զարգացումների, եւ որոնք շատ փոքր թիվ են կազմում։ Երկրորդ խումբը շատ ավելի ստվարաթիվ է եւ կազմված է այն գործիչներից, ովքեր սպասում են «վերեւից» ուղորդող փայտիկի շարժումներին, արվող հրահանգներին, որպեսզի «կողմնորոշվեն» իրենց հետագա անելիքի խնդրում։

Առաջին խմբի գործիչներից են ԼՂՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Վահրամ Աթանեսյանը, հասարակական-քաղաքական գործիչ Աշոտ Սարգսյանը, նախկին փոխարտգործնախարար, Արցախի արտաքին քաղաքականության եւ անվտանգության հանրային խորհուրդ ՀԿ-ի նախագահ Մասիս Մայիլյանը եւ այլք։ Շատ հաճախ նրանց տեսակետները չեն համընկնում, միանգամայն տարբեր դիքորոշում ունեն Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հարցում։ Բայց այդ մարդիկ իրոք մտահոգվում են մեր երկրի ու ժողովրդի ապագայով, փորձում իրենց ասելիքը, իրենց տեսակետը հասցնել հանրությանը։

Առաջին խմբի գործիչներից է նաեւ Արցախյան շարժման ակտիվիստ, պատերազմի մասնակից, ՀՀ ԳԽ առաջին գումարման պատգամավոր՝ Արցախից, պահեստի գնդապետ Ռազմիկ Պետրոսյանը։ Կազանում հունիսի 25-ին ՌԴ նախագահի միջնորդությամբ կայանալիք Ս. Սարգսյան - Ի. Ալիեւ հանդիպումը մտահոգում է նաեւ նրան։ Նա էլ գտնում է, թե շատ հնարավոր է, որ այդ հանդիպման ժամանակ ոչ մի փաստաթուղթ էլ չստորագրվի։ Սակայն, նրա կարծիքով, վաղուց գաղտնիք չէ, որ այդ եւ հետագա յուրաքանչյուր հանդիպում, որին ղարաբաղյան կողմը չի մասնակցում, իր մեջ շատ լուրջ վտանգներ է պարունակում ոչ միայն Արցախի, այլեւ Հայաստանի ու ողջ հայ ժողովրդի համար։

«Եթե ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահները, Ռուսաստանի նախագահը կամ մյուսներն իրոք անկեղծորեն ձգտում են, որ Ադրբեջանը վերջ տա տարածաշրջանի խաղաղությանը սպառնող իր արկածախնդրական պահվածքին, հիստերիկ դեմարշերին եւ լրջորեն մասնակցի բանակցային գործընթացին, ապա միջնորդները Ի. Ալիեւի առջեւ պետք է նախապայման դնեն։ Այն է՝ եթե Կազանի հանդիպումը ոչ մի արդյունք չտա, ապա իրենք, միջազգային հանրությունը ճանաչելու է ԼՂ անկախությունը»,- ասում է Ռ. Պետրոսյանը։

Արցախցի գործիչի կարծիքով հայկական կողմի փոխզիզիջումների վերջին սահմանը պիտի լինի՝ Արցախի անկախ հանրապետություն՝ արեւմուտքից Հայաստանի հետ ամբողջական սահմանով՝ հյուսիսից հարավ, Իրանի հետ պարտադիր սահման եւ արեւելքից սահման Ադրբեջանի հետ։ «Ոչ մի մետր հող չպիտի զիջվի թշնամուն (հակառակորդ չեմ ասում, հակառակորդը երբեք խաղաղ բնակչություն, անգամ խաչքարեր չի ոչնչացնում), իսկ եթե ինչ-որ բան պիտի տանք, ապա միայն այն պայմանով, որ փոխարենն անմիջապես լուծվի ԼՂ կարգավիճակի հարցը,- գտնում է Ռազմիկ Պետրոսյանը։- Արդեն 20 տարի է, որ ես, իմ զավակները, թոռները, մի ողջ նոր սերունդ ապրում է ազատ ու անկախ իր հայրենիքում։ Ինչպե՞ս կարող ենք համաձայնվել, որ մեր այս 20-ամյա ազատությունը կամավոր տանք, ինչ-որ միջանկյալ կարգավիճակ ընդունենք, ինչ է թե՝ հետագայում, 10 կամ 20 տարի հետո մեր վերջնական կարգավիճակը նոր-նոր պիտի որոշեն։ Դա լինելու բան չէ։ Դա ոչ մի տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում»։

Արցախցի հասարակական-քաղաքական գործիչը գտնում է, որ Արցախի կորուստն ի վերջո կբերի ողջ Հայաստանի կորստին, որովհետեւ թուրքը երբեք ձեռքբերածով չի կշտանում։ «Նրանք վաղուց խոսում են նաեւ Զանգեզուրի, Մեղրիի, անգամ Սեւանի ադրբեջանական տարածք լինելու մասին,- շարունակեց Ռ. Պետրոսյանը եւ հավելեց, որ ոչ միայն Արցախյան կողմը պիտի պարտադիր մասնակցի բանակցություններին, այլեւ մենք պիտի մեր ռազմական պոտենցիալը շարունակ համալրենք նորագույն զինատեսակներով՝ հակահրթիռային ՍԿԱԴ համակարգով, միջին եւ երկար հեռահարության հրթիռներով, ռազմական ուղղաթիռներով եւ այլն, որպեսզի ոչ ոք այլեւս չմտածի մեզ պայմաններ թելադրելու մասին։ «Միայն այդ դեպքում Ադրբեջանը, նրա հոգեհայր Թուրքիան եւ նրանց գրգռող, երկակի խաղ խաղացող գերտերությունները ձեռ կքաշեն Արցախից»,- եզրափակեց ադրբեջանա-արցախյան պատերազմի վետերան հասարակական-քաղաքական գործիչը։






Թաթարստանի մայրաքաղաք կազանում ՌԴ նախագահ Դ. Մեդվեդեւի նախաձեռնությամբ կայանալիք Ս. Սարգսյան - Ի. Ալիեւ հանդիպումը դեռ չկայացած, արդեն տարաբնույթ խոսակցություններ են հնչում։ Եթե Ադրբեջանում այդ հանդիպումից մեծ ակնկալիքներ ունեն, ապա Հայաստանում հայկական կողմի, մասնավորապես Արցախի վերաբերյալ առավելապես վտանգավոր զարգացումներ են կանխատեսում։

Պաշտոնական Ստեփանակերտի, ավելի կոնկրետ՝ Արցախի քաղաքական վերնախավի հաշվով ամեն ինչ պարզ է. այդ խնդիրը, «Ղարաբաղյան խնդիրը», սեփական երկրի, սեփական ժողովրդի գոյության, ապրելու իրավունքի խնդիրը նրանց «օրակարգից» վաղուց հանված է։ Նրանց ղեկավարած Ղարաբաղի ճակատագրի հարցով այլ մարդիկ են զբաղվում՝ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, Ադրբեջանի առաջնորդ Իլհամ Ալիեւը, ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը եւ այլք։ Նրանք այդ ցուցակում չկան, ՀՀ նախորդ նախագահի կամքով թե իրենց լուռ համաձայնությամբ ու ցանկությամբ (կամ՝ երկուսը միասին) դուրս են շպրտվել բանակցային գործընթացից։

Այսօր մազաչափ ցանկություն չի նկատվում, թե նրանք ձգտում են վերագրավել սեփական տեղը բանակցասեղանի շուրջ։ Ասել է թե՝ ինքնուրույն, ազատ ու անկախ ապրելու խնդիր նրանց օրակարգում առայժմ չկա։ Խոսքը մերթընդմերթ արվող հերթապահ հայտարարությունների մասին չէ առ այն, թե «Առանց Ղարաբաղի մասնակցության բանակցությունները չեն կարող արդյունավետ լինել»։ Խոսքն այն մասին է, որ իրոք անկախ երկրի տերերի պես ՀՀ ղեկավարներին պահանջեն վերջ տալ ղարաբաղցիների անունից վտանգավոր ներկայացումներ սարքելուն եւ սեփական դարդուցավով ու սեփական երկրում կուտակված վերջը չերեւացող խնդիրներով զբաղվել...

Իրոք, շատ հնարավոր է, որ մի օր ղարաբաղյան կողմը եւս տեղ գրավի բանակցասեղանի շուրջ, բայց, ինչպես զարգացումների ընթացքը ցույց է տալիս, դա լինելու է միայն Հայաստանի ու Ադրբեջանի նախագահների կողմից ստորագրած վերջնական փաստաթուղթը կյանքի կոչելու գործընթացը, ժամանակացույցը ճշտելու համար։

Առայժմ Արցախի քաղաքական բուրգը կարծես չի մտահոգվում, թե ինչ է լինելու, եթե ՀՀ նախագահը ստորագրի մի փաստաթուղթ, որը կարող է դառնալ Արցախի վերջի սկիզբը։ Նախկին հեքիաթները, այն միֆը, որ իբր ՀՀ նախորդ կամ ներկա նախագահները ծննդով Ղարաբաղից են ու չեն կարող ոչ ղարաբաղանպաստ փաստաթուղթ ստորագրել, վաղուց պայթել է պղպջակի պես։ Եթե նրանց համար այսօր մի գերխնդիր կա, ապա դա միայն ու միայն սեփական աթոռը պահելն է։ Նրանց մասնակցությամբ ու համաձայնությամբ բանակցասեղանին հայտնված փաստաթղթերը, որ Արցախի հետագա գոյության համար ոչ մի լավ բան չեն պարունակում, դրա վառ ապացույցն են։ 

Արցախից մեկ անգամ չէ, որ դժգոհություններ են հնչել «մադրիդյան սկզբունքների» վերաբերյալ, հանրությունը հասարակական կազմակերպությունների բերանով բազմիցս մերժել է այն։ Սակայն ՀՀ ղեկավարությունը Արցախի ապագան գծում է հենց այդ «սկզբունքներով», որը ենթադրում է հազարավոր հայորդիների արյան ու կյանքի գնով ազատագրված հողերի վերադարձ հակառակորդին, ազերի փախստականների վերադարձ եւ այլն, ամենավերջում էլ՝ ինչ-որ անորոշ հանրաքվե՝ Արցախի կարգավիճակը որոշելու համար։

Այս պահին Արցախի հասարակական-քաղաքական դաշտը դեռ լուռ է։ Խոսակցություններ կան, որ պատրաստվում են հայտարարություն անել։ Թե երբ, դեռ պարզ չէ։ Կամ՝ նման հայտարարություն կլինի՞ արդյոք՝ դարձյալ հայտնի չէ։ Իսկ գնացքը գնում է, եւ այնտեղ մենք չկանք... 
Պարապ նստել, նայում ենք հեռացող գնացքի հետեւից։









Հերոսական ժամանակներ




Հերոսը բարոյական հանճար է, սրտի հանճար,
և միշտ քաջաքաջ ու մահապատրաստ։
Գարեգին Նժդեհ

Երբ ասում ենք Հերոս, անմիջապես հիշում ենք, որ երեկ պատերազմ է եղել, ծանր ու դաժան պատերազմ, և սովորական մարդիկ՝ առավելապես արբունքահաս երիտասարդներ, ռազմի դաշտից վերադարձել են որպես հերոսներ։ Այդ հերոսներից շատերը վերադարձել են վահանի վրա։ Նրանցից ոչ մեկը հերոս դառնալու մտադրություն ու ցանկություն չի ունեցել։ Նրանք զենք են վերցրել հայրենի հողն ազատագրելու և պաշտպանելու համար միայն։ Նրանք ժամանակ չեն ունեցել հերոս դառնալու մասին մտածելու. դիմացը թշնամին էր, թիկունքում մայրը, որդին, քույրն ու սիրած կինը... Սակայն հետպատերազմյան ժամանակներն ու իրադարձությունները հակառակն ապացուցեցին։ Պարզվում է՝ առանց պատերազմի էլ կարելի է արցախյան պատերազմի հերոս դառնալ, պարգևատրվել մեդալներով ու շքանշաններով։

Մայիսինյան եռատոնի կապակցությամբ հերթական մեդալաշքանշանաբաժանումը կրկին ապացուցեց, որ վերջին տասնամյակում հասարակական-քաղաքական կյանքի ամենացավոտ երևույթներից մեկը դարձել է արժեքների արժեզրկումը, ընդհանուր համահարթեցումը։ Մարդիկ կատակով ասում են՝ պարգևատրվածների մեջ, բարեբախտաբար, կռվող տղաներ էլ կային։

Տասնամյակից ավելի է անցել մահաբեր պատերազմից։ Հարաբերական անդորր է սահմանի զույգ կողմերում, ռազմագործողություններ չկան առայժմ. (չհաշված հակառակորդի քարոզչական հզոր մեքենան, որ անդադար դիվանագիտական կրակահերթեր է սփռում բոլոր ուղղություններով)։ Քանի որ պատերազմական գործողություններ չկան, պարզ է, որ չեն կարող լինել նաև հերոսներ։ Խորհրդային ժամանակներում, իհարկե, խաղաղ երկնքի տակ էլ ծնվում էին հերոսներ, սակայն՝ աշխատանքի հերոսներ։ Բայց քանի որ աշխատանքի հերոս դառնալու համար նախ և առաջ պետք է լինի աշխատանք, որը մեր օրերում վաղուց դեֆիցիտ ապրանքի պես մի բան է դարձել, ուրեմն աշխատանքի հերոս դառնալու մասին հույսի նշույլ անգամ չի կարող լինել...

Պատերազմ չկա (առայժմ, բարեբախտաբար չկա, և տա Աստված, որ երբեք չլինի), աշխատանք չկա, բայց արի ու տես, որ մեր խաղաղ օրերում ավելի շատ հերոսներ են ծնվում, քան պատերազմական դաժան օրերին։ Հերոսանում են աջ ու ձախ։ Բացում ես ինչ-որ թերթ կամ գիրք և ապշում. պարզվում է, որ այսինչը, ոչ ավել, ոչ պակաս, հերոս է, իսկ դու, չիմանալով այդ, նրա հետ փողոցում խոսել ես՝ ինչպես ամենահետին ստահակի հետ։ Այնինչը ոչ միայն հերոս է, այլև հենց ինքն է սկսել Արցախյան շարժումը... Երրորդը՝ ռադիո-հեռուստաեթերներից հայտարարում է, որ հերոսը հենց ինքն է, դեռ ավելին՝ ազգի փրկիչ։

Մեկն աղմուկ-աղաղակով է իրեն հերոս հռչակում, մյուսը՝ թաքուն, անաղմուկ, երրորդը՝ աջ ու ձախ ինտրիգներ սարքելով և պղտոր ջրում ձուկ որսալով, հաջորդը՝ նախորդների վրա ցեխ շպրտելով, մի ուրիշը՝ կաշառելով, վեցերորդը՝ քծնելով ու շողոքորթելով, նույնիսկ սողալով կամ, պարզապես, իշխանական նստավայրերում ծանոթ-բարեկամներ գտնելով...

