ԵՐԳԻԾԱԿԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ


ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ժողովուրդը չարդարացրեց իշխանությունների
հույսերը, ժողովրդին հարկավոր է ցրել...  
Բերտոլդ ԲՐԵԽՏ
Լինում է, չի լինում, մի պետություն է լինում։ Ինչպես բոլոր պետություններում, այնտեղ նույնպես ժողովուրդ էր ապրում, և ինչպես բոլոր ժողովուրդները, ուներ թագավոր, որին մերթ արքա էին անվանում, մերթ պրեզիդենտ կամ նախագահ, մերթ տիրակալ կամ գերագույն իշխան։ Յուրաքանչյուր տիրակալի թեկնածու ժողովրդին սկզբում մեծամեծ խոստումներ էր տալիս ու, ժողովրդի գլուխն անցած, գրողի ծոցն ուղարկում իր նախորդին։ Հետո նա մոռանում էր իր խոստումները և ժողովրդին հիշում էր միայն ընտրությունների ժամանակ և այն պահերին, երբ սկսում էր ճոճվել իր աթոռը։

Երբ ճոճվել սկսեց հերթական թագավորի գահը, նա ծանր գլուխը թափահարեց ու հեռուստաէկրանից գոչեց.

- Ժողովուրդ, մեզ հասած վերջին տեղեկությունների համաձայն, դուք վատ եք ապրում, դեռ ավելին՝ շատ վատ, իսկ մի խումբ արկածախնդիրներ փորձում են խարխլել փառահեղ մեր պետության հիմքերը և ձեզ կրկին տանել հետամնաց անցյալի գիրկը...

Մի օր էլ «արկածախնդիրների խումբն» այդ, ժողովրդի գլուխն անցած, գահընկեց արեց այդ թագավորին, և գահին բազմեց Արքա 5-րդը։ Սա ևս ժողովրդին հարստության սարեր խոստացավ ու երջանկության հորիզոններ գծեց վարդագույն երկնակամարում, և երբ մի քանի օր հետո նրան զեկուցեցին, որ ժողովուրդը աղքատության եզրին է ու բողոքում է, զարմացավ. «Ժողովո՞ւրդ, դա ո՞վ է, իմ տիրությունում էդպիսի մարդիկ էլ կա՞ն։ Էդ ժողովրդին ո՞վ է իրավունք տվել բողոքելու»։

Հետո դարձյալ քամիներ ու հողմեր անցան այդ երկրի վրայով ու ժողովրդի գլուխներով, և ճոճվել սկսեց նաև Արքա 5-րդի գահաթոռը։ Ու նա բարձր ամբիոնից սկսեց մատ թափահարել իր ախոյանների վրա.

- Այդ ի՞նչ եք անում, արկածախնդիրներ ու քաղաքական թափոններ, այդ ո՞ւր եք ուզում տանել ժողովրդին...

...Արտահերթ ընտրություններ եղան և գահին բազմեց հերթական տիրակալը, որ մինչ այդ իր նախորդների պես «արկածախնդիր» էր որակվել կամ «թափթփուկ»։

- Ձեր ցավը տանեմ, ժողովուրդ,- արքայական ժամանակակից իր ճոճաթոռին նստած, սիրուհուն ծնկներին նստեցրած, հավատարմության երդում տվեց Նախագահ 4-րդը,- վերջապես դուք տերը կդառնաք ձեր իրավունքների ու ձեր օջախների։ Այսօրվանից ձեր առջև բաց են գիտության ու լուսավորության տաճարները, լուսավառ ու երջանիկ ներկայի և արևավառ ապագայի դռները...

Իսկ նրանք, այն պալատականները, ովքեր մինչ այդ հավատարմության երդում էին տվել ու ստրկամտորեն ծառայում էին նախորդ արքային, անմիջապես «վերափոխվեցին» և հիմա էլ սկսեցին ծառայել նոր արքային։

Կրկին անցան օրեր, ամիսներ ու տարիներ, իսկ ժողովուրդը դարձյալ վատ էր ապրում, դեռ ավելին՝ բուռն ծաղկում էր մուրացկանությունը, թշվառությունն աներես հյուրի պես մտել էր մարդկանց օջախներն ու այնտեղից դուրս գալու ոչ մի ցանկություն չուներ...

- Տիրակալ, ժողովուրդն էլի բողոքում է,- Նախագահի ականջին փսփսաց շշնջոցների գծով արքայի գլխավոր խորհրդականի երկրորդ տեղակալը։

- Ի՞նչ է ուզում։
- Ինչ-որ հաց է ուզում և վերացական ինչ-որ բաներ։
- Ի՞նչ բաներ։
- Դեմոկրատիա, ժողովրդավարություն և այլն։

- Պահո՜, ի՜նչ աներես մարդիկ են այդ ժողովուրդ կոչվածը։ Դրանց համար հզոր ու երջանիկ երկիր եմ կառուցել, իսկ իրենք, խոսքները մեկ արած, անընդհատ դժգոհում են՝ աղքատ ենք, հաց ենք ուզում, դեմոկրատիա-մեմոկրատիա ենք ուզում... Ի՞նչ է, որ մենք հաց չենք ուտում, միայն սև իկրա, լուլաքաբաբ-խորոված, վետչինա ու խաշլամա ենք ուտում, բրազիլական սուրճ ու մանգոյի կամ կոկոսի հյութ ենք խմում, պակա՞ս տղերք ենք...