Մեկը կարծում է, թե հերոս դառնալու համար ամենակարևոր հատկությունը մեծ գլուխ ունենալն է, երկրորդի կարծիքով՝ լավ լսողությունն ու հոտառությունը, երրորդին թվում է, թե հերոս դառնալու համար անպայման պետք է բարեկամներ ունենալ իշխանական նստավայրերում...

Իսկ մենք, ցավոք, չգիտենք, որ նրանք հերոս են։ Դե, պարզ է, որ չէինք էլ կարող իմանալ. այն ծանր ու դժվարին տարիներին ո՞վ ժամանակ ուներ՝ շրջելու նկուղներն ու հարցազրույցներ կազմակերպելու նրանց հետ. բոլորի ուշադրությունն ուղղված էր ռազմի դաշտ, որտեղ կենաց ու մահու կռիվ էին մղում մեկի որդին ու հայրը, մյուսի ամուսինն ու եղբայրը, կամ բոլորը միասին... Որովհետև այնտեղ՝ մեր փոքրիկ հողակտորի ինչ-որ հատվածներում վճռվում էր երկրի լինել-չլինելու խնդիրը։

Եվ այսօր հերոսանում են մարդիկ, որոնց այն տարիներին ճրագով ու խոշորացույցով անգամ չէիր գտնի, հեռադիտակով նույնպես չէիր գտնի. անչափ շա՜տ էին հեռու՝ ծովային հետադիտակով անգամ տեսանելի լինելու համար։ Հետպատերազմյան այս հերոսների ստվարությունը առաջին հերթին վիրավորում է մեր հերոս նահատակների հիշատակը, նսեմացնում ու արժեզրկում նրանց թափած արյան գինը։

Ու ամենազավեշտականը, թերևս՝ ամենասարսափելին ոչ թե այն է, որ ծանր պատերազմում հաղթած մի ժողովուրդ այսքան վատ է ապրում, այլ այն, որ այսքան վատ ապրող փոքրիկ ժողովուրդն այսքան շատ հերոսներ ունի։ Հետպատերազմյա՜ն հերոսներ։ Շատ լավ և շատ շքեղ ապրող հերոսներ։

Գրեթե նույն վիճակն է նաև քաղաքացիական ոլորտում՝ արվեստի, գրականության, կրթության ու գիտության բնագավառներում։ Այսօր շքանշաններ ու մեդալներ են ստանում գրողներ ու գիտնականներ, որոնց վաղը ոչ ոք չի հիշելու։ Մրցանակներ են ստանում մարդիկ, որոնց գրքերը ոչ ոք չի կարդում, մարդիկ, ովքեր գրականության ու գիտության բնագավառում ոչ մի ներդրում չունեն։

Ու այսօր, պարզվում է, նրանք հերոսներ են, և հերոսանում են առանց ամոթի ու խղճի խայթի, հերոսանում են՝ առանց հասարակության կամքը հարցնելու։ Ոչ մեկը հարկ չի համարում հարցնել ժողովրդին, թե նա ի զորու է այդքան հերոսներ կրելու իր վտիտ ուսերին։ Ոչ ոք չի հարցնում նաև, թե այդ ինչու հերոսների թիվն ավելանում է, բայց ժողովուրդը, երեկվա զոհված զինվորի մայրը, կինն ու երեխան շարունակում են վատ ապրել...

Դրանք, հերոսացման մոլուցքով տառապող այդ հիվանդները, գուցե փորձեն մի ավելի օգտավետ գործով զբաղվել, իրենց ողջ ուժն ու եռանդը ուղղեն այլ բանի վրա։ Ասենք՝ հերոս դառնալու փոխարեն փորձեն նախ և առաջ Մարդ լինել, որը, կարծում եմ՝ ոչ պակաս կարևոր է։ Եվ հետո՝ ի՞նչ պարտադիր է, որ բոլորը հերոս դառնան։ Հերոսությունը փողոցում ընկած դատարկ բազկաթոռ չէ, որ ամեն պատահական անցորդ վրան բազմի...

Այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ չինովնիկների ինչ-որ խավի ձեռնտու է արժեքների արժեզրկումը, արժեքների և ոչ արժեքների հավասարեցումը, համահարթեցումը, այսպես ասած՝ գազոնականացումը։ Մեր վաստակաշատ մտավորականներից մեկը կատակով ասում է. «Ծառերը կտրում, գազոն են դարձնում, որպեսզի թուփն իրեն ծառ երևակայի»։ Արդյունքում՝ խեղվում է մարդկանց հավատը, զինվորի, արվեստագետի ու գիտնականի հավատը։ Արցախյան պատերազմի հերոսն այսօր հոգու խորքում վիրավորված է զգում իրեն, որ իր մարտական շքանշաններից ու մեդալներից ստացել են նաև մարդիկ, ովքեր, մեղմ ասած, ամենևին արժանի չեն դրան։ Գրող ու գիտնականներն իրենց վիրավորված են զգում, որ պետականորեն խրախուսվում են գրչակներն ու վայ-գիտնականները...

«Երեկ հպարտանում էի իմ մեդալով, որ արյան գնով վաստակել եմ իմ ծառայությունների համար,- ասում է արցախյան պատերազմի վետերաններից մեկը,- իսկ այսօր այն ինձ համար դարձել է սովորական մի երկաթակտոր, որից ունեն նաև մարդիկ, ովքեր պատերազմն անց են կացրել իրենց նկուղներում»։

Վերջերս Ստեփանակերտում անցկացվեց հայկական երգի մրցույթ-փառատոն՝ «Ընծա» անվամբ, որին մասնակցում էին ԼՂՀ բարձրաստիճան այրեր, և վերջում նրանք թանկարժեք պարգևներ բաժանեցին երգիչ-երգչուհիների, ովքեր իրենց վարպետությամբ զիջում են այսօր իրենց գոյությունը մի կերպ պահող շատ ու շատ արվեստագետների։

Արցախցի չինովնիկը նախընտրում է մասնակցել կազինոների կամ բիլիարդի մրցումների բացման արարողությանը, քան ներկա գտնվել տեղական շնորհալի երգչի կամ ազգագրական համույթի ելույթներին։ Ստեփանակերտի մայր թատրոնը տասնամյակից ավելի է ղեկավարում է մի մարդ, որի ջանքերով արցախցի հանդիսատեսը վաղուց մոռացել է դեպի թատրոն տանող ճանապարհը։ Այդ «վաստակի» համար վերջերս նրան շնորհել են ԼՂՀ ժողովրդական արտիստի կոչում...

Լավատեսներն ասում են. «Ոչինչ, ամեն ինչ իր տեղը կընկնի, չէ՞ որ անցման շրջան է»։ Հոռետեսները հուսահատ թափ են տալիս ձեռքները, իսկ իրատեսներն ասում են. «Այս անցման շրջանը մի տեսակ կախարդական շրջան է դարձել, որից ոչ մի կերպ չենք կարողանում դուրս գալ»։

Էպիլոգ։ Երեկ փողոցում հանդիպեցի ծանոթ մի թոշակառուի։ Երբ հարցրի՝ ինչպես եք, տխուր պատասխանեց. «Պատերազմի, հրետակոծությունների ժամանակ ես կարծում էի, թե սարսափելի է մեռնելը, իսկ այժմ, երբ նայում եմ աչք ծակող դղյակներին և մոտերքում՝ աղբարկղերում մի կտոր հաց որոնող մուրացկաններին, մտածում եմ, որ սարսափելի է ապրելը»։






Իսկ եթե վաղը պատերազմ լինի...



Ղարաբաղյան խնդրի վերաբերյալ հայկական, ռուսական և արևմտյան մամուլը լեցուն է պատերազմի վերսկսման հավանականության կամ անհավանականության վերաբերյալ նյութերով։ Ոմանք փորձում են ապացուցել, թե Ադրբեջանը լրջորեն պատրաստվում է պատերազմի՝ հայերի դեմ, վկայակոչում են այդ հանրապետության օրեցօր աճող ռազմական բյուջեն և Ադրբեջանի նախագահի ու ամենատարբեր տրամաչափի չինովնիկների հայտարարությունները՝ «օկուպացված տարածքները զենքի ուժով ազատագրելու» մասին, մյուսները ճգնում են համոզել, որ Ալիևը երբեք պատերազմ չի սկսի, Արևմուտքը դա թույլ չի տա և այլն։

Վաղը պատերազմ կսկսվի, թե ոչ՝ դա հստակ չեն կարող ասել ոչ մեր կամ արևմտյան քաղաքական գործիչներն ու վերլուծաբանները, ոչ էլ աշխարհի լրատվամիջոցները։ Փաստն այն է միայն, որ Ալիև երկրորդն իր երկրում մեծ քանակությամբ զենք է կուտակում, և այդ երկրի ռազմական բյուջեն անընդհատ աճում է։ Հակառակորդն իրո՞ք պատերազմի է պատրաստվում, թե՞ պարզապես ժամանակակից զինտեխնիկայի հավաքածու է պահում ու պարապ-սարապ հոխորտում պատերազմ սկսելու մասին՝ դժվար է ասել։ Այդ հարցի պատասխանը գիտե միայն Ադրբեջանի ղեկավարը և թաքուն կամ օրը ցերեկով նրան սատարող հզոր երկրներից մեկը (կամ մի քանիսը)։ Սակայն հանրահայտ մի արտահայտություն կա՝ «Եթե պատից հրացան է կախված, ապա այն մի անգամ կրակելու է»։ Մի այլ հայտնի ճշմարտություն էլ կա՝ «Խաղաղություն ես ուզում, պատրաստվիր պատերազմի»։

Վաղն Ադրբեջանի ֆյուրերն իրո՞ք ռազմական արշավ է ձեռնարկելու Արցախի դեմ, թե՞ ոչ, դա, հնարավոր է, անձամբ չմտահոգի շարքային արցախցուն, եթե նա հստակ իմանա, որ իր երկիրը հնարավոր ու անհնարին ամեն ինչ արել ու անում է, որպեսզի պաշտպանված լինի հակառակորդի ամեն կարգի ոտնձգությունից։ Եթե մարդ նախապես պաշտպանված է ու պատրաստ է դիմագրավել ցանկացած հարձակում, ապա հնարավոր չէ նրան հաղթել։

Ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմից 17 տարի հետո արդյո՞ք իրեն հնարավորինս պաշտպանված են զգում Արցախի շարքային քաղաքացիները, ասենք, մեր հանրապետության ամենախոշոր բնակավայրում՝ Ստեփանակերտում ապրող կանայք, երեխաներն ու ծերերը։ Տարբեր քաղաքագետներ, ռազմագետներ ու այլ մասնագետներ հաճախ են ակնարկել, որ նոր պատերազմն ամենևին նման չի լինելու նախորդին, այն ավելի կործանարար է լինելու ու բազմիցս մեծ զոհեր հենց խաղաղ բնակչության շրջանում են լինելու։

Մենք ունենք քաղաքացիական պաշտպանություն։ Մարդիկ են աշխատում այնտեղ, պարբերաբար աշխատավարձ են ստանում։ Բայց նրանք գոնե մի անգամ տեսե՞լ են, թե ինչ վիճակում են Արցախի ամենաբազմահազարանոց քաղաքի շենքերի նկուղները, որտեղ երկու տասնամյակ առաջ ազերիների օդային ու հրետանային գրոհներից պաշտպանվում էին քաղաքացիները։ Եթե վաղը հակառակորդը հանկարծ սկսի հեռահար հրանոթներից ու այլ նորագույն զինատեսակներից և օդից հրթիռակոծել ու ռմբահարել մայրաքաղաքը, որտե՞ղ են պատսպարվելու խաղաղ բնակիչները։ Իրենց շենքերի նկուղներո՞ւմ, որտեղ հակասանիտարական վիճակ է, և որոնք աղբանոց են հիշեցնում ու առնետներն են տերուտնօրինություն անում այնտեղ։

Խորհրդային տարիներին մայրաքաղաքի որոշ հատվածներում ապաստարաններ կային, անգամ հակագազերի որոշ քանակություն էր պահվում այնտեղ։ Ո՞վ գիտե, թե հիմա այդ հատուկենտ ապաստարաններն ինչ վիճակում են։
Արցախի մայրաքաղաքում մեծ թիվ են կազմում, այսպես կոչված, «խրուշչովկաները», խորհրդային նախկին առաջնորդի ժամանակներում կառուցված շենքեր, որոնք նկուղներ չունեն։ Դրան հավելենք նաև, որ շուկայական հարաբերությունների հաստատման և օրինական անօրինության վերջին մեկևկես տասնամյակում շենքերի գետնահարկերն ու նկուղային հատվածները սեփականվել են բազմաթիվ նոր տերերի կողմից, ովքեր դրանք դարձրել են բար ու ռեստորան, սրճարան ու խանութ կամ, այսպես ասած, գիշերային զվարճավայր։

Ստեփանակերտում այսօր քանի՞ ստորգետնյա ապաստարան կա և որքա՞ն մարդ կարող են պատսպարել դրանք։ Այս մասին պատասխանատու որևէ չինովնիկ մտածե՞լ է։ Այս մեկևկես «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» ժամանակահատվածում քաղաքացիական պաշտպանության կողմից գոնե մի անգամ անցկացվե՞լ է փորձնական «օդային տագնապ»։ Գոնե մի անգամ քաղաքացիներին բացատրե՞լ են, թե հակառակորդի հնարավոր օդային հարձակման ժամանակ ինչ պիտի անեն քաղաքացիները՝ կանայք, երեխաները, ծերերը...

Ենթադրենք հակառակորդը կարողանում է պայթեցնել քաղաքին խմելու ջուր մատակարարող ջրատարը։ Ստեփանակերտում քանի՞ գործող աղբյուր կա, որպեսզի բնակչությունը կարողանա հոգալ իր ջրի խնդիրը։ Տարրական ինքնապաշտպանական այս հարցերի մասին որևէ պաշտոնյա մտածե՞լ է երբևէ, որևէ խորհրդական այս մասին երբևէ հիշեցրե՞լ է իր տիրոջը։

Փոխարենը՝ արդեն ավանդույթ է դարձել շենքերին նոր մասնավոր շինություններ կցելը։ Խնդիրը միայն այն չէ, որ աղճատվում է քաղաքի ճարտարապետական դեմքը։ Միջին ուժգնության ցանկացած ստորգետնյա ցնցում կարող է «ռեզոնանսի օրենքի» համաձայն հողին հավասարեցնել ծանրության կենտրոնը փոխած այդ շինությունները։ Նման ավերածության տեղիք կարող է տալ նաև շրջակայքում պայթած ոչ շատ հզոր ռումբը, հրթիռը։

Մյուս կողմից, Ստեփանակերտում շարունակ էլիտար շենքեր են վեր խոյանում։ Կարծես Արցախի ողջ տարածքը յուրացրել-պրծել ենք, քաղաքի կենտրոնական մասերում գտնվող միանգամայն կանգուն և ամուր շենքերն են քանդում ու տեղը մի նոր «առևտրի կենտրոն» կամ նման այլ անհեթեթություն կառուցում։ Աղքատ կոչվող մեր երկրի մայրաքաղաքի կենտրոնն աջ ու ձախ պատում են մարմարե սալիկներով։ Նոր կառուցած մի շենք չկա, որ բոլոր չորս կողմերից մարմարով սալիկապատված չլինի։ Մարդիկ մինչև անգամ կատակում են՝ շուտով շենքերի տանիքներն էլ են սալիկապատելու...

Այս ամենո՞վ ենք վաղը դիմագրավելու նենգ հակառակորդի արկածախնդիր ձեռնարկումը։ Թե՞ «մեր բանակը տարածաշրջանում ամենամարտունակն է» կարգախոսը վահանի պես բռնած՝ հետ ենք անդրադարձնելու մեր ուղղությամբ արձակած բոլոր հրթիռները, ականներն ու ռումբերը... Բանակն ուժեղ և մարտունակ է, եթե ամուր է թիկունքը, եթե զինվորը համոզված է, որ լիովին պաշտպանված է իր ընտանիքը։ Սա է ճշմարտությունը, մնացյալը դատարկ խոսքեր են, ինքնահանգստացման և ցանկալին ճշմարտության տեղ ընդունելու խաղեր։

Շարունակ մեր մտապատկերում «Ծովից ծով Հայաստանն» է։ Այն արդեն քրոնիկական հիվանդություն է դարձել։ Այն աստիճան, որ այսօր էլ ձայներ են հնչում Կարսն ու Մուշը, Վանն ու Սասունն ազատագրելու մասին։ Փոխանակ եղածը պահելու մասին մտածենք և խորհենք, թե ինչպես և ինչու Մեծ եղեռն եղավ։ Արդյո՞ք միայն թուրքն է ամենամեծ մեղավորը։

«Եթե վաղը պատերազմ լինի... Չէ, չպիտի՛ լինի և չի՛ լինելու, որովհետև մենք խաղաղասե՛ր ազգ ենք ու խաղաղությո՛ւն ենք ուզում»,- մեզանում մոտավորապես այսպես են մտածում խոշորագույն չինովնիկից մինչև շարքային քաղաքացին։ 4-5 հազարամյակ շարունակ դասեր չենք քաղել մեր սխալներից։ Անցյալ դարի ականավոր հասարակական-քաղաքական գործիչ, Նժդեհի գաղափարակից Հայկ Ասատրյանը գրել է. «Հայը խաղաղության համար աշխարհի ամենաանփույթ ժողովուրդն է: Հայը չի հավատում պատերազմին, և դրա համար պատմական ամեն դեպք ընդունում է իբրև անակնկալ, իբրև «անամպ երկինքից ժայթքող կայծակ»: Նա տակավին չի հասկանում կենսաբանաբարոյական այս երկու ճշմարտությունների իմաստը՝ խաղաղության ժամանակ պետք է նախապատրաստվել միայն մեկ բանի համար՝ պատերազմի, իսկ պատերազմի ընթացքին կամենալ միայն մեկ բան՝ հաղթանակ»։

Եվ, մի վերջին հարց էլ։ Արդյո՞ք և իրո՞ք սա մեր երկիրն է, թե ընդամենը մի ցատկահարթակ է, որտեղից պիտի թռնենք ռուսաստաններ ու ամերիկաներ և այնտեղից ողբանք մեր կորուսյալ Հայրենիքի համար ու աշխարհից պահանջենք ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը՝ 1915 թվականից մինչև Սումգայիթ ու այսօր...

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ






Լավագույն տղերքը հեռանում են Արցախից



Որ իրոք Արցախից մեկնում են, այն էլ, առավել հաճախ, լավագույն կադրերը, ոչ միայն փաստ է, այլև՝ տխուր փաստ է: Վերջին մի քանի տարում Արցախը լքել են տեղի շնորհալի լրագրողները՝ Կարինե Օհանյան, Նաիրա Հայրումյան, Գեղամ Բաղդասարյան... Երևան են մեկնել տարբեր պատճառներով՝ մեկն ամուսնացել է ՀՀ քաղաքացու հետ, մյուսին գործ են առաջարկել, երրորդը մեկնել է մի այլ պատճառով...

Պատճառները թերևս շատ են, իսկ փաստը մեկն է՝ լավագույն կադրերի մի մասը հեռանում է հայրենի երկրից...

Արցախից հեռացածների մի ստվար մասը Երևան է մեկնել տեղի քաղաքական վերնախավի առաջարկով՝ ՀՀ պաշտպանության նախարարությունում ծառայելու: Նրանցից շատերն այստեղ վաճառել են իրենց տունուտեղը, Երևանում բնակարաններ ձեռք բերել: Հայաստանի մայրաքաղաք մեկնածների մեջ զգալի թիվ են կազմում բարձրագույն չինովնիկների բարեկամները, ընկերները, սրանց ծանոթները: Աստված նրանց հետ: Նրանց լինել-չլինելուց Արցախում ոչինչ չի փոխվում: Ցավը բարձրակարգ մասնագետների, ստեղծագործական մեծ պոտենցիալ ունեցող մարդկանց Արցախից հեռանալու մեջ է: Մարդիկ, ովքեր պատերազմական ծանր տարիներին երբեք չեն լքել մեր երկիրը՝ իրենց ներդրումն ունենալով Արցախի ազատագրական պայքարում:

Ցավոք, Արցախից հեռանում են նաև տաղանդավոր արվեստագետները, որոնց կարիքը պետք է որ շատ ունենա մեր երկիրը, մեր մշակույթը, մեր արվեստը:
Վերջին երկտասնամյակում Արցախում ամենատաղանդավոր երգիչն անկասկած Տիգրան Մկրտչյանն էր: Ծննդով Արթիկից է: Սովորել էր Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում: 1989-ից տեղափոխվել է Ղարաբաղ: Եկավ, սիրեց Արցախը և մնաց: Մասնակցել է Արցախյան գոյամարտին: Աշխատել է ԼՂՀ երգի-պարի պետական համույթում՝ որպես մեներգիչ, ղեկավարել «Մենք ենք, մեր սարերը» ազգագրական համույթը:

Բազմիցս հանդիպել, զրուցել ենք: Ձգտում էր ազատ ու ինքնուրույն լինել, ազատ հնարավորություն ունենալ ստեղծելու իր համույթը՝ ազգագրական կատարման իր դպրոցը: Եվ 2002-ին ստեղծեց «Վերնատուն» փոփ-ֆոլկ քառյակը, որն աչքի էր ընկնում հայկական երգերի բարձրաճաշակ ընտրությամբ, ինքնատիպ երաժշտամտածողությամբ ու կատարողական վարպետությամբ: Երաժշտասերների շրջանում «Վերնատունը» դարձել էր սիրված երաժտական համույթը: «Վերնատունը» հայկական ազգային երգարվեստ էր քարոզում և տարածում մի ժամանակաշրջանում, երբ Հայաստանում ու Արցախում մեծ տարածում է գտել ռաբիսը, արևելյան, արաբական-թուրքական ելևեջներով շաղախված թեթև ու էժանագին երաժշտությունը: Տիգրանի ասելով՝ «Վերնատունը» դպրոց է, որի առաքելության նպատակն է դաստիարակել սերունդներին, ուսուցանել նրանց իրենց պապերի ու ապուպապերի երգարվեստը. երգեր, որոնք մեր ազգային հպարտությունն են ու մեր խիղճը, մեր պատիվը, մեր սրբություն-սրբոցը:

Ցավն այն է, որ զրկված լինելով պետական աջակցությունից, քառյակը հիմնականում գոյատևում էր ինքնաֆինանսավորմամբ և որոշ չափով էլ գործարարների հովանավորությամբ: Տիգրան Մկրտչյանը համերգներ է ունեցել Ֆրանսիայում, Ավստրալիայում, Ռուսաստանի, Ուկրաինայի տարբեր քաղաքներում, Մերձբալթյան և նախկին ԽՍՀՄ գրեթե բոլոր հանրապետություններում:

Տիգրանի հետ վերջին հանդիպումներին զգացվում էր, որ մարդու մեջ մեծացել է դժգոհությունը: Մշակույթի նախարարությունում այդպես էլ լիովին չընկալեցին այդ արվեստագետի արժեքը: «Ուզում եմ գնալ: Այլևս անիմաստ եմ համարում այստեղ իմ մնալը,- մի օր ասաց նա:- Արդեն հոգնել եմ իշխանություն ունեցող այդ մարդկանց բացատրել, թե ինչ ասել է Արվեստ, ազգային երաժշտություն...»:
2002 թ. Արցախի իշխանությունները նրան «Վաչագան Բարեպաշտ» մեդալ են տվել, ապա, տևական քաշքշուկից հետո հանրապետության վաստակավոր արտիստի կոչում շնորհել: Բայց արդյո՞ք դա ամենակարևորն է արվեստագետի համար:

Մոտ մի տարի առաջ մի օր էլ թողեց ու մեկնեց Երևան: Նրա մեկնումից չգիտեմ ինչ կորցրեց ինքը, բայց Արցախը կորցրեց մի բարձրակարգ ու անկրկնելի երգիչ ու արվեստագետ, որ կոչվում է Տիգրան Մկրտչյան:
Ընդամենը մի ճակատագիր: Մի մարդու ճակատագիր՝ մի քանի տասնյակներից... Ցավոք, կարծես նույն ճակատագիրն է սպասում նաև մի այլ արվեստագետի՝ պարուսույց Գենադի Բադալյանին, մասնագետ, որի նմաններին Երևանում մի ձեռքի մատների վրա կարելի է հաշվել...

«Լավագույն տղերքը հեռանում են...»՝ ասվում է Ռուբեն Հախվերդյանի հայտնի երգում: Ցավոք, հեռանում էին ոչ միայն այն դաժան ու ծանր պատերազմական տարիներին, և հեռանում էին ընդմիշտ, հեռանում են նաև այսօր՝ ազատ ու անկախ մեր երկրից: Վախենում եմ, որ մի օր երբ ինչ-որ մանչուկ հարցնի՝ «Ո՞րն է, բաբո, մեր հայրենիք», նրան այլևս պատասխանող չլինի: Կամ, լավագույն դեպքում, պատասխանեն... ռաբիսով:

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ






Իսկ կոտրած տաշտակը դեռ մնում է




Կադրային հարցը եղել և մնում է հայկական պետությունների աքիլեսյան գարշապարը: Այդպես է Հայաստանում, այդպես՝ նաև Արցախում: Առավելապես բարձր ու պատասխանատու պաշտոններ են ստանում մարդիկ, ովքեր իրենց մասնագիտական ու մարդկային որակներով, բարոյական և այլ հատկանիշներով բացարձակապես անհամատեղելի են այդ պաշտոններին, հակացուցված են զբաղեցրած պաշտոններին...

ԼՂՀ երկրորդ նախագահ Ա. Ղուկասյանի պաշտոնավարությունից հետո զգալի փոփոխություններ կատարվեցին կառավարական համակարգում: Գրեթե բոլոր նախարարություններում ու գերատեսչություններում կադրային փոփոխություններ են կատարվել: Նախկին նախագահի օրոք քիչ չէր խոսվում պետական-կառավարական ապարատի ուռճացվածության մասին: Այդ առումով՝ նոր նախագահից հակառակ գործողություններ են սպասում: Մինչդեռ հաճախ նախկին նախագահի «կադրերը», ազատվելով զբաղեցրած պաշտոններից, հաջողությամբ տեղավորվում են այլ «փափուկ» պաշտոններում: Այս ամենը հիշեցնում է երթուղային միկրոավտոբուսներում տարածված երևույթը. մի կերպ տեղավորված, իրար կպած ուղևորները սպասում են, որ մոտակա կանգառում մի քանիսը կիջնեն և տեղ կազատվի: Հաջորդ կանգառում ոչ միայն ոչ ոք չի իջնում, այլև մեքենա են բարձրանում մի քանի նոր ուղևորներ ևս: Թե այդքանը ոնց են տեղավորվում, անհասկանալի է:

Պետական ուռճացված ապարատի յուրաքանչյուր միջին տրամաչափի ղեկավարի որդին կամ դուստրը, խնամին կամ սիրուհին պարտադիր աշխատում է հարևան նախարարությունում: Պետական ապարատն իրենից ներկայացնում է մի մեծ տուն, որտեղ բոլորը «յուրային» են:

Հայկական կադրային քաղաքականության ամենաբնորոշ, ամենատարածված երևույթներից մեկը «ռակիրովկան» է: Երկու բարձր պաշտոնյայի վերցնում ու... գումարելիների տեղերը փոխում են: Եվ արդյունքում՝ գումարը չի փոխվում: Ըստ երևույթին՝ մերօրյա կադրերն այնքան «ունիվերսալ են», որ նրանց կարելի է նշանակել մասնագիտության և նրանց ունակությունների հետ չնչին աղերս անգամ չունեցող պաշտոններում, և նրանք մշտապես իրենց զգում են ինչպես ձուկը ջրում:

Հանդիպումներից մեկի ժամանակ ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանն ասել է, որ որոշ պաշտոնյաներ «իրենց պաշտոնը դիտում են որպես սեփականություն, ինչը նույնպես խոչընդոտ է հանդիսանում մի շարք խնդիրների լուծման գործում»: Նա նշել է նաև, որ որոշ պաշտոնյաներ մարդկանց աշխատանքի են ընդունում միայն «ծանոթ-բարեկամի» սկզբունքով: Ըստ իս, ցավն այն է, որ «ծանոթ-բարեկամի» սկզբունքով ոչ միայն աշխատանքի են ընդունում, այլև մինչևիսկ նոր հաստիք են ստեղծում այդ «կադրերի» համար:

Մեզ մոտ սիրում են կրկնել՝ կադրային ջարդ չի լինելու: Բայց, այնուամենայնիվ, ցանկա՛լի է, որ լինի: Պե՛տք է լինի: Ու ամենից առաջ այն պիտի լինի ոչ միայն բարձր, այլև միջին օղակներում, որտեղ տարիներ շարունակ «քուջուջ են անում» կադրեր, որոնց միակ կարողությունը, բան ու գործը քուջուջ անելն է՝ ամենաուղիղ և փոխաբերական իմաստներով:
Եթե ուզում ենք կյանքը փոխել դեպի լավը, ապա առաջին հերթին պիտի դեն նետել «կոտրած տաշտակը»:

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ

Ի ԴԵՊ. Չգիտեմ, Աստծո ստեղծած առաջին մարդը կարևո՞ր անձ էր, թե՞ անկարևոր։ Եվ, ընդհանրապես, Ադամ ու Եվայից սերված առաջին երկոտանիները կարևո՞ր անձնավորություն էին, թե՞ անկարևոր։ Սակայն հազարամյակներ հետո մարդիկ բաժանվեցին երկու խմբի՝ կարևոր անձինք և անկարևոր անձինք։ Կարևորների խմբի մեջ մտնում են, անշուշտ, փող և իշխանություն ունեցողները։ Մնացյալը, որ ժողովուրդ է անվանվում և ոչինչ չունի, կազմում է մարդկության անկարևոր կեսը։

Առաջինները շատ բարձր բազկաթոռներ ու պաշտոններ են զբաղեցնում, օգտվում են լայնածավալ իրավունքներից, օրենքներ են սարքում ու օրենքներ շրջանցում, անկարևոր մարդիկ են դատում ու դատապարտում, սպանում ու անպատիժ մնում և այլն։ Կենդանության օրոք սրանք իրենց համար արձաններ ու կիսանդրիներ են պատվիրում, նրանց մասին փաստագրական և գեղարվեստական գրքեր ու կինոնկարներ են սարքվում, ձոներգեր ու քայլերգեր են նվիրում նրանց։

Շատ կարևոր այդ մարդկանց շուրջ, նրանց աթոռ-բազկաթոռների շուրջ վխտում են շատ մարդիկ, ովքեր իրենց կարևոր անձ են ներկայացնում։ Սրանք, ճիշտ է, առաջինների համեմատ պակաս կարևոր են, բայց թեթևակի «եղանակափոխությունների» ժամանակ սրանցից ոմանք, առավել ճարպիկները, կարող են հայտնվել շատ կարևոր անձերի աթոռներին...

Այժմ անցնենք անկարևորներին։ Դա ժողովուրդն է և ընդհանրապես իրենից ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում, քանի դեռ առջևում ընտրություններ ու պատերազմ չկա, քանի դեռ Հայրենիքը վտանգի մեջ չէ և չի զգում նրա կարիքը։ Նրանք այնքան անկարևոր են, որ նույնիսկ իմաստ չունի երկար խոսել նրանց մասին...






Առա՜ջ, դեպի հետ...




Երկրի առաջադեմ, հայրենասիրական ուժերը երբ շարունակ փաստում են, թե հրադադարից ի վեր ՀՀ իշխանությունները Ղարաբաղի հարցում վարում են պարտվողական, ապազգային քաղաքականություն, դրանից չպիտի հետեւություն անել, թե, ի տարբերություն արտաքին քաղաքական գործունեության, ներքաղաքական կյանքի բոլոր ոլորտներում ամեն ինչ հիանալի է։ Լավ կյանքից ու սոցիալ-տնտեսական դաշտում իշխանությունների վարած փայլուն քաղաքականությունից չէ, որ վերջին երկտասնամյակում շուրջ 1.2 մլն մարդ լքել է Հայաստանը։

Օրենքի գերակայության փոխարեն իշխում է պաշտոնեական դիրքի եւ փողի գերակայությունը, Հայրենիք եւ Պետություն հասկացությունները տարանջատվել են, ինչպես իրարից անդունդով բաժանվել են ժողովուրդն ու իշխանությունները, հողի սեփականաշնորհումը կատարվել է ոչ թե ի շահ երկրի իրական տիրոջ՝ ժողովրդի, այլ փողատեր իշխանավորի եւ կասկածելի ճանապարհով հարստություն կուտակած, այսպես կոչված՝ բիզնեսմեն-գործարարի...

Մխիթարվելու ոչինչ չկա նաեւ հոգեւոր դաշտում՝ քամահրական վերաբերմունք ազգային արժեքների հանդեպ եւ համընդհանուր արժեզրկում։ Երկրի գիտնականն ու ակադեմիկոսը՝ նյութական վիճակից խեղճացած, վիզ ծռած սպասում են, թե ով է մի քանի գրոշ նետելու իրենց, որ ստրկահաճորեն պատվեր կատարեն (խոսքը այն փոքրաթիվ մարդկանց մասին չէ, ովքեր իրենց արժանապատվությունը երբեք չեն վաճառում)։

Ներքին ու արտաքին քաղաքական ոլորտներում իշխանությունների վարած ապազգային քաղաքականության ընդամենը երկու օրինակ։ Վերջերս ՀՀ կրթության եւ գիտության նախարարությունը օրինագիծ է մշակել, որով հնարավորություն է տալիս երկրում հիմնել օտարալեզու դպրոցներ։ Ասել է թե՝ փորձ է արվում օրինական հիմքերի վրա դնել հայոց լեզվի նպատակաուղղված դուրսմղման գործընթացը, դրանով ավելի խախուտ դարձնելով հայկական պետականության հիմքերը։ Բարեբախտաբար, դրանից դժգոհության ալիք է բարձրացել երկրում, սակայն այն փաստը, որ այդ օրինագիծն արդեն հայտնվել է ՀՀ ԱԺ-ում, ենթադրել է տալիս, թե չի բացառվում, որ իշխանությունները հերթական անգամ թքած ունենան հանրության կարծիքի վրա եւ ներքաղաքական կյանքում առաջ տանեն իրենց «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը»...

Մի օրինակ էլ արտաքին քաղաքական դաշտից։ Մինչ երեւանյան հայտնի քաղաքագետները, իրավագետներն ու փորձագետները (Ալեքսանդր Մանասյան, Իգոր Մուրադյան, Ալեքսանդր Իսկանդարյան, Մանվել Սարգսյան եւ այլք) Ստեփանակերտում մասնակցում են զանազան «կլոր սեղանների» ու այլ միջոցառումների, տեղի հասարակական կազմակերպությունների եւ լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներին հետաքրքիր ու արժեքավոր տեսակետներ հայտնում ղարաբաղյան հարցում ստեղծված մեզ համար կործանարար վիճակից դուրս գալու մասին, նրանք, ովքեր առաջնորդում են պետական մեր Նավը, այն աննկուն տանում են «Տիտանիկի» կուրսով։ Դրա վերջին խայտառակ ապացույցը Եվրախորհրդարանի մայիսի 20-ի թիվ 2216 բանաձեւն է, որտեղ պահանջ է ներկայացվում «հայկական ուժերը ադրբեջանական օկուպացված տարածքներից» անհապաղ դուրս բերելու մասին...

Որտե՞ղ է, ապա, հայ դիվանագիտությունը, ո՞ւր են արդյոք այն կտրիճները, որ այսօր արտաքին քաղաքական դաշտում (ըստ իրենց՝ ֆուտբոլի դաշտում) ստանձնել են Արցախի եւ, ընդհանրապես, հայ ժողովրդի ճակատագիրը որոշողի դերը։

Նախկին ազատամարտիկ երեւանաբնակ ընկերս, որ մասնակցել է ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմին եւ այն տարիներին մի քանի անգամ հազիվ է փրկվել մահից, վերջերս այսպես ասաց. «Հայրենիք եւ պետություն հասկացություններն այսօր միանգամայն տարբեր բաներ են։ Ես սիրում եմ իմ Հայրենիքը, այսօր էլ պատրաստ եմ կյանքս զոհաբերել հանուն նրա, բայց ես չեմ հարգում այն պետությունը, որ այս 20 տարում հիմնվել է այն տարածքում, որտեղ իմ հայրենիքն է, իմ երկիրը։ Ասես դիվերսիոն խումբ է մտել հայրենի երկիրս...»։

Սա է, ահա, ամենամտահոգիչը։ Ու նաեւ այն, որ տասնամյակներ առաջ անկախ պետականություն չունեինք, բայց ունեինք զարգացած, գիտության ու մշակույթի երկիր Հայաստան, իսկ այսօր հայերս ազատ ու անկախ ենք կարծես, բայց հայոց երկիրը՝ իր դիվանագիտությամբ, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, հոգեւոր ոլորտներով, գետնաքարշ է։

Ահա թե ինչու փաստել ու կրկին փաստում ենք, որ հայ իշխանավորները տեր չկանգնեցին հազարավոր հայորդիների արյան ու կյանքի գնով ձեռք բերված Հաղթանակին։ Փոխարենը՝ տեր կանգնեցին միայն երկրի նյութական հարստությանը։

Սիրում ենք ազգովի մեղավորներ փնտրել մեր դժբախտությունների, ողբերգությունների ու չկայացման համար։ Մի անգամ շրջվենք եւ կողմնակի մարդու քննադատական հայացքով նայենք մեր ժողովրդի պատմությանը։ Մեր բոլոր դժբախտությունների ամենաառաջին մեղավորը մենք ենք՝ մեր տհաս առաջնորդներով, ողորմելի դիվանագիտությամբ եւ սխալներից երբեք դասեր չքաղելու բացառիկ ունակությամբ։ Եվ մեր դժբախտությունների հիմնական պատճառն այն է, որ մեր իսկ մեղքով դարեր ի վեր ընտրություն ենք կատարում վատի ու վատթարագույնի միջեւ, եւ ցավն այն է, սակայն, որ հայերս մշտապես ընտրում ենք վատթարագույնը։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ






Արվեստը զոհեր է պահանջում. թեկուզ դա լինի թատրոնը




Մոտ 3 տարի առաջ Ստեփանակերտի պետդրամթատրոնի բեմ բարձրացավ Կոմիտաս Դանիելյանի անդրանիկ «Մենք մեր սարերն ենք» պիեսը։ Արցախի մայր թատրոնի պատմության մեջ երևի թե առաջին անգամ պիես է բեմ բարձրացել առանց թատրոնի գեղխորհրդում քննարկվելու-ընդունվելու։ Ես, որ որպես գեղխորհրդի անդամ հրավիրված էի ներկայացման փակ դիտմանը, իմ տարակուսանքը հայտնեցի, որին հեղինակը մոտավորապես պատասխանեց, թե պիեսն ուղարկել է հայաստանյան մի քանի թատերագետների և դրական արձագանք ստացել...

Փակ դիտումից հետո գեղխորհրդի նիստում հնչած իմ խոսքում ասացի, որ ճանաչված ռեժիսոր Նարեկ Դուրյանը և գրեթե բոլոր դերակատարներն իրենց ուժերի գերլարումով կատարել են իրենց գործը, բայց, ցավոք, այստեղ ներկայացում չկա։ Նույնիսկ տեր Աստված հազիվ թե փրկեր ներկայացումը, որովհետև բեմադրության համար առաջին հերթին պիտի ձեռքի տակ պիես լինի։ Իսկ պիես չկա, փոխարենը հեղինակի ինչ-որ պատմվածքներից հավաքած-սարքած վինեգրետ է, որ անգամ հեռավոր առնչություն չունի թե՛ ռեալ իրականության, թե՛ հատկապես արվեստի հետ...

Պիեսում ղարաբաղյան բանակը ներկայացնում են երեք հոգի, որոնցից մեկը հրամանատար է, երկուսը՝ զինվոր։ Երկու զինվորներից մեկը ներկայացման ողջ ընթացքում հայ ժողովրդի պատմությունից դասագրքային քարոզներ է կարդում չգիտես՝ մյուս զինվորի՞, հանդիսատեսի՞համար, թե՞հեղինակի ռազմահայրենասիրական ոգին ամենքիս ցուցանելու համար։ Բայց սա «մեդալի» մի կողմն է միայն։ Մյուսում թշնամու կողմից գրավված հայկական գյուղում թաքնված հղի կինն է՝ ութ թե տասը տարեկան որդու հետ։ Եվ մինչ հայկական զորամասի հրամանատարությունը գերյալներին փրկելու ծրագրեր է մշակում, փոքրիկն իր հղի մորը հակառակորդի քթի տակով և առանց մեր զինվորների աջակցության, բերում, հասցնում է զինվորական բուժմաս, որտեղ լույս աշխարհ է գալիս նորածինը։

Հարց է ծագում. փոքրիկն այդ ինչպե՞ս է կարողանում ծննդաբերության շեմին գտնվող, հազիվ ոտքի վրա կանգնող մորը երկու թշնամի զորամասերի դիրքերի մոտով աննկատ բերել, տեղ հասցնել։ Մյուս կողմից՝ էլ ո՞ւմ են պետք պիեսի, այսպես կոչված, «բանակային» տեսարանները, հայ ժողովրդի պատմությունից հերոսական դասերը, երբ այդ նույն բանակը ոչ միայն ներդրում չունի գերյալներին ազատելու գործում, այլև այնքան թույլ է, որ նույնիսկ չի նկատում, թե վերջիններս ինչպես են իր վերահսկած տարածքով հասնում զորամաս...

Պիեսի, այսպես կոչված, զինվորական տեսարանների վերաբերյալ հնչած քննադատությանը հեղինակը ջղայնացած պատասխանել է, թե ինքը կռվել է և պետք չէ բան սովորեցնել իրեն։ Բայց մոռացավ ներկաներին հիշեցնել, թե որ թվականին, ամսի քանիսին և որտեղ է կռվել...