Նախագահ 4-րդը արտակարգ խորհուրդ գումարեց, ճառեր ասացին, ճառեր լսեցին և վերջում խոսքը տրվեց Նախագահին։

- Գիշերը անկողնում իմ տիկնոջ հետ երկար-բարակ շատ եմ մտածել այդ մասին ու միասին եկել ենք այն եզրակացության, որ ամեն ինչի մեղավորը ժողովուրդն է,- ասաց նա։- Այդ ժողովուրդը ոչ մի կերպ չի բռնում հզոր ու պայծառ մեր երկրի ֆոնին։ Դրանց ներկայությամբ երկրի գիտության կաճառներն ու արվեստի կոթողները այնքան թշվառ ու անհեթեթ են երևում, որ ամաչում ենք ցույց տալ արտասահմանյան բարձրաստիճան հյուրերին...

Հաջորդ օրը արքայից-արքան հրամանագիր արձակեց. «Մենք՝ Նախագահ 4-րդս, գտնում ենք, որ մեր երկրի բոլոր չարիքների պատճառը ժողովուրդն է։ Հաշվի առնելով նաև, որ հզոր ու պայծառ մեր պետությունն այլևս չի կարող պահել դրանց՝ այդ ձրիակերներին, որ ժողովուրդ է կոչվում.

ա) այսօրվանից ժողովուրդը ցրում եմ, բ) սույն հրամանագիրը ստորագրվելու պահից ժողովուրդը լուծարվում է։ Ստորագրություն՝ Մենք՝ Նախագահ 4-րդ»։

* * *
Լինում է, չի լինում, մի պետություն է լինում։ Ինչպես բոլոր պետություններում, այդ երկրում նույնպես ժողովուրդ կար, բայց արդեն չկար...
Նոյեմբեր, 1999 թ.



ԱՐՁԱՆԸ

Երբ նա պաշտոն ստացավ, նրա բոլոր ծանոթներն, ընկերներն ու բարեկամներն ուրախացան։ Նրանք բոլորը մտածեցին, որ վերջապես բախտը ժպտաց, իրենք էլ թիկունք կունենան։ Իսկ ամենից շատ ուրախացավ նա. վերջապես բոլորը կիմանան, թե ով է ինքը։ Աշխարհում ամենաշատը ինքն էր իրեն տեսնում, և առաջինը հենց նա հասկացավ, թե ով է ինքը։ Եվ իր մեծության գիտակցությունից ու իր անգերազանցելիության բարձունքից նա կամաց-կամաց սկսեց ամաչել իր մեծությանն անհամապատասխան ընկեր-բարեկամների համար։

Գրողը տանի, մի՞թե սրանց հետ էի նստում-վերկենում,- մտածեց նա։ Հետո սկսեց ամաչել իր հարազատների՝ ծնողների ու քույր-եղբայրների համար և ամեն կերպ ձգտում էր խուսափել նրանց հանդիպելուց։ Եվ հարազատներին փոխարինեցին իր ստորադրյալները, իսկ ընտանիքը փոխարինվեց աշխատավայրով։

Սկզբում նա ամեն օր տեսնում էր իր աշխատակիցներին, բայց երբ սկսեց ամաչել նաև իր ստորադրյալների համար, նրա «բարի լույսի» և «բարի գիշերի» միակ արձագանքողը դարձավ քարտուղարուհին, որ ժամանակին թեյ ու սուրճ, շոկալադ ու թխվածք էր մատակարարում իրեն, պատասխանում հեռախոսազանգերին։

Նա սկսեց ավելի ու ավելի հազվադեպ տուն գնալ։ Աշխատավայրում սենյակներից մեկը դարձրեց ննջարան, և շենքից դուրս էր գալիս միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում՝ տոն օրերին, որպեսզի մարդիկ տեսնեն իրեն։ Իսկ օրվա, շաբաթվա, ամիսների ու տարիների մյուս բոլոր ժամերին քարտուղարուհին աստիճանաբար սակավացող հեռախոսազանգերին պատասխանում էր. «Նա խիստ զբաղված է...»։

Նա ոչ մեկին այլևս չէր սիրում, չէր սիրում ընկերներին ու բարեկամներին, անգամ հարազատ երեխաներին ու կնոջը։ Աշխարհում նա սիրում էր միայն մեկին՝ իրեն, նա հարգում էր միայն մի մեծություն. այդ մեծությունն ինքն էր։

Կամաց-կամաց նա մոռացավ բոլորին, ու բոլորն էլ աստիճանաբար մոռացան նրան։
Առավոտից երեկո նա անշարժ նստում էր իր աշխատասենյակում՝ գրասեղանի հետևում, թեյ ու սուրճ խմում, հեռուստացույց դիտում և պարտականություններն անբավարար կատարելու համար կոպտում քարտուղարուհուն։

Անցան տարիներ։ Մի օր ինչ-որ մեկը հանկարծ հիշեց նրան և այդ մասին պատմեց իր ընկերոջը։ Վերջինս էլ մի ուրիշին պատմեց, սրանք էլ՝ այլոց, ու մարդիկ հիշեցին նրան։

Մարդկանց ամբոխը պաշարեց այն շենքը, որի ամենավերին՝ իններորդ հարկում գտնվում էր նրա աշխատասենյակը։ Երբ մարդիկ խուժեցին նրա աշխատասենյակը, զարմանքից սառեցին. գրասեղանի հետևում նստած էր մի քարե արձան։ Փոքրիկ մի աղջիկ մոտեցավ և ծաղիկներ դրեց արձանի դիմաց։ Հետո երկու հաղթանդամ տղամարդ արձանն աթոռով բարձրացրին և դրեցին սեղանի վրա, որ այդ պահին քարացավ և դարձավ պատվանդան։

Հաջորդ օրը հուշարձանը տեղադրվեց քաղաքի տեսարժան վայրերից մեկում։ Իսկ պատվանդանի վրա ընդամենը մի բառ էր գրված՝ «Պաշտոնյան»։