Խորհրդային տարիներին Ստեփանակերտում կար Ստեղծագործությունների տուն, որտեղ ժողբանահյուսության նմուշներ էին հավաքում, երբեմն էլ համեմատաբար «թեթև» պիեսներ վերցնում՝ գյուղական ակումբներում բեմադրելու համար։ Խիստ կասկածում եմ, որ Կ. Դանիելյանի այս պիեսն արժանանար այդ պատվին։ Բայց մարդը որոշել է ոչ միայն պիեսներ գրել, այլև՝ ամեն գնով բեմադրել, քանի դեռ թատրոնի տնօրեն է։ Պիտի խոստովանել, որ հեղինակի դրամատիկական տաղանդը հատկապես փայլատակում է հոբելյանական տարեթվերի առիթով։

Եթե անդրանիկ պիեսը նվիրված էր Արցախի ազգային-ազատագրական շարժման 20-ամյակին, ապա այս անգամ պիես բեմ հանելու առիթը Հայոց ցեղասպանության 95-ամյակն էր։ Եվ լույս աշխարհ եկավ ու բեմ ելավ «Տո, լաճ տնավեր»-ը։ Ընդհանրապես Կ. Դանիելյանը սիրում է պիեսներ գրել այնպիսի հոբելյանների առթիվ, որ հեշտ լինի ընդդիմախոսների բերանը փակել. ի՞նչ է, մեր սուրբ պայքարին կամ մեր մեծ ողբերգության տարելիցին նվիրված ստեղծագործություն չպիտի՞բեմադրենք... Կամ՝ մեր ազգային պայքարին ու համազգային ողբերգությանը նվիրված գործե՞րն ես քննադատում...

Չեմ կարծում, թե որևէ մեկը դեմ լիներ, որ ֆրանսահայ ռեժիսոր Նարեկ Դուրյանը կամ Հայաստանից հրավիրված ռեժիսորը բեմադրեին հայ կամ արտասահմանյան դրամատուրգիայի որևէ արժեքավոր գործ՝ ի ցույց դնելով իրենց ողջ կարողություններն ու տաղանդը... Ասենք՝ Պերճ Զեյթունցյանի «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս»-ը, Աղասի Այվազյանի լավագույն պիեսներից որևէ մեկը կամ ժամանակակից մի երկ՝ արտասահմանյան անվանի դրամատուրգներից։

Դարձյալ չեմ խոսելու դերասանների խաղի մասին, հրավիրված ռեժիսոր Սիրանույշ Ղուկասյանի անուրանալի չարչարանքների մասին (որքան ինձ հայտնի է, նրա մեկնելուց հետո հեղինակն անմիջապես ուղղել է վերջինիս «սխալները»՝ վերականգնելով փորձառու ռեժիսորի կողմից կրճատված հատվածներն ու խմբագրել որոշ տեսարաններ)։ Ռեժիսոր, որ պիես բեմադրելու դասական ավանդույթների հարուստ փորձով և վարպետությամբ ասես մի հրաշքով կյանք էր տվել պարապությունից հոգնած, ձանձրացած կոլեկտիվին։ Ասում են՝ երիտասարդ դերասաններն ամեն օր անհամբեր սպասում էին փորձերին, որտեղ ամեն օր մի բան էին սովորում դասական բեմարվեստի նվիրյալ ռեժիսորից...

Համառոտ ես խոսելու եմ միայն պիեսի մասին։ Մեր թատրոնի հնագույն երկրպագուները երևի հիշում են հայ բեմի վարպետ Բենիկ Օվչյանի Թումանյանը՝ «Մեծ լոռեցին» պիեսում։ Ներկայացման յուրաքանչյուր դերակատար ուներ իր «դուբլյորը», որպեսզի եթե հանկարծ ինչ-որ պատճառով ինքը չկարողանա մասնակցել ներկայացմանը, իր տեղը գրավի փոխարինողը։ Օվչյանը վատառողջ էր կամ հիվանդ, ուրեմն՝ ներկայացումը հետաձգվում է։ Նա փոխարինող չուներ, որովհետև հազիվ թե մեկ ուրիշը կարողանար կերպավորել մի մարդու, որին ասես անձամբ ճանաչում ենք ամենավաղ մանկությունից, և որի փառահեղ կերպարը մեր մեջ ամրացել է նրա իսկ անմահ ստեղծագործություններից։ Օվչյանը մեզ ներկայացրեց մեր իսկ ճանաչած, մեր մեջ նստած Թումանյանին։

Վարպետ դերասանի համար երևի թե դժվար չէ գրական կերպար կերտելը։ Երիցս դժվար է իրական, հանրահայտ, տաղանդավոր անհատի կերպարը մարմնավորելը։ Հատկապես եթե այդ անհատը Թումանյանն է, Տերյանը, Կոմիտասը, Դանիել Վարուժանը կամ Սիամանթոն... Մարդիկ, որոնց կերպարներն իրենց իսկ ստեղծագործություններից արդեն ամուր նստած են մեր մեջ։ Դա է ահա ամենադժվարը՝ արվեստասեր հանրությանն անխաթար ու իրական ցույց տաս Տաղանդավոր այն անհատին, որին ժողովուրդը գիտե և ճանաչում է...

Եվ Կոմիտաս Դանիելյանը որոշեց միանգամից մեզ ներկայացնել Դանիել Վարուժանին, Սիամանթոյին, Ռուբեն Սևակին ու Կոմիտասին։ Մարզաշխարհում յուրաքանչյուրը գիտե իր ուժերի և կարողությունների ամենավերին սահմանը։ Շատ հազվադեպ են լինում դեպքեր, երբ ծանրորդը պատվիրում է իր քաշը բազմիցս գերազանցող ծանրաձող։ Թե արդյունքում ինչ է լինում՝ դժվար չէ կռահել... Ի դեպ, պիեսի փակ դիտումից հետո գեղխորհրդի անդամներից մեկն ասել է. «Կողմ եմ քվեարկում, բայց առաջարկում եմ այս ներկայացումը Ղարաբաղից դուրս ուրիշ տեղ չտանել...»։

Կ. Դանիելյանի պիեսում չկա կերպար, չկա անհատականություն։ Լսելով Վարուժանի, Սիամանթոյի և Սևակի զրույցը, թվում է, թե պիեսի հեղինակը թուրքերի, ցեղասպանության, հայ ժողովրդի պատմության, առաջին համաշխարհայինի տարիների Ռուսաստանի, Գերմանիայի մասին դասագրքային իր պատկերացումները երեք մասի է բաժանել և մաս առ մաս դրել արևմտահայ պոեզիայի երեք անկրկնելի վարպետների բերանում։

Սևակը հարցնում է Սիամանթոյին. «Ատոմ, հիմա չե՞ս զղջում, որ Ժնևից վերադարձար Պոլիս»։ Հետո Կ. Դանիելյանը մոռանալով, որ այդ հարցաշարը սկսել է Սևակը, այժմ էլ Վարուժանի շուրթերից է շարունակում. «Կամ դու, Ռուբեն, Լոզանում երջանիկ ապրում էիր...»։ Սիամանթոյի բերանում դրած տեքստից ցանկացած հատված (եթե ոչ ամբողջ տեքստը) կարելի է դնել Վարուժանի կամ Սևակի բերանում, Վարուժանինն էլ՝ Սիամանթոյի կամ Սևակի... Եվ ոչինչ չի փոխվելու, որովհետև պիեսում նրանք տարբեր անհատներ ու մեծ մտածողներ չեն, այլ հեղինակի սարքած «բաց դասի» մասնակիցներ, որտեղ ամեն մեկն արդեն գիտե, թե տարիներ հետո խորհրդային դասագրքերում իրենցից յուրաքանչյուրին որքան տեղ է հատկացվելու։ «Դուք էլ հրաշալի գիտեք, որ դուք եք մեր բանաստեղծության պառնասի ներկայացուցիչները»,- երկու բանաստեղծներին ասում է Ռուբեն Սևակը, որին վերջիններս պարզ է, որ պիտի ընդդիմանան. «Սխալվում ես, Ռուբեն... Հապա քո հանճարեղ «Հայաստանը», քո «Կիլիկյան երգերը»...

Թուրք ոստիկանը հայ աքսորյալներին ասում է. «Էֆենդիներ, ես զինվորներ չունեմ, հույսս դնում եմ ձեր ազնվության վրա», ապա ջերմ խոսքուզրույցից հետո, չգիտես ինչու, լկտիաբար նետում. «Շնորհակալ եղեք, գյավուրներ...»։ Ինչո՞ւ հանկարծ կոպտեց նրանց, որոնց ազնվությանն էր ուզում ապավինել։ Որտե՞ղ է տրամաբանությունը։

Թուրք փաշայի աղջկա՝ Լաթիֆայի սերն առ իրեն բուժած Սևակը նույնքան համոզիչ է, որքան այն, որ թուրք աղջկա «սեղանի գիրքը» Գրիգոր Զոհրապի «Նովելներ»-ն է։ Մնում է աղջիկը խոստովանի, որ սիրած երաժշտությունն էլ Կոմիտասի «Անտունին» կամ «Հով արեք, սարեր ջան»-ն է... Եվ սիրո դրամայի վերջին «համոզիչ» ակորդը՝ հազարավոր հայերի արյամբ ձեռքերը թաթախած հորն աղջիկը համոզում է իրեն ամուսնացնել Սևակի հետ...

Որ հեղինակը ծանոթ չէ իր ներկայացրած ժամանակաշրջանին ու միջավայրին, երևում է ամեն քայլափոխում։ Ինչպես նախորդ պիեսում, այստեղ ևս չկան կերպարներ, կան միայն մարդիկ, որ նախադասություններ են արտասանում, հաճախ նաև բանաստեղծություներ անգիր ասում՝ ինչպես գրական ցերեկույթում կամ գրական-գեղարվեստական կոմպոզիցիայի ժամանակ։

Ընդհանրապես Կ. Դանիելյանը սիրում է անակնկալներ մատուցել։ Թատրոնի ու դրամատուրգիայի հետ երբեք առնչություն չունեցող մարդը նշանակվելով թատրոնի տնօրենի պաշտոնում, իր կյանքի յոթերորդ տասնամյակի շեմին հանկարծ սկսել է պիեսներ երկնել ու բեմ հանել... Ավելի հետաքրքիր անակնկալը. որպես հետգրություն իր երկի վերջում հավելել է. «Պիեսում օգտագործվել են առանձին հատվածներ Հրանտ Հրահանի «Խոսում են անմահները» վեպից»։ Կհասկանայի հեղինակին, եթե նա վերցներ ու պիեսի կամ սցենարի վերածեր Հրահանի վեպը։ Դա միանգամայն ընդունված է գրական աշխարհում։

Բայց որ մեկը վերցնի ու մի այլ գեղարվեստական երկից առանձին հատվածներ օգտագործի իր գրական երկում, չեմ կարծում, թե գրականության պատմության մեջ նման երկրորդ դեպք լինի... Յուրաքանչյուր գեղարվեստական գործ, անգամ պատմավեպը, տվյալ հեղինակի ստեղծագործական երևակայության արգասիք է և հաճախ շատ չնչին աղերսներ ունի իրական անցքերի ու իրադարձությունների հետ։ Դասագրքերից ու գեղարվեստական զանազան երկերից ծաղկաքաղ անելով արվեստ ու գրականություն չեն ստեղծում։

Ս. թ. ապրիլից առայսօր պիեսը մայրաքաղաքում ներկայացվել է ընդամենը 3 անգամ։ Վերջին անգամ մայիսի 4-ին՝ կիսադատարկ դահլիճով։ Սպասենք Դանիելյանի հաջորդ ներկայացման ծնունդին՝ որևէ այլ հոբելյանի առիթով։ Հետո ի՞նչ, որ Արցախի մայր թատրոնը շարունակում է մնալ ցեխի մեջ։ Արվեստը զոհեր է պահանջում։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ






Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների յուրաքանչյուր հանդիպումից առաջ հայաստանյան լրագրողները փորձում են պարզել, թե Ստեփանակերտն ինչ սպասելիքներ ունի այդ հանդիպումից և, բնականաբար, հանդիպումից հետո Արցախում ինչ են մտածում այդ կապակցությամբ։ Շատ հաճախ ինչ-որ բան փորձում են լսել կամ պարզել նաև ինձնից։ Իմ պատասխաններից ակնհայտորեն մնում են տարակուսած, որովհետև ամեն անգամ փորձում եմ բացատրել, որ Արցախում ընդհանրապես ոչինչ չեն մտածում տվյալ հանդիպման մասին, այնպես, ինչպես երկու, երեք կամ հինգ տարի առաջ ոչինչ չէին մտածում արդեն պատմության գիրկն անցած նախորդ բոլոր հանդիպումների մասին։ 

Դրա պատճառները շատ են և տարբեր. Արցախի ժողովուրդը, անգամ պաշտոնյաները, շատ քիչ են տեղեկացված։ Լավագույն դեպքում գիտեն այն, ինչ մատուցում են հայկական իշխանական ԶԼՄ-ները։ Բայց սա ընդամենը երրորդական պատճառ է։ Այդ հանդիպումները պարզապես չեն հետաքրքրում արցախցիներին։ Դա լավ է, թե վատ՝ միանգամյան այլ հարց է, և դրա պատճառները նույնպես շատ են։ Օրինակ, ինձ և իմ ընկերներին «Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման» անվան տակ տարվող հանդիպումները չեն հետաքրքրում առաջին հերթին այն պատճառով, որ դրանք ոչ մի առնչություն չունեն խնդրի իրական կարգավորման հետ։ 

Ինքնասիրության խնդիր էլ կա. անձամբ ես և հարյուրավոր իմ ընկերներն ու բարեկամները ՀՀ-ում ոչ մեկին չենք լիազորել որոշելու մեր երկրի ճակատագիրը։ Մեր երկիրը ևս ՀՀ այս կամ այն ղեկավարին չի լիազորել որոշելու Արցախի ճակատագիրը։ Համոզված եմ, որ ցանկության դեպքում անգամ այդ պարոնները չեն կարող ստորագրել փաստաթուղթ, որ անընդունելի լինի Արցախի համար։ Բայց ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք հայրենասեր են և հասկանում են, որ դա կլինի Արցախի վերջի սկիզբը։ Ամենևին ո՛չ։ Այլ այն պարզ պատճառով, որ լավ հասկանում են, թե դա կլինի իրենց՝ ստորագրողների վերջը։ 

Անշուշտ, ցանկալի է, որ հայկական կողմից բանակցություններին մասնակցող այդ պարոնները դիլետանտ չլինեին, որքա՜ն լավ կլիներ, որ հայ դիվանագիտությունը երկչոտ ու գետնաքարշ չլիներ, բարձրագույն պաշտոնյաները նախ մտածեին երկրի, ապա հետո միայն իրենց աթոռի ու գրպանի մասին։ Մյուս կողմից՝ կցանկանայի, որ Արցախի քաղաքական վերնախավը երբեմն հանդես գար հաղթող երկրին վայել կոշտ հայտարարություններով... Բայց, ցավոք, այսօր ունենք այն, ինչ ունենք... 