* * *
Անցավ մի տարի։ Մարդիկ մոռացան նաև արձանին։ Անցնում էին մոտով՝ առանց նվազագույն ուշադրության արժանացնելու։ Ասես այն արձան էլ չէր, այլ չորացած ու անպետք մի կոճղ կամ քարե տձև մի անհեթեթություն։

Սակայն մի օր այնպիսի բաներ սկսեցին կատարվել, որ մարդիկ երազում անգամ չէին կարող պատկերացնել։

...Արձանը սկսեց խոսել։ Սկզբում կողքով անցնող թափառական շների ու փոքրիկների վրա էր մատ ճոճում և լեզու ցույց տալիս, հետո սկսեց նկատողություն անել ու բղավել մեծահասակների վրա։ Այնուհետև նա հանկարծ իջավ իր աթոռից, այն գլխիվայր շուռ տվեց ու դարձրեց ամբիոն և սկսեց ճառել։ Խոսում էր իր մասին, հետո անցավ քաղաքականությանը, սակայն դարձյալ խոսում էր իր մասին։

Մարդիկ սկզբում բան չհասկացան, բայց հետո կամաց-կամաց սկսեցին ըմբռնել, որ մարդ-արձանը հերոս է, իսկ իրենք տարիներ շարունակ գլխի չեն ընկել այդ հասարակ ճշմարտությունը։

Մի քանի հոգի մոտեցան ու ծաղիկներ դրեցին Արձանի պատվանդանին։ Վերջինս արհամարհանքով նայեց ծաղիկներին ու ասաց, որ աշխարհում բոլորը՝ մարդիկ, ծաղիկները, ինչպես նաև աստղերն ու լուսինը իրեն են պարտական իրենց գոյությամբ։

Եվ մարդիկ բաժանվեցին մի քանի խմբերի. մարդիկ, ովքեր կարծում էին, թե բան են հասկանում Արձանի ասածներից, մարդիկ, ովքեր ոչինչ չէին հասկանում այդ ամենից և մարդիկ, ովքեր ընդհանրապես թքած ունեին Արձանի և ամեն ինչի վրա։

Ժողովուրդն աստիճանաբար մոռացավ իր հոգսերը, մոռացավ, որ թշվառ ու աղքատ է, դաժանաբար խաբված ու անարգված, և քաղաքականությունը կամաց-կամաց խուժեց մարդկանց խոսքուզրույցի մեջ, բաց ու փակ դռներից, պատուհաններից և անգամ երդիկներից ու ծխնելույզներից քաղաքականությունը մտավ մարդկանց տները...

Երկիրը հեղեղվեց կուսակցություններով ու միություններով, խմբակներով ու խմբավորումներով։ Կուսակցություններ ու ընկերություններ սկսեցին ստեղծվել նաև մարդկանց բնակարաններում։ Քաղաքական տարբեր բևեռներում հայտնվեցին կին ու ամուսին, մայր ու որդի, քույր ու եղբայր, պապ ու թոռ, մանուկներն անգամ մանկապարտեզներում սկսեցին «քաղաքականություն» խաղալ և բողոքի ցույցեր ու հանրահավաքներ էին կազմակերպում դաստիարակների տիրապետության դեմ, ահաբեկչական գործողություններ ու հեղաշրջման փորձեր անում...

Երկիրն, ի վերջո, բաժանվեց երկու մասի՝ քաղաքացիներ, որ սատարում են Արձանին և մարդիկ, ովքեր Արձանի մասին այնքան են մտածում, որքան, ասենք, մայթերի եզրերին շարված «բորդյուրների» մասին։

...Ու մի օր, երբ քաղաքականության բացիլներով վարակված երկրի վրա սկսեցին գորշ ամպեր կուտակվել, ոչ ոք այդպես էլ չնկատեց, որ այդ ամենի պատճառը՝ Արձանը, գիշերն իջել է իր պատվանդանից ու փախել երկրից...
1999-2000 թթ.




ԿԱՂԱՄԲԸ

Մեծի նրա չափանիշը ծավալն է, արտաքին չափսերն ու կշիռը։ Մեծ ու ծանրակշիռ գրողը նրա կարծիքով նա է, ով առնվազն 120 կգ քաշ ունի և կարողանում է հաստափոր գրքեր տպագրել (200 էջանոց գրքերին նա «բրոշյուր» է անվանում), մեծ պաշտոնյան՝ ով մեծ ու բարձր աթոռի վրա է նստում և այլն։

Դեռ մանկությունից երազում էր «մեծ մարդ» դառնալ և հիմնովին նետվեց այդ գաղափարի մեջ։ Ինչպես մեծն Օտյանը կասեր՝ ոչ թե գաղափարը մտավ նրա գլուխը, այլ նա ինքը մտավ գաղափարի մեջ։ Եվ գոմաղբի մեջ ընկած կարտոֆիլի պես սկսեց «աճել»։ Արդեն 6-րդ դասարանում այդ ասպարեզում հասել էր զգալի նվաճումների. գլխի չափերով առաջին տեղն էր գրավում ոչ միայն համադասարանցիների մեջ, այլև ողջ դպրոցում, իսկ մի քանի տարի հետո՝ նաև քաղաքում։

Տարիներ անցան։ Մեծացավ այն քաղաքը, որտեղ նա էր ապրում։ Մեծացավ ու պարարտացավ նաև նրա գլուխը։ Այլևս հնարավոր չէր տարբերել՝ որն է գլուխը, որը՝ նստուկը։ Ինքն էլ էր հաճախ շփոթում, երբեմն գլխիվայր նստում՝ թյուրիմացության մեջ գցելով մարդկանց։ Իսկ երջանիկ մի օր էլ հանկարծ պարզեց, որ ինքը ևս կարող է ծանրա-կշիռ գրքեր տպագրել։ Ամեն տարի առնվազն 15-20 կիլոգրամ գիրք էր տպագրում։ Տանն այլևս ազատ տեղ չէր մնացել։

- Այս տարի 24 կիլոգրամ գիրք եմ տպագրել,- մի անգամ հպարտությամբ հայտնեց ծանոթ-բարեկամներին,- դա 4 կիլոգրամով գերազանցում է նախորդ տարվա ռեկորդս։ Եթե այսպես շարունակեմ, մի քանի տարի հետո ավելի մեծ եմ լինելու, քան Լերմոնտովն ու Մայակովսկին, Թումանյանն ու Տերյանը...