Կոսովոյի անկախության կապակցությամբ Հաագայի միջազգային դատարանի ընդունած որոշումից հետո, հուլիսի 23-ին Ստեփանակերտում հանրահավաք էր սպասվում։ Այդ մասին արդեն հայտարարել էին հայաստանյան ԶԼՄ-ները, և 34 լրագրողներ ուղևորվել էին Արցախ՝ լուսաբանելու հանրահավաքը, որն, ամենայն հավանականությամբ, պիտի աշխարհին ցույց տար, որ մենք ամենևին քնած չենք, հաստատակամ և ամուր ենք կանգնած՝ մեր անկախությունն ու ազատությունը պաշտպանելու թշնամու ցանկացած ոտնձգությունից... ՀՀ հեռուստալրագրողների ջանքերով այդ կադրերը կցուցադրվեին աշխարհի տարբեր հեռուստաալիքներով, բայց... Բայց, հանրահավաքի փոխարեն ԼՂՀ քաղաքական ուժերը հանդես եկան հայտարարությամբ... 

Կարծում եմ՝ շա՜տ դժվար, անչա՜փ դժվար է լինելու մեր անցնելիք ուղին։ Նստել, սպասում ենք, որ մեր անկախությունը ճանաչեն, որ ինչ-որ պարոններ մեր «հարցը լուծեն»... Թումանյանը մի հեքիաթ ունի, կոչվում է «Անխելք մարդը»... Ի դեպ, պատերազմում տարած հաղթանակից հետո, հետագա տարիների մեր պահվածքում, ցավոք, հարգանքի արժանի ոչինչ չեմ տեսնում...

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





Մեզ թվում է, թե որքան շատ ասենք պատերազմը վատ բան է, մենք պատերազմ չենք ուզում, խաղաղություն ենք ուզում, դրանով պատերազմի վերսկսման հավանականությունը կիջեցնենք զրոյի։ Հայկական մամուլը լեփ-լեցուն է Ադրբեջանի ռազմատենչ հայտարարությունների և հայկական կողմի խաղաղասիրական ձգտումների մասին հրապարակումներով։ Մինչդեռ ցանկացած գիտակից մարդ թերևս բազմիցս լսած ու կարդացած կլինի՝ «Եթե խաղաղություն ես ուզում, պատրաստվիր պատերազմի» կամ՝ «Խաղաղության ամենամեծ գրավականը հզոր երկիր և ուժեղ բանակ ունենալն է»։ Ժամանակին խորհրդային երկիրը եթե միջուկային զենք և ուժեղ ռազմական պոտենցիալ չունենար, նրա բմբուլները վաղուց քամուն տված կլինեին։ 

Միևնույն ժամանակ, որպես հակառակորդի ռազմական տեխնիկայի հակակշիռ, վկայակոչում ենք մարդկային գործոնը։ Այսինքն՝ Ադրբեջանը նախկինում էլ տեխնիկայով բազմիցս գերազանցում էր մեզ, բայց մենք մեր մարդկային գործոնով պատերազմում հաղթեցինք նրան՝ առգրավելով նրա տանկերն ու ռազմական մյուս տեխնիկան՝ դրանց փողերն ուղղելով թշնամու դեմ։ Այո, դա այդպես է եղել, և մենք դրան հասել ենք բազմաթիվ զոհերի կյանքի ու արյան գնով։ Այսօր մոռանում ենք, որ այդ տարիներին մենք մի այլ հզոր զենք ունեինք՝ մեր հավատն ու ոգին, որն այսօր սեփական իշխանությունների ջանքերով խաթարվել կամ իսպառ վերացել է։ 

Ղարաբաղի ինքնապաշտպանության ուժերի առաջին հրամանատար Արկադի Կարապետյանը հարցազրույցներից մեկում ասում է. «Զարմանում եմ, թե ինչու, գտնվելով փաստացի պատերազմի մեջ, զենք չենք արտադրում։ Ազերիներն, օրինակ, արտադրում են, իսկ մենք, ունենալով այդ ամենի հնարավորությունը, չենք անում։ Պատերազմի ժամանակ ամեն ինչ կարողանում էինք արտադրել, նույնիսկ հրթիռ։ Ու այնպիսի զենքեր էինք արտադրում, որ նմանը չկա աշխարհում...»։ 

Որևէ շատ բարձր պաշտոնյա կարո՞ղ է պատասխանել այս հարցին։ Հասկանում եմ, որ մեր բարձրագույն չինովնիկության մի ստվար մասի գերնպատակը փող դիզելն ու բացառապես սեփական բարեկեցության խնդիրները լուծելն է։ Նրանցից «ամենահեռատեսները» այլ երկրներում բանկային հաշիվներ ունեն, և պատերազմի վերսկսման դեպքում իսկույն ճողոպրելու են, ինչպես դա մի քանի տարի առաջ արեցին Հարավային Օսեթիայի քաջարի այրերը։ Բայց ամենևին չեմ հասկանում բոլոր նրանց լռությունը, ովքեր այս երկրից հեռանալու ոչ հնարավորություն ու միջոցներ ունեն և, առավել ևս՝ ոչ ցանկություն, ու հենց նրանց ուսերին է ծանրանալու պատերազմի ողջ ծանր բառը։ 

Վերջերս Ռուսաստանի հետ կնքած ռազմական համագործակության պայմանագրով հայ առաջնորդներն այնպես են ոգևորվել, ինչպես սեփական տկարության ու անկարողության մեջ համոզվածը կարող է ուրախանալ՝ կանգնելով իրենից ուժեղի թիկունքում, հակառակորդին էլ լեզու ցույց տալով... 

Թուրքիայի հետ սահմանի բացման մասին զօրուգիշեր խոսում է առավելապես հայ քաղաքական վերնախավը։ Որոշ խելոքներ էլ մի քանի անգամ հայտարարել են, թե ուր որ է՝ սահմանը բացվելու է (կարծես սահմանի «բանալիներն» իրենց գրպանում են)։ Իսկ հակառակորդը տեսնելով, թե հայ չինովնիկն ու գործարար զանգվածը որքան են փափագում ու տրտինգ տալիս սահմանի բացման համար, և որքան խեղճ ու ողորմելի են, շարունակում է նախապայմաններ առաջադրել՝ ամենից առաջ հենց Արցախի հարցում. Ղարաբաղը հանձնեք, սահմանը բացեմ... 

Աշխարհում հարգում են միայն նրան, ով արժանապատվություն ունի և ուժեղ է։ 

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ






Ինձ հայտնեցին, որ Խորեն Բաղդասարյան անունով մեկը զրպարտություն է գրել իմ և իմ հարազատների մասին: Որքան հիշողությունս պրպտեցի, չկարողացա այդ անուն-ազգանունով մարդ հիշել:

Ցույց տվեցին այս լուսանկարն ու հայտնեցին, որ ինձ զրպարտողը սա է: Ասացին նաև՝ նախկինում էլի է զրպարտություններ գրել: Նայեցի լուսանկարին և մնացի ապշած: Ձևի ու բովանդակության ինչպիսի՜ ներդաշնակություն: Իմ ողջ կյանքում հենց այս կերպարանքով եմ պատկերացրել զրպարտիչներին ու 37 թվականի մատնիչներին:

Հարցրին՝ դրան պատասխանելո՞ւ ես: Ախր, սրան ի՞նչ կարող եմ պատասխանել, երբ Աստված ինձնից առաջ արդեն պատասխանել է՝ ստեղծելով ձևի ու բովանդակության համերաշխ միասնության այս անկրկնելի նմուշը: Հիրավի մարդու դեմքն ու արտաքինը հոգու հայելին են, և իրավացի են բոլոր նրանք, ովքեր գտնում են, որ յուրաքանչյուր մարդու դեմք ճիշտ և ճիշտ տվյալ անձնավորության ներքին աշխարհի արտացոլումն է: Աշխարհում մի բացառություն եղավ, այն էլ միայն գեղարվեստական երկում՝ Վիկտոր Հյուգոյի հանրահայտ «Փարիզի աստվածամոր տաճարը» վեպում:

Անպատեհ և անիմաստ հայտնված մարդկանց համար տատս մի պատասխան ուներ՝ «Դու էիր պակաս»...

* * *

ԿԵՆԴԱՆԻՆ՝ ՎԱՆԴԱԿԱՃԱՂԵՐԻՑ ԴՈՒՐՍ

Տասնամյակներ առաջ, երբ դեռ փոքր էի, հորս հետ կենդանաբանական այգի էի գնացել: Վանդակի մեջ տարբեր կենդանիներ կային՝ առյուծ, վագր, արջ, գայլ...

Հանկարծ նկատեցի, որ ինչ-որ մեկը քարեր է շպրտում վանդակաճաղերի հետևում գտնվող կենդանիների վրա: Հետ նայեցի՝ մի մարդուկ էր, ասես նեանդերթալյան ժամանակներից հայտնված ողորմելի, գջլոտ ու չար հայացքով մի մարդուկ:

Հորս հարցրի, թե ինչու է այդ մարդը քարեր նետում կենդանիների վրա: «Որովհետև Աստված նրա և վանդակի մեջ գտնվողների տեղը սխալմամբ շփոթել է»,- պատասխանեց հայրս:

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





60-70-ական թվականներին ղարաբաղցի մտավորականների մի մասը լքել է հայրենի եզերքը և հաստատվել Երևանում։ Մեկ-երկուսը թողել են Ղարաբաղը, որովհետև նրանց մեղադրում էին ազգայնականության մեջ և հալածանքներ էին սկսվել նրանց դեմ։ Մի մասն ամենա-աննշան վտանգից գլուխը կորցնելուց էր բռնել Երևան տանող ճանապարհը, մնացածը՝ կամ հանգամանքների բերումով, կամ առավելապես չէր կարողանում իր տեղը գտնել հայրենի երկրամասում։ 

Տարիներ անցան։ Մի քանիսը (Բագրատ Ուլուբաբյան, Սևակ Արզումանյան, Ռադիկ Մարտիրոսյան, Ալեքսանդր Մանասյան և այլք) Հայաստանի մայրաքաղաքում, հայոց գիտության և մշակույթի կենտրոնում կարողացան գտնել իրենց հաստատուն տեղը, մնացյալը համալրեցին միջակությունների շարքերը։ Ղարաբաղյան շարժումը խառնեց շատերի խաղաքարտերը։ Հատկապես նրանց, ովքեր վաղուց թևակոխել են կյանքի երկրորդ դարակեսը, բայց ո՛չ Հայաստանում են հետք կամ հետագիծ թողել իրենց «գրական» ու «գիտական» բագաժով, ո՛չ հայրենի Արցախում գիտեն նրանց գոյության մասին։ Վերջիններիս ավելի շատ նյարդայնացնում է այն, որ Արցախում ապրող նրանց տարեկիցներից շատերն ու ավելի ջահելներն ինչ-որ բան են արել իրենց երկրամասի համար, իսկ ոմանք նույնիսկ զանազան մեդալներ ու շքանշաններ են ճարպկորեն հաջողացրել իրենց համար, մինչդեռ իրենք մնացել են «խաղից դուրս»։ 

Ծնունդով ղարաբաղցի երևանաբնակ արդեն զառամյալ այս պարոնները հասկանալով, որ իրենց մի ոտքն արդեն այն աշխարհում է, բայց երևանյան իրենց գոյությունը ենթարկվել է կատարյալ ֆիասկոյի, որոշել են յուրօրինակ ձևով «ինտեգրվել» Արցախին։ Ոմանք 20 տարում մեկ-երկու անգամ տուրիստների պես այցելելով Ղարաբաղ, երևանյան իրենց բնակարանի չորս պատերի ներսում պատսպարված, մոգոնում են «Արցախի նորագույն հերոսական պատմությունը»՝ թացն ու չորը խառնելով իրար՝ հաճախ անարժանին, վախկոտին ու դուրսպրծուկին դարձնում հերոս։ Մյուսներն իրենց «գիտական» հոդվածներով հեղեղում են ղարաբաղյան խմբագրությունները, երջանկանում՝ դրանցից 1-2-ը տպագրված տեսնելով, ոմանք էլ դարձել են Ղարաբաղում ապրող այս կամ այն սրիկայի խոսափողը՝ պատվերով զրպարտություններ են գրում Արցախում ապրող այն մտավորականների մասին, որոնց երբեք չեն տեսել և ոչինչ չգիտեն նրանց վաստակի ու գործունեության մասին։ 

Նախկին ղարաբաղցի, երևանաբնակ Արտաշես Հակոբջանյանի գոյության մասին Ղարաբաղում շատ քչերը գիտեն, գուցե թե հիշում են միայն առավելապես նրա ծննդավայրի մի քանի տարեկիցները։ Բայց վերջինս արցախյան 1-2 թերթում մի քանի համեստ նյութ տպագրելուց հետո որշել է ոչ միայն գիրք գրել ու դասեր տալ նախկին իր հայրենակիցներին, այլև մի քանիսի «պորտը տեղը դնելով»՝ ապահովել սեփական տեղը քաղաքական գործիչների համար խաղաքարտ, իսկ իրենց համար խաղատախտակ դարձած Ղարաբաղում... 