- Դու արդեն մեծ ես Բայրոնից, Պուշկինից, Իսահակյանից ու Չարենցից, դու հանճար ես,- սկսեցին ոգևորել նրա ճոխ սեղանի փշրանքներով գոյություն քարշ տվող մանկլավիկները։
- Գիտեմ,- համեստորեն խոստովանեց նա,- բայց այդ «հանճարն» արդեն ինձ վրա նեղ է գալիս։ Չեմ հասկանում, ինչո՞ւ մարդիկ մի ավելի մեծ կոչում չեն ստեղծում, ասենք՝ գերհանճար, ամենահանճար...

Իր նազիր-վեզիրներին հանձնարարեց, որ դպրոցներին հրահանգ ուղարկեն՝ գրական միջոցառումներում արտասանել միայն իր բանաստեղծությունները։ Հեռավոր մի գյուղի խարխուլ պահեստից կարտոֆիլ կշռելու հսկա մի կշեռք բերեց տուն, որով մեկ առ մեկ կշռում էր իր գրքերն ու ոգևորված ծափ զարկում. «Վերջին տասը տարում տպագրած իմ բոլոր գրքերը կշռել եմ։ Ինձ հետ միասին 257 կիլո է։ Ես արդեն անցել եմ հայրենի ու համաշխարհային շատ ու շատ մեծերից»...

Ամեն տարի խոշոր պլանով լուսանկարում էր խաշ գցելու ծավալներ ընդունած մեծ գլուխն ու հպարտությամբ զետեղում իր գրքերի վրա կամ, թանկագին մասունքների պես, իր մակագրությամբ, նվիրում ծանոթ-բարեկամներին։

Եվ մի օր մարդիկ նկատեցին, որ նրա գլխի տարբեր մասերից սկսել են ինչ-որ բաներ դուրս գալ։ Սկզբում ոչինչ չէին հասկանում, իսկ ոմանք մինչև անգամ սկսեցին կատակներ անել՝ «Դդումի վրա պոզեր են բուսնում... Մեծ գլուխը երկունքի մեջ է...»։ Բայց կես տարի հետո նրանք զարմանքով նկատեցին, որ «մեծ մարդու» գլխի տեղը հսկա մի կաղամբ է աճել։

Զարմանահրաշ լուրը կայծակի արագությամբ սուրաց երկրով մեկ և տարածվեց ողջ աշխարհում։ Մոլորակի տարբեր ծեգերից խոշոր գիտնականներ, հանրահայտ գյուղատնտեսներ եկան՝ իրենց աչքերով տեսնելու և պարզելու այդ հրաշքը։ Բոլորը միաձայն խոստովանեցին, որ իրենց ողջ կյանքում այդպիսի խոշոր կաղամբ չեն տեսել։ Նրանցից ոմանք այդ գլուխ-կաղամբից փոքրիկ թևիկներ կտրեցին և ուղարկեցին իրենց երկրների գիտահետազոտական ինստիտուտներին՝ լաբորատոր ստուգումների համար։ Եվ երբ մի ծեր գյուղատնտես փորձում էր փոքրիկ կաղամբաթև կտրել իր երկրի համար, չգիտես որտեղից մի աղջնակ հայտնվեց ու թախանձագին ասաց.

- Քեռի Կաղամբ, մայրիկս խնդրել է, որ մի թև էլ մեզ տաս՝ տոլմա փաթաթելու համար...
Ծեր գյուղատնտեսն իր ձեռքի կաղամբաթևից մի փոքր կծեց՝ համը ստուգելու համար, բայց հանկարծ զզվանքով դեմքը ծամածռեց.
- Թո°ւհ, ինչ զզվելի համ ունի։ Այս ճիվաղի մեջ որքան չարություն, մաղձ ու թույն կա՝ տվել է զազրելի գլխին և կաղամբ դարձրել...

Ու բոլոր հայտնի գիտնականները հիասթափված շուռ տվեցին գլուխներն ու հաջորդ օրը մեկնեցին իրենց երկրները։ Սակայն այդ ամենը մարդ-կաղամբին ամենևին չանհանգստացրեց։ Կարևորն ու տեսանելին ոչ թե բովանդակությունն է, այլ ձևը, արտաքինը։ Թող որ անհամ ու գարշելի է, բայց իր կաղամբն ամենամեծն է աշխարհում։

Նա հասել էր իր նպատակին։ Նա արդեն «մեծ» էր։




ՉԱՐԻ ՎԵՐՋԸ

Շաղգամ Սապոկյանը բյուրոկրատ է։ Ամենատիպիկ բյուրոկրատ՝ ճարպակալած փորով, մեծ գլխով ու կովի աչքերով։ Երեսուն տարի ինչ-որ կազմակերպություն է ղեկավարում, և այդ երեսուն տարում ինտրիգներ սարքելով, մարդկանց իրար դեմ լարելով, նա պաշտպանել է իր աթոռը։ Տարիների վրա տարիներ են գումարվել, և ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար աճել ու զարգացել է Շաղգամ Սապոկյանը. նախ մեծացել է գլուխը, հետո խոշորացել է նստատեղը, իսկ վերջինիս չափերով պայմանավորված, սկզբում նրա համեստ աթոռը դարձել է մեծ աթոռ, այնուհետև՝ լայն ու շքեղ բազկաթոռ։

Տարիների հետ բացվել է Սապոկյանի ախորժակը։ Նախ կերել ու ամայացրել է իր աթոռի մերձակայքը, ապա՝ մերձավոր շրջակայքը և, ի վերջո, մի օր նա զարմանքով նկատել է, որ իր ղեկավարած կազմակերպությունում այլևս ուտելու բան չի մնացել։

Նա դարձել էր արգելափակոց՝ ամեն լավի ու առաջադիմականի, ամենայն լուսավորի ու գեղեցիկի դեմ։ Նա նմանվում էր ճամփամիջին ընկած անճոռնի մի կոճղի, որի կողքով կամ անհնար էր անցնել, կամ եթե հաջողվում էր անցնել, ապա հնարավոր չէր չկեղտոտվել։ Ինչպես մոլախոտ, նա խլում էր ողջ կենդանի շրջապատի լույսը, օդն ու սնունդը...

Այդ օրը, երբ Սապոկյանը պարզեց, որ այլևս ուտելու բան չի մնացել, մյուս կողմից էլ՝ չափազանց շատ ուտելուց վաղուց չի կարողանում կերածը մարսել, ոտքերը տնկել ու հոգին ավանդել է։ Լուրն այնպիսի արագությամբ ու թեթևությամբ տարածվեց քաղաքով մեկ, կարծես Սապոկյանի հետ երբևէ գործ ունեցած հարյուրավոր քաղաքացիներ ազատվել են կապանքներից։ Ու նրանք, իրար ձեռք սեղմելով, ուրախ-զվարթ ասում էին՝ աչքդ լո՛ւյս...

Մինչ կազմակերպության անդամները քչփչալով մտորում էին, թե ինչպես կազմակերպեն հանգուցյալի հուղարկավորությունը, Սապոկյանի հավատարիմ ծառաներից մեկը բռունցքը խփեց սեղանին ու գոչեց.

- Այնպես եք իրարով անցել, ասես մարդ է մեռել... Հրեշը ոտքերը տնկել է, և դա ամենաճիշտ քայլն է նրա ողջ կյանքում...

Եվ սկսվե՜ց։ Սապոկյանի հակառակորդները մինչ զարմանքով իրար էին նայում, նրա մերձավորները, երբեմնի ընկեր-բարեկամներն ու զինակիցներն արդեն մոլեգնած գոռում էին.

- Նրա տիրումե՛րը... Այդ տականքը զրպարտություններ էր գրում և մեզ ստիպում տակը ստորագրել,- ասաց հանրահայտ «Մաուգլի» մուլտֆիլմից «Շակալ» մականունը ստացած մեկը։

- Միայն դա չէ, նրա համար ոչ մի սրբություն գոյություն չուներ,- բղավեց ճերմակահեր մի տղամարդ։- Աչքածակը դատարկ դագաղ տեսներ, իսկույն կմտներ մեջը։ Իր չեղած արժանիքների մասին հոդվածներ էր գրում, մեզ ստիպում տակը ստորագրել և թերթերում տպագրել...

- Այդպիսիներին թաղելն անգամ մեղք է,- բացականչեց ճմրթված մի դեմք։

- Ընդհակառակը՝ մեծագույն հաճույք է։ Աչքերիդ մեջ նայելով խաբում էր և երդվում զավակների արևով,- գոչեց Սապոկյանի ողորմելի տեսքով ընկերներից մեկը։- Մահը նրա համար փրկություն էր։ Որոշել էի այս երկու օրը այդ սրիկայի դիմակը պատռել... Ստահակի բախտը բերեց։

- Երանի ծնված էլ չլիներ,- ծվծվաց կարճ շրջազգեստով մի օրիորդ,- անամոթը մի անգամ մագնիտաֆոնը միացրել է, աշխատասենյակի դուռը ներսից կողպել և ինձ առաջարկել պարելով հանվել...

«Շան քած, հետը պառկել է, հիմա հրեշտակ է ձևանում»,- մտքում ասաց խոշոր աչքերով մի կին, հետո թեքվեց դեպի օրիորդը։ «Սիրելիս, լավ ես արել, որ չես հանվել։ Այդ խոզը շարունակ փորձում էր մարգարիտներ գցել իր ձեռքը»,- ասաց նա, «մարգարիտներ» ասելով, նկատի ունենալով նաև իրեն։

- Այդ էր պակաս, որ հանվեի,- միանգամից կարմրելով, պատասխանեց Կարճ շրջազգեստը։
- Նա մարդ չէր, անկուշտ հրեշի մեկն էր։ Ավազակն ամեն ինչ սեփականացրել, լափել է...

Վերջին ձայնը դեռ չէր լռել, երբ բացվեց Շաղգամ Սապոկյանի առանձնասենյակի դուռը։ Աղմկարարները վախեցած ձայները կտրեցին, կարծելով, թե Սապոկյանը կենդանացել է։ Նրան «հրեշ» անվանողն այն է, ուզում էր բղավել՝ «Կեցցե՛ Շաղգամ Սապոկյանը», սակայն այդ պահին դռների մեջ երևաց դիահերձող բժիշկը, և գունատված ամբոխն ազատ շունչ քաշեց։ Բժիշկն ակնոցը հանեց, քրտնած ճակատը թևքով սրբեց ու ասաց.