Եվ ահա քաջարի նախկին ղարաբաղցին անհասցե (նշված չէ ոչ հրատարակչության կամ տպագրատան անունն ու հասցեն, ոչ խմբագրի ու տպագրիչի, և ոչ էլ հովանավոր-պատվիրատուի անունը), գողական-պարտիզանական ճանապարհով բրոշյուր է լույս աշխարհ գցել, որը սկսվում է պատվիրատուի եռանդուն մասնակցությամբ (ականջները շատ ցցուն երևում են) գրված զազրախոսությամբ՝ ուղղված ԼՂՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Վահրամ Աթանեսյանի և «նրա թիմի» դեմ։ Պատճառը միանգամայն հիմնավոր է՝ նեղ անձնական, դրան հավելած, որ Վ. Աթանեսյանը վերջերս քար է շպրտել պատվիրատուի՝ գրական մի կոմերսանտի բոստանի ուղղությամբ։ 

Հակոբջանյանին ափերից հանել է այն, որ Աթանեսյանը մամուլում ձեռ է առել նրա պես ամեն գնով Արցախին «ինտեգրվելու» փափագով տառապող երևանաբնակ նախկին ղարաբաղցիներին, ովքեր, Հակոբջանյանի ասելով, «անձնուրաց պայքարել են հանուն Ղարաբաղի» (անհասկանալի է, թե իրենց գիտակից կյանքի մեծ մասն անցկացնելով Երևանում, ինչպես են «անձնուրաց պայքարել հանուն Ղարաբաղի» - հեղ.)։ 

Ճիշտն ասած, բնավ ցանկություն չունեմ մեկնաբանելու նրա «փաստարկները»։ Իմ արժանապատվությունից ցածր եմ համարում ինքնահաստատվելու խնդիր ունեցող զառամյալ «գիտնականին» գլուխ դնելը։ Ի՞նչ ասես մի մարդու, որ թքած ունենալով տարրական էթիկայի ու բարոյականության վրա, «ազերթուրքական կողմնորոշման» մեջ մեղադրում է մի մարդու, ով մի անգամ եղել է ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր՝ Արցախից, ապա երկու անգամ ընտրվել ԼՂՀ ԱԺ պատգամավոր։ Երևի միայն Արտաշես Հակոբջանյանին է հայտնի, թե ինչպես կարող է մարդ լինել ազերթուրքամետ, բայց սեփական ժողովրդի կողմից երեք անգամ ընտրվել պատգամավոր։ 

Արցախաբնակ Վ. Աթանեսյանին «ոչնչացնելու» մոլուցքով տարված Հակոբջանյանին հիշեցնենք, որ ԼՂՀ ԱԺ պատգամավորը չէ շրջանառության մեջ դրել «օկուպացված տարածքները հանձնելու» մասին արտահայտությունը։ Երբ երևանյան բարձրաստիճան այրերը հայտարարել են, որ «Աղդամը մեր հայրենիքը չէ» և օկուպացված հողերը պիտի հանձնել, Երևանից արցախցիներիս աշխարհագրություն սովորեցնող Հակոբջանյանն ինչո՞ւ ծպտուն չի հանել։ Թե՞ նրա սայրը միայն Արցախի ուղղությամբ է շարժվում։ Այն Արցախի, որի փոխարեն ուզում են այդ երկրի ճակատագիրը որոշել ՀՀ բարձրաստիճան այրերը։ 

Մի խորհուրդ պարոն «գիտնականին» և տարիներ առաջ կարկատած վարտիքով ու տրեխներով Երևան մեկնած նմանատիպ կտրիճ ղարաբաղցիներին. բավական է երևանյան ձեր տաքուկ սենյակների պատուհաններից «սիրեք» Ղարաբաղը։ Արցախցիներիս Արցախի պատմության ու աշխարհագրության դասեր տալու և Արցախի մասին Երևանում սիրո էժանագին երգեր գեղգեղալու փոխարեն գուցե վաճառեք երևանյան ձեր բնակարաններն ու գաք շենացնեք ձեր պապական օջախները, ինչպես դա վաղուց արել է նախկին երևանաբնակ գրող Արտաշես Ղահրիյանը։ 

Երևանից այստեղ ջուր պղտորելու և ձեր ասած՝ «մեր պատմության արյունոտ էջերի մասին դասեր տալու» փոխարեն հասկացեք, որ այսօր Արցախում ապրող ամենասովորական պահակն ու հավաքարարն երիցս ավելին արժեն, քան իրենց խղճուկ գոյությամբ ՀՀ մայրաքաղաքը ողողած ձեզ նման հարյուրավոր «գիտնականները», ովքեր լղարիկ մի բրոշյուրի գումար հաջողացնելու կամ մի փոր հացի համար հեշտությամբ ՍԱՅՐ են դառնում ամեն դուրսպրծուկի ձեռքին։ 

Ինչ վերաբերում է ձեր իսկ խոսքերով ասած «ազերթուրքերի հնարավոր վերադարձին», մի՛ սարսափեք, քանի մենք ապրում ենք այս հողում, դա երբեք չի լինելու։ Թե՞ շարունակվում է Արցախից ճողոպրածների առ հայրենիք սիրո հավաստման ավանդույթը. «Որ մեռնեմ, ինձ կթաղեք հայրենի Ղարաբաղում»։ 

Արցախը գերեզմանոց չէ՛, պարոնայք։ Եվ ո՛չ էլ «սվալկա»։ 
Հուսամ, որ երբեք չեմ հանդիպի ձեզ՝ ո՛չ այս, ո՛չ այն կյանքում։ 

Նշանավոր գրող Յարոսլավ Հաշեկը «Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածներ»-ում ներկայացնելով 1-ին աշխարհամարտի ավստրիական մի գեներալի զավեշտական կերպարը, վերջում հավելում է. «Ավստրիան այսպիսի գեներալներ շատ ունի»։ Ցավոք, մենք ևս արտաշեսհակոբջանյաններ շատ ունենք։ 

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





Վերջին տասնամյակում կադրային քաղաքականությունն Արցախում գրեթե չի փոխվել։ «Կադր» հասկացությունը մեզանում լիովին ձերբազատվել է իր նախնական իմաստից և նոր ձև ու բովանդակություն ստացել։ «Կադր» ասելով այլևս չի հասկացվում այս կամ այն ոլորտի բանիմաց մասնագետ, իր գիտելիքներով, հմտություններով ու կարողություններով պատրաստ մարդ։ 

Մեր օրերում «կադր» ասելով հասկանում են որևէ չինովնիկի ծանոթ-բարեկամը, ազգականը, ընկերը (հաճախ նաև՝ թասընկերը), սիրուհին... Վերջինիս առումով նոր ժամանակներում վերաբերմունքը լիովին փոխվել է։ Եթե նախկինում սիրուհիներին հանրությունից հնարավորոնիս հեռու էին պահում, ձգտում նրա գոյությունը դարձնել միանգամայն աննկատ՝ հասարակության աչքից, ապա այսօր սիրուհիներին ազատ տեղավորում են զանազան պաշտոններում։ Վերջիններիս պահում են ոչ թե սեփական աշխատավարձով կամ անձնական այլ նյութական աղբյուրներով, այլ պետբյուջեի հաշվին՝ օրինականացված աշխատավարձի ձևով։ Բայց դա այլ թեմա է։

Մերօյա կադրը պաշտոնական շրջանակներին մոտ կանգնած համեստագույն կարողություններով սովորական մի անձնավորություն է, որ այսօր կարող է աշխատել, ասենք, գյուղատնտեսության ոլորտում, հաջորդ օրը բարձր պաշտոն ստանալ շինարարության կամ առողջապահության, մյուս օրը մշակույթի կամ արդյունաբերության ոլորտներում, գեղեցիկ մի օր էլ հայտնվել, ասենք, դատաիրավական համակարգում։ Նրա կրթությունը, ընդունակությունը բացարձակապես նշանակություն չունի։ Նա «ունիվերսալ» է, որտեղ տնկում են, բուսնում է...

Եվ, ընդհակառակը, իրական կադրերը երբեք այնպիսի խեղճ ու ողբալի վիճակի մեջ չեն եղել, ինչպես վերջին տասնամյակում։ Հանրահայտ ճշմարտությունն առ այն, թե՝ «տաշած քարը գետնին չի մնա», այսօր գրոշի արժեք չունի։ Կյանքը ցույց է տալիս, որ դրանք կարելի է չնկատել կամ, պարզապես, կոխկրտելով անցնել։

Մեկ անգամ չէ, որ գրվել է այն մասին, թե շատ ու շատ փորձառու մասնագետներ, իրենց գործի անկրկնելի վարպետներ թողել ու լքել են Արցախը։ Մեր լավագույն արվեստագետներից մեկը, վերջին երկտասնամյակում մեր ամենատաղանդավոր երգիչներից մեկը՝ Տիգրան Մկրտչյանը, երկու տարի առաջ տեղափոխվել է Երևան, դասավանդում է Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում։ Միաժամանակ ղեկավարում է իր իսկ ստեղծած «Վերնատուն» փոփ-ֆոլկ համույթը։

Անցյալ տարվա վերջերին Արցախը լքել է նաև մշակույթի ոլորտի մի այլ տաղանդավոր մասնագետ՝ պարուսույց Գենադի Բադալյանը։ Մասնագետ, որի նմաններն այսօր Երևանում էլ շատ չեն։ Արցախում երգի և պարի պետական համույթ ստեղծելու նրա բոլոր փորձերը ձախողվել են։ Այն, ինչ չի կարողացել ստեղծել այստեղ, կարճ ժամանակում ստեղծել է հեռավոր Սոչիում։ Նրա հետ մեկնել են նաև պարարվեստի մեր երիտասարդ կադրերից երկուսը։ 

Բադալյանն այնտեղ նյութապես ապահովված է, բնակվելու հարմար պայմաններ ունի։ Վերջերս կապվեցի նրա հետ, ասաց. «Ամեն ինչ նորմալ է, գործերս լավ են, բայց... մի տեսակ չեմ կարողանում հարմարվել...»։ Հայրենիքից, հայրենի եզերքից կտրված հայի դա՜ռն ճակատագիր։ Օտար ափերում հասկանում ու գնահատում են արվեստը, գիտեն արվեստագետի արժեքը, բայց օտար երկիրը հայրենիք չէ...

Ստեփանակերտի պետդրամթատրոնի երիտասարդ դերասաններից մեկը՝ Վահանն, այսօր աշխատում է Երևանում, ասում են՝ ինչ-որ սերիալում է նկարահանվել։ ՀՀ մայրաքաղաք մեկնել է ցանկանում նաև նույն թատրոնի դերասանական ստուդիայի շրջանավարտ, երիտասարդ մի այլ դերասան։ Ասում է՝ գնում եմ սովորելու։ Ուսումն ավարտելուց հետո նա արդյո՞ք կցանկանա ետ վերադառնալ մի թատրոն, որտեղ վերջին 20 տարում գոնե մի հաջողված ներկայացում չի բեմադրվել։

Սա միայն մշակույթի բնագավառի այն կադրերի մասին, որոնց ճանաչում եմ։ Իսկ որքա՜ն նման կադրեր են հեռացել մնացյալ ոլորտներից։ Մեկնել են ամենատարբեր պատճառներով՝ անգործ էին մնացել, նրանց աշխատանքը չեն գնահատել, հնարավորություն չեն տվել դրսևորելու իրենց տաղանդը... Պատճառները շատ են և տարբեր, բայց Արցախը լքելու ամենահիմնական պատճառն այն է, որ նրանք այստեղ փոփոխության որևէ նշույլ, որևէ հույս այլևս չեն տեսել սեփական հայրենիքում, որտեղ որևէ հիմարի եթե հանում են պաշտոնից, նախ՝ հետո նրան մի այլ փափուկ պաշտոնում են տեղավորում, և երկրորդ՝ նրա տեղը նշանակում են ավելի հիմարին։

Սա է, ահա, վերջին 10-15 տարվա մեր կադրային քաղաքականությունը։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





Վերջերս վերակառուցման, շինարարական մտքի թռիչքի փայլուն օրինակ են ցույց տվել Ստեփանակերտի շինարարները։ Արցախի մայրաքաղաքի մարշալ Բաղրամյան փողոցի վրա գտնվող ղարաբաղցի մեծ զորավարի արձանի և նրա մերձակայքի խայտառակ վիճակի մասին հաճախ են դժգոհություններ հնչել տեղական մամուլում։ 

Մեծ հայորդու՝ ԽՍՀՄ հերոս Հովհաննես Բաղրամյանի ծննդյան 100-ամյակին ավանդական անգամ «արձանի բացում» չեն կատարել։ Տարիներ առաջ էլ արձանի ետնամասում եռանդով սկսեցին ինչ-որ մետաղներ զոդել, բետոնե ինչ-որ խոյանք կցմցել դրա վրա, որ կարծես ի վերջո պիտի դառնար կամար, սակայն կարճ ժամանակ հետո այդ ամենը կիսատ են թողել... Իսկ թաղամասի բնակիչների կարծիքով՝ նախատեսված գումարները կերել են, աշխատանքը կիսատ թողել, գնացել...

Երկիրը հեղեղվել է չգիտես ինչ արժանիքների և որ ծառայության համար մեդալներ ու շքանշաններ ստացած «հերոսներով», Ստեփանակերտում ամեն քայլափոխում շինարարական աշխատանքներ են ընթանում, քարե սալիկներով զարդարում շենքերն ու գետինը, բայց, ահա, մոտ 10 տարուց ավելի է իրական ՀԵՐՈՍԻ ղարաբաղյան ամենաէժանագին քարից պատրաստված արձանն անուշադրության է մատնված... 

Բաղրամյանի անունը կրող այս փողոցով, տաղանդավոր զորավարի կիսատ-պռատ կոթողի մոտով ամեն տարի առնվազն տասը անգամ հազարավոր արցախցիներ են շքերթով գնում դեպի Հուշակոթող՝ հարգանքի տուրք մատուցելու Մեծ հայրենականում զոհվածների, Արցախյան պատերազմի նահատակների շիրիմներին, իսկ մարշալ Բաղրամյանը դեռ սպասում է, որ երջանիկ մի օր իրեն էլ վերջապես կհիշեն...

Եվ հիշեցին։ 2-3 շաբաթ առաջ շինարարներ հայտնվեցին մեծանուն հայորդու հուշակոթողի մոտ և եռանդուն սկսեցին քանդել գետնին շարված քարե մաշված սալիկները։ Մարդիկ սկսեցին ենթադրություններ անել առ այն, որ քննադատությունը, ժողովրդի դժգոհությունը տեղ է հասել։ Անգամ սկսեցին քննարկել, թե ինչպիսին է լինելու մեծ զորավարի հիշատակին կառուցված ապագա հուշահամալիրը։

Վերջապես ողջ սալահատակը քանդեցին... Ստեփանակերտցիները մի օր էլ նկատեցին, որ շինարարները նույն այդ քարերի հողաթաթախ հակառակ երեսը մեկ առ մեկ խնամքով քերում-մաքրում են և հիմա էլ թարս շարում գետնին... «Մենք ի՞նչ անենք, մեզ այսպես են կարգադրել,- մարդկանց զարմանքին ի պատասխան ասացին շինարարները։- ասել են՝ առայժմ նույն այդ քարերը թարս շարեք, եկող տարի նորը կկառուցենք...»։

Որպեսզի ավելորդ գլխացավանք չլինի, շինարարները քանդել են ապագա կամարի համար նախատեսված բետոնե զույգ կառույցները, որպեսզի տեղը ծաղիկներ տնկեն...