- Իմ երեսնամյա պրակտիկայում սա աննախադեպ բան է... Տարիներ շարունակ նստած լինելով այդ բազկաթոռին, հանգուցյալն այնպես է կպել նրան, որ հնարավոր չէ մարդն ու աթոռն իրարից անջատել։ Մյուս կողմից՝ նա այնքան շատ է կերել, որ չենք կարող փորոտիքը մաքրել. գարշահոտությունը կբռնի ողջ երկիրը... Պարոնայք, բժշկությունն այստեղ անելիք չունի։ Այս՝ դուք, այս էլ՝ ձեր մեռելը։ Ուզում եք՝ բազկաթոռով թաղեք կամ դամբարան սարքեք, դրան դրեք մեջը, ուզում եք՝ արտասահմանից ուրիշ մասնագետներ հրավիրեք...

Սապոկյանի թաղման հանձնաժողովը չորս օր, չորս գիշեր նիստ ու խորհրդակցություններ գումարեց և, ի վերջո, որոշեց.

«Քանի որ հանգուցյալի մարմինն այնպես է կպել աթոռին, որ մարդ ու աթոռ մի ամբողջություն են դարձել,
մյուս կողմից՝ քանի որ կազմակերպության նոր նախագահը հազիվ թե ցանկություն ունենա նստել ամբողջովին աղտեղված այդ բազկաթոռին,
երրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալի ծավալները թույլ չեն տալիս նրան շենքից դուրս բերել և, վերջապես,
չորրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալը, կարող է զանազան անցանկալի համաճարակի պատճառ դառնալ, նպատակահարմար ենք համարում այդ մարդ-բազկաթոռը հաստ շերտով ցեմենտապատել, բրոնզագույն ներկել և դարձնել արձան։

Որպես պատվանդան՝ օգտագործել նրա շքեղակազմ հաստափոր գրքերը, որոնք, մի քանի վարձակներից բացի ուրիշ ոչ ոք չի կարդացել։ Զանազան զարտուղի ճանապարհով ստացած մեդալ-շքանշանները վերաձուլել, կրծքանշաններ սարքել երեխաների համար։ Իսկ աշխատասենյակն անվանել՝ Բյուրոկրատի տուն-թանգարան...»։

* * *
Բյուրոկրատի արձանն այսօր էլ կա։ Որտե՞ղ է այն։ Ձեր մեջ։ Ձեր մեջ է այն, պարոնայք բյուրոկրատներ, ու քանի դուք կաք, ապրելու և փոխանցվելու է նոր սերունդների։

Բյուրոկրատիան անմա՞հ է։ Գուցե անմահ է, բայց երբ մարդ ազատ է ու իրեն զգում է որպես իր երկրի Տերը, նրա մերձակայքում ու շրջապատում չի կարող բյուրոկրատ լինել։
2009 թ.



ՍԱՐԴԸ

Սենիկ Հավկիթյանը շատ նրբազգաց ու պատվախնդիր մարդ է, և այնպիսի նուրբ սիրտ ունի, որ հաճախ վախենում ես որևէ սրիկայի մասին վատ բան ասել, որովհետև նա իր սրտին շատ մոտ է ընդունում դա... Երբ առաջին անգամ պամֆլետ գրեցի ոմն պաշտոնյայի մասին, որն իր աշխատավայրն երբեմն շփոթում է սեփական բնակարանի հետ, և ինչ կա-չկա իր առանձնասենյակում, թռցնում-տանում իրենց տուն, Սենիկ Հավկիթյանը շատ խիստ նեղացավ ինձնից: «Չնայած անունը չես գրել, բայց ես գիտեմ, որ ինձ ես նկատի ունեցել»,- հեռախոսագծի հակառակ ծայրից լսեցի վերջինիս դժգոհ ձայնը:

Մի ամիս հետո նա բռնեցրեց ինձ փողոցում և, իմիջիայլոց, ասաց. «Երեկ թերթում կարդացի պատմվածքդ: Անմիջապես հասկացա, որ դարձյալ ինձ ես նկատի ունեցել»: Մնացի տարակուսած, որովհետև իմ այդ պատմվածքի հերոս էի ընտրել մեկին, որն իր ղեկավարած հիմնարկում աջ ու ձախ ինտրիգներ է սարքում, բոլորին լարում իրար դեմ, որպեսզի ժամանակ չունենան մտածելու իրեն գահընկեց անելու մասին:

Դրանից հետո ես սկսեցի ավելի զգույշ լինել իմ հերոսների կերպարը կերտելիս, որպեսզի Սենիկ Հավկիթյանը հանկարծ չկարծի, թե ես իրեն եմ նկատի ունեցել: Սակայն ամենևին ոչինչ չէր փոխվում: Հենց որ տպագրվում էր իմ այս կամ այն ստեղծագործությունը որևէ կաշառակերի, բյուրոկրատի կամ գողի մասին, Սենիկ Սիսակովիչն անմիջապես զանգում էր ինձ և նեղացած քրթմնջում. «Քեզ ի՞նչ վատություն եմ արել, որ շարունակ ինձ ձեռ ես առնում քո պատմվածքներում»:

Այնուհետև տարբեր ժամանակներում ես գրեցի աչքածակի և աթոռամոլի, ստորաքարշ պաշտոնյայի և աներես շողոքորթի, բոլոր բարեկամ-ազգականներին իր ղեկավարած հիմնարկում տեղավորած չինովնիկի և իշխանությունների առջև չորս վերջավորությունների վրա տրտինգ տվող մարդուկի, ամեն տարի ոչ մեկին պետք չեկող ծանրաքաշ գրքեր տպագրող պոետի և մեծագլուխ փոքրոգի ստահակի, կարիերիստի և աջ ու ձախ կնոջ պես բամբասող տղամարդու մասին, ու ամեն անգամ Սենիկ Հավկիթյանը դժգոհում և խռովում է ինձնից, գտնելով, որ ես խայտառակում եմ իրեն:

Նա իմ մասին թաքուն չարախոսում ու լուտանքներ էր շաղ տալիս և ինձ մեղադրում բազմաթիվ մեղքերի մեջ: «Հիմա էլ գրել ես, որ ես ինձ շրջապատել եմ ոչնչություններով ու մանր-մունր թփերով, որպեսզի նրանց մեջ բարձր երևամ,- կրկին ու կրկին նեղացած բողոքում էր Հավկիթյանը,- անուն-ազգանունը դիտմամբ փոխել ես, որպեսզի գլխի չընկնեմ, որ ինձ ես նկատի ունեցել: Բայց քո ամեն մի տողից, ամեն մի բառից պարզ երևում է, որ քո այդ Սաքո Գրիգորիչը ես եմ»:

Երբ մի անգամ նա ինձ ասաց, որ հակառակ իր լավաթյուններին, ես իրեն դարձրել եմ իմ անձնական թշնամին, ես անկեղծորեն խոստովանեցի, որ իրեն ոչ միայն թշնամի չեմ համարում, այլև իր մասին այնքան եմ մտածում, որքան, ասենք, փողոցով խռխռացնելով անցնող այն բեռնատարի կամ փողկապավոր այն գիշերանոթի մասին: Իմ այս սրտաբաց խոստովանությունը նույնպես նրան դուր չեկավ և նա, «Ինձ վիրավորում ես» խոսքերը մրթմրթալով, թթված հեռացավ:

Մի օր հանկարծ ինքս ինձ համար պարզեցի, որ Սենիկ Հավկիթյանը դժգոհում է իմ այն ստեղծագործություններից, որոնց հերոսը սրիկա է կամ ինչ-որ այլանդակ արարած: Կասկածներս ստուգելու համար ես գրեցի մի մարդու մասին, որին ոչ ոք չի սիրում, և նա ծանր բեռ է դարձել ոչ միայն իր ղեկավարած հիմնարկի, այլև ողջ երկրի համար, ու երբ նա մահանում է և նրա հոգին ընկնում է դժոխք: Այստեղ էլ բոլոր մեղավոր հոգիները վրդոված բողոքի ցույց ու հանրահավաքներ են կազմակերպում՝ մեր հերոսին իրենց «երկրից» դուրս շպրտելու կոչերով...

Իմ այդ ստեղծագործությունը տպագրվելու հաջորդ օրը հնչեց հեռախոսազանգը, և հեռախոսագծի մյուս ծայրում դարձյալ Սենիկ Հավկիթյանն էր՝ իր դժգոհ քրթմնջոցով...

Իր վարք ու բարքով նա դարձել էր յուրատիպ կենդանի թիրախ. ինչ սրիկայի խփում ես՝ նրան է կպչում, ինչ շան վրա քար ես շպրտում՝ նա է վայնասուն բարձրացնում:

Վերջնականապես համոզվեցի, որ Սենիկ Հավկիթյանը ոտուգլուխ աղտոտված տիպ է, որ նրա մեջ մարդկային ու լուսավոր ոչինչ չկա, որ նրան ամենևին չի փրկի ամեն օր ժավելով լողանալն անգամ, որովհետև նրա հոգու վրա տարիներ շարունակ այնքան կեղտ էր կպել-կարծրացել, որ փլավքամիչով անգամ այն հնարավոր չէ զատել։ Այդ ճիվաղն իրեն կապել է պաշտոնական իր աթոռին և մեծ փուչիկի պես օրորվում է նրա վերևում: Նա նման է մեր երկրի մակերևույթին կպած հսկա մի սարդի, որից սկիզբ են առնում մարդկային բոլոր արատներն ու այլանդակությունները:

Ժողովրդական իմաստությունն ասում է. «Կուզին գերեզմանը կուղղի»: Հոգով կուզը, սակայն, հանդերձյալ աշխարհում անգամ չի ուղղվի:



ՄԵՆՔ ԵՆՔ, ՄԵՐ ԿԱԴՐԵՐԸ

«Բռնեցե՜ք, փախա՜վ Սաքոն խելագար...»։ Բայց դա ե՞րբ էր, է՜, Հովհաննես Թումանյանի օրերում, «մութ ու խավար» ժամանակներում։ Եթե ճիշտն եք ուզում իմանալ, Սաքոն ոչ մի տեղ էլ չի փախել, թքել, դուրս է եկել էն մութ ու ձանձրալի ծմակներից, նստել առաջին պատահած ավտոբուսը և մեկնել մայրաքաղաք...

Հետո՞։ Հետո ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես դասագրքերից դուրս հայտնի է բոլորիս։ Ականջը կանչի Միկիտան Սաքոյի... Հա, խոսքը հենց նույն այդ Միկիտան Սաքոյի մասին է, որին էն մորուքավոր վիպասան Պռոշյան Պերճը նկարագրել է զանազան տեսակի բացասական գծերով։ Ուրեմն՝ հենց այդ նույն Միկիտան Սաքոն, այսինքն՝ Սարգիս Նիկիտիչը, մայրաքաղաքում մասնավոր համալսարան բացել, դիպլոմ էր վաճառում։ Լոռեցի Սաքոն, քաղաք հասնելուն պես, մեկնեց ուղիղ Սարգիս Նիկիտիչի մոտ։

- Զեմլյա՛կ, ես ել եմ եկել,- ասաց,- ինչո՞վ կարող ես օգնել ինձ։
Սարգիս Նիկիտիչն ակնոցի վերևից զարմացած նայեց նրան, աչքերը ճպճպացրեց.
- Ա՛յ տղա, Սերգո, էդ դո՞ւ ես...
- Հա, ես եմ, բայց անունս Սաքո է։
- Զավա՛կս, Սաքոյի ժամանակները անցել-գնացել են։ Այսօրվանից դեն կնետես վրան «խելագարի» պիտակ կպցրած գրական այդ տիտռիկ անունդ ու կդառնաս Սերգո Ավանեսիչ...