Անկասկած այս ամենի համար գումարներ են դուրս գրել, կատարած աշխատանքի համար բանվորներին աշխատավարձ են տալու... Գուցե թե փաստաթղթերում քարե նոր սալիկների համար գումար են հատկացրել, կարող է՝ չեն հատկացրել։ Փաստն այն է, սակայն, որ այսօր մեծանուն զորավարի հիշատակն ահա այսպես են հարգում։ Իսկ ստեփանակերտցիները, հատկապես վերոհիշյալ թաղամասի բնակիչներն այևս չեն զարմանում. «Դե, մեծ հաշվով, Բաղրամյանն ո՞վ է։ Նախ՝ կենդանի չէ, հետո էլ՝ հայրենի երկրում ոչ սեփական բիզնես ունի, ոչ էլ ծանոթ-բարեկամներ՝ Ստեփանակերտի քաղաքապետարանում...»։ 

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





ՀՀ առաջին նախագահ, Հայ ազգային կոնգրեսի ղեկավար Լևոն Տեր-Պետրոսյանը օրերս BBC-ի ռուսական ծառայությանը տված հարցազրույցում հայտնել է, թե «Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումն առավել մոտ է եղել 1997-ին, քանի որ հնարավորություն կար լուծելու այն՝ որոշ տարածքներ հանձնելով Ադրբեջանին, կնքել հաշտություն, ստեղծել Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակ, հետագայում որոշելու պայմանով»: 

Այն հարցին, թե ինչո՞ւ դա տեղի չի ունեցել, Տեր-Պետրոսյանն ասել է. «Քանի որ ղարաբաղցիները կարծում էին, թե դա քիչ է: Մոտեցումը մաքսիմալիստական էր: Նրանք կարծում էին, որ կարելի է էլի ապրել և ստանալ ավելին: Այսինքն, ոչ միայն ղարաբաղցիները, այլև իմ շրջապատը, իմ թիմի որոշ անդամներ: Նրանք չգնացին այդ ծրագրին...», և այլն: 

Հարցազրույցի հատկապես վերոհիշյալ հատվածը դժգոհություն է առաջ բերել Արցախի հասարակական-քաղաքական շրջանակներում։ «ՀՀ առաջին նախագահն էլի հին երգն է երգում»՝ հիմնականում այսպես են մեկնաբանում նրա խոսքերը։ Հետաքրքիրն այն է, որ Արցախի քաղաքական շրջանակներում դեռ հիշում են Լ. Տեր-Պետրոսյանի հապշտապ այցը Ղարաբաղ, երբ վերջինս եկել էր տեղի ղեկավարության հետ համաձայնեցնելու Հայաստանի և Արցախի միջև գտնվող Քելբաջար-Քարվաճառի շրջանի հանձնումը։ Այնպես որ՝ ՀԱԿ-ի ղեկավարի ակնարկած «որոշ տարածքների հանձնումը» նշանակում էր բոլոր շրջանների վերադարձը հակառակորդին, որի դիմաց պարտված կողմի հետ, ինչպես Տեր-Պետրոսյանն է ակնարկում, պիտի «կնքվեր հաշտություն, ստեղծվեր Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակ, հետագայում որոշելու պայմանով»: 

Պարզ է, որ այսպիսի պայմանների Ադրբեջանը երկու ձեռքով համաձայն պիտի լիներ, և այսօր էլ ոչ ոք չի կասկածում, որ ՀՀ առաջին նախագահի խոսքերով ասած՝ «հակամարտության կարգավորումն առավել մոտ» պիտի լիներ։ Նույն այդ 1996-97 թվականներին Ստեփանակերտում Տեր-Պետրոսյանի այս «ծրագիրն» այսպես էին վերնագրել՝ «Արցախը տանք՝ Երևանը ծաղկի...»։ Բարեբախտաբար, ոչ միայն Արցախում, այլև ինչպես ՀԱԿ-ի ղեկավարն է խոստովանում՝ «իր շրջապատը, իր թիմի որոշ անդամներ չգնացին այդ ծրագրին...»: 

Արցախի Գերագույն խորհրդի առաջին երկու գումարման պատգամավոր, հասարակական-քաղաքական գործիչ Աշոտ Սարգսյանը գտնում է, որ Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հետ կապված բոլոր գլխացավանքները հենց Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարության տարիներից են գալիս, և հենց նա է սկիզբ դրել պարտվողական քաղաքականությանը Արցախի հարցում։ 

«Այսօր կրկին խոսել ազատագրված հողերը հանձնելու մասին, նշանակում է քամհարանքով վերաբերվել արցախցիների համաժողովրդական հանրաքվեով ընդունված Սահմանադրությանը, քանզի այդ հողերն ամրագրված են այդ սահմանդրությամբ,- ասում է Աշոտ Սարգսյանը։- Իմիջիայլոց, իմ տեղեկություններով այդ տարիներին համարյա թե պաշտպանական գիծ չէր կառուցվում, որովհետև ՀՀ ղեկավարը լիովին պատրաստ էր այդ հողերը հանձնել հակառակորդին։ Հողեր, որ իրականում հայկական պատմական տարածքներ են։ Ինձ հայտնի է, որ այդ տարիներին Արցախի ՊԲ հրամանատար Սամվել Բաբայանի պատվերով պատրաստվում էր պաշտպանական գծի որոշ հատվածներ պարսպապատելու նախագիծը, որը սակայն չիրականացավ հենց Տեր-Պետրոսյանի ջանքերով»։ 

Արցախցի գործչի ասելով՝ այսօր այդ հատվածներն արդեն անհնար է պարսպապատել, որովհետև դրանք հակառակորդի դիպուկահարների նշանառության տակ են, և նույն այդ տեղամասերում առայսօր հայ զինվորներ են սպանվում։ 

ՀԱԿ-ի ղեկավարն հարցազրույցի վերջում հայտնել է, թե Հայաստանում իշխանության խնդիրը լուծելուց հետո «և՛ Ադրբեջանի հետ հարցերը, և՛ Թուրքիայի հետ հարցերը կլուծվեն: Եթե Հայաստանը հայտնվի աղետի առջև, դա կլինի բացառապես մեր մեղքը»։ Միանգամայն հասկանալի է, որ Ղարաբաղյան խնդիրը վերոհիշյալ ձևով լուծելուց հետո իրոք մեր հակառակորդների հետ հարցերը կլուծվեն։ Բայց մի որոշ ժամանակով։ Մինչև Ադրբեջանը վերջնականապես ամրագրի Ղարաբաղը, «իրեն հավաքի» և այս անգամ դնի Մեղրիի և ողջ Զանգեզուրի խնդիրը...

Մյուս կողմից, չեմ կարծում, թե Արցախում կամ Հայաստանում որևէ լրջմիտ գործիչ կարող է գտնել, որ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդրում ՀՀ մյուս ղեկավարների օրոք որակական տեղաշարժ է գրանցվել։ Հայկական դիվանագիտությունն անշեղորեն շարունակում է պարտվողական նույն քաղաքականությունը։ Պարզապես հայ ժողովրդի պատմության դասերը դեռ չմոռացած հատվածը բացարձակապես չի ցանկանում, որ Երևանի գործարար որոշ շրջանակներ իրենց անձնական բարեկեցության հարցերը լուծեն Արցախի կործանման հաշվին։ 

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ





Վերջերս հայկական քաղաքական դաշտում արդեն ավանդույթ է դառնում հակառակորդի հոխորտանքին հոխորտանքով պատասխանելը։ Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության պատգամավոր Արտակ Զաքարյանն օրերս հայտարարել է. «Եթե Ադրբեջանն իրացնի իր ռազմատենչ սպառնալիքները, այդ ամենի արդյունքում երրորդ հայկական պետությունը կստեղծվի»։ Եթե նա այս նախադասությունն արտաբերած լինի Մոսկվայում՝ ռուսական որևէ հեռուստաալիքով կամ որևէ պարբերականի խմբագրությունում, գուցե դա ընկալելի լիներ։ Ասենք, որպես Ադրբեջանի ռազմատենչ հայտարարություններին ուղղված պատասխան՝ արտաքին լսարանի համար։ Բայց ոչ, այս խոսքերը նա հայտարարել է ՀՀ ԱԺ խորհրդարանի ամբիոնից, ասել է թե՝ հենց ներքին սպառման համար, հոգու խորքում հաստատ իմանալով, որ թշնամու ուղղությամբ նետած քարը շա՜տ ավելին է թռել, ընկել է Ապշերոնից այն կողմ՝ Կասպից ծով...

Երբ հակառակորդը պարբերաբար զենք է գնում, զենք է կուտակում և բղավում «օկուպացված տարածքները» պատերազմով ազատագրելու մասին, դա ինչ-որ տեղ հասկանալի, կարծես թե տեղավորվում է տրամաբանության սահմաններում։ Նրանք զենք և ուժ են կուտակում ու հոխորտում։ Բայց երբ հայ քաղաքական գործիչը խոսում է հնրարվոր պատերազմի դեպքում Ադրբեջանի տարածքում նոր հայկական պետություն ստեղծելու մասին, այն պատգամավորներից մեկը, որ ընդամենը կոճակ սեղմելու և ԼՂՀ անկախությունը ճանաչելու քաջություն չունեցավ, դա արդեն, մեղմ ասած, ծիծաղելի է։ Հայոց քաղաքական դաշտում «ճառ ասողները» կարծես թե շատացել են, բայց, ինչպես հանրահայտ առակում, «զանգ կախող» չկա։ Կարծես թե վավերացրել-պրծել ենք հայկական երկրորդ պետությունը, հիմա էլ մի երրորդն ենք ուզում ստեղծել՝ Գյանջա-Կիրովաբադից մինչև Ապշերոն։

Մեր մեծ պատմաբան Լեոն իր «Անցյալից» գրքում պատմելով ուղիղ մեկ դար առաջ՝ 1915 թ. նախօրյակին հայկական քաղաքական դաշտում ստեղծված նույնատիպ սնապարծության ու հոխորտանքի մթնոլորտի մասին, գրել է. «Եվ ստեղծելով մեզ համար այսպիսի օդային ամրոցներ, մենք մեզ տոգորում էինք ամբարտավան մեծամտությամբ, փքուն պահանջկոտությամբ, ուզում էինք աշխարհ զարմացնել ոչ միայն մեր ունեցածով, այլև չունեցածով»: 

Իսկ ՀՀ պաշտպանության նախարարի մամուլի խոսնակ Դավիթ Կարապետյանը, ի պատասխան այն դժգոհության, թե ազերիների կողմից հայ զինվորների սպանություններին հայկական կողմը պատասխանում է միայն հայտարարություններով, հայտնել է, թե «հակառակորդի որևէ սադրանք անպատիժ չի մնում: Մենք, որպես կանոն, պատժում ենք խստորեն, իսկ նրանց մարդկային կորուստների մասին հայտարարելը մեր գործը չէ»: Երևի պարոն խոսնակը նկատի ունի ազերիների այն կորուստները, որ արդյունք են նրանց բանակում կատարվող «ռազբորկաների», ինչպես մեր, այնպես էլ նրանց մոտ խորհրդային բանակից ժառանգություն մնացած «դեդովշչինայի», և որոնց մեղքը ադրբեջանական կողմը շարունակում է բարդել հայկական կողմի վրա։

Երևի թե շատերն են համամիտ, որ լռելը ճիշտ չէ, որ հակառակորդի սպառնալիքներին պիտի պատասխանել սպառնալիքով։ Վերջին հաշվով, մի կողմից դա հակառակորդին ցույց է տալիս, որ մենք թքած ունենք օրեցոր աճող նրա ռազմական բյուջեի կամ զինուժի վրա, մյուս կողմից՝ բարձրացնում է հայ զինվորի, այդ զինվորի թիկունք ժողովրդի ոգին։ Համենայն դեպս, դա ավելի լավ է, քան, ասենք, «Աղդամը մեր հայրենիքը չէ»-ի ոգով արված հայտարարությունը։ Բայց խոսքը համարժեք սպառնալիքի մասին է, ոչ թե ոտքի տակ հող չունեցող սնապարծ հայտարարության։

Ռուսաստանի հետ կնքած ռազմական երկարաժամկետ համաձայնագիրն անկասկած շատ է ոգևորել հայ քաղաքական գործիչների մի ստվար մասին։ Ոչ ոք դեմ չէ, որ պատերազմի վերսկսման դեպքում ՌԴ-ն օգնի ռազմավարական իր դաշնակցին։ Սակայն հույսը միայն արտաքին օգնության վրա դնելը շատ վտանգավոր է։ Այն կարող է ուշանալ, ընդհանրապես չլինել կամ, ինչպես նույն Լեոն է ակնարկում պատմության դառը փորձը՝ «Միշտ այսպես էր եղել նախկին պատերազմների ժամանակ. երբ ռուսները թողնում էին իրենց գրաված տեղերը և հեռանում, թուրքերը, կամ նրանց դրդումով քրդերը, հարձակվում էին այն տեղերի հայերի վրա, որոնք համակրություն էին ցույց տվել ռուսներին, կողոպտում ու կոտորում էին նրանց»:

Ղարաբաղա-ադրբեջանական պատերազմի արդյունքում մենք ազատագրել ենք ոչ միայն նախկին ԼՂ ինքնավար մարզի սահմանները՝ 4,4 հազար քառ. կմ-ն, այլև երբեմնի հայկական այն տարածքները, որոնք ամրագրել ենք ԼՂՀ Սահմանադրության մեջ և որոնք եղածի հետ կազմում են շուրջ 13 հազար քառ. կմ։ Եվ այս ողջ տարածքում ընդամենը 140-143 հազար բնակչություն է ապրում (տեղեկացնենք, որ Եվրոպայում գտնվող 13,8 հազար քառ. կմ տարածք ունեցող Չեռնոգորիան 2010 թ. տվյալներով ունի 724 հազար, իսկ ընդամենը 2,6 քառ. կմ տարածք ունեցող Լյուքսեմբուրգը՝ 460 հազար բնակիչ)։ 

Այսօր հազարավոր հեկտար վարելահող, հանածոներ և բնական այլ հարստություն ունեցող արցախցին ապրում է խղճուկ պայմաններում, աղքատ որբի պես, իսկ Հայաստանը դատարկվում է՝ «հզորացնելով» սփյուռքը։ Ադրբեջանում «երրորդ հայկական պետությունը» ստեղծելուց առաջ լավ կլինի նախ մտածենք եղածը պահելու մասին։ Դատարկ հոխորտանքը ամենից առաջ մեզ է վնասում։ Սնապարծությունը կարող է բումերանգի պես հետ թռչել և խփել դրա տիրոջը։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