Աչքերը զարմանքից ճպճպացնելու հերթը հիմա էլ լոռեցունն էր.
- Սերգոն հասկացանք, բայց «Ավանեսիչն» ո՞վ է։
- Ա՛յ մարդ, հիմա ո՞վ է հիշում հորդ անունը։ Գոնե դու հիշո՞ւմ ես։ Չէ՛։ Դե՝ ջա՛ն։ Ուրեմն որպես հայրանուն կվերցնենք գրական կնքահորդ՝ Թումանյան Հովհաննեսի անվան ժամանակակից ձևը, կդառնաս Սերգո Ավանեսիչ։ Օ քե՞յ...
- Դա ո՞վ է։

- Ախմախ, դա ով չէ, դա ամեն ինչ է։ Հետո կսովորես։ Հիմա ասա, տեսնեմ, սրանցից որն ես ուզում,- Սարգիս Նիկիտիչը մատնացույց արեց իր գլխավերևում լվացաթոկից կախած տարբեր ձևի դիպլոմները։
- Էն կարմիրն ավելի սիրուն է երևում...
- Կեցցե՛ս, լավ ճաշակ ունես։ Ճիշտն ասած՝ դա թանկ է, բայց ոչինչ, փողը հետո կտաս...

Հետո տարիներ անցան։ Մի օր էլ նախարար Սերգո Լոռեցյանը հանկարծ հիշեց, որ դիպլոմի փողը դեռ չի վճարել։ Սելեկտորի կոճակը սեղմեց, քարտուղարուհուն հանձնարարեց «շտապ միացնել» Սարգիս Նիկիտիչի հետ։
- Ա՛յ տա, Սաքո՞, էսօր իմ հաշվին ես։ Եվ հետո՝ քեզ բան պիտի տամ... Հիմար, չէ-չէ չանես... Ավտոս ուղարկե՞մ, թե...

Հա, շատ ճիշտ էլ հասկացել եք։ Էդ նույն Սաքոն, լոռեցի Սաքոն մեկնել է մայրաքաղաք և նախարար դարձել... Հիմա նրա ձեռի տակին հարյուրավոր մարդիկ են ֆռֆռում։ Դուք էլ նստել ու ողբում եք՝ խե՜ղճ Սաքո, տատի հեքիաթները հիշեց և էնքան միամիտ ու խավարամիտ էր, որ դրանից խելագարվեց, գնաց կորավ էն մութ ծմակներում...

Կամ՝ «Բաց արին տեսան գրած զակոնում, թե չոբան Չատին Սիբիր է գնում...»։ Բարև ձեզ։ Չէ՜ մի, Կամչատկա է գնում։ Ախր, ի՞նչ գործ ունի ինչ-որ սիբիրներում, ի՞նչ չոռ ու ցավ է կորցրել էն օտար ծմակներում։ Մեր ծմակներից դուրս եկել, ռուսի վայրենի անծայրածիր անտառները պիտի գնա՞ր... Ներողություն, մի քիչ սպասեք, հեռախոսը զանգում է...

- Այո, բարև ձեզ։ Լսում եմ, Չատի Մատիևիչ... Այո, ճիշտ այդպես։ Այդպես էլ կգրենք... Ուրեմն՝ հեկտարից ստացել ենք մեկ ամբողջ երեք տասնորդական ցենտներ բերք։ Այո, հասկացա, թվերով գրեմ՝ 1,3 ցենտներ։ Գրեցի... Իհարկե, դա շատ բարձր ցուցանիշ է... Այո, այո, լսում եմ։ Շտապ գրեմ և ուղարկեմ բացբերան իդիոտների՞ն... Հա՛, հա՛, Չատի Մատիևիչ, կռահեցի, որ կատակով եք ասում, բայց ճիշտ եք ասում, նկատի ունեք լրատվամիջոցներին։ Ճիշտ այդպե՛ս, եղա՛վ, պարոն նախարար։ Ցտեսությո՛ւն...

Օ՜ֆֆ, սպասեք քրտինքս սրբեմ։ Հասկացա՞ք, խոսում էի գյուղնախարարի հետ։ Հա՛, հենց նույն Չատիի հետ, որին իբր Սիբիր են ուղարկել թե քշել... Տո՜, ի՞նչ Սիբիր, ի՞նչ բան, մարդը գնացել, ագրոնոմի բարձրակարգ դիպլոմ է ձեռք բերել, բարով-խերով նախարար է աշխատում... Հասկանո՞ւմ եք, մարդիկ արդեն ուղեծիր են ընկել, իրենց քեֆին պտտվում են՝ մի օր այս պաշտոնում են ֆռռում, մյուս օրը մի ուրիշ բարձր պաշտոնում։ Ասում են, չէ՞... Այո, ժողովուրդն է ասում՝ «Տաշած քարը գետնին չի մնա»։ Այնպես որ՝ հիմա իսկը և իսկը քարերի ժամանակներն են... Բոլոր չորս կողմերից՝ աջից, ձախից, ներքևից, վերևից և, ամենակարևորը՝ մեջից տաշած քարերի ժամանակնե՜րը...

Կամ մեր սիրելի Պետրոս Պողոսիչը... Հա՛, հենց նույն Քավոր Պետրոսը, որի մասին Րաֆֆին վերցրել ու մի մեծ վեպ է գրել, անունն էլ դրել «Խաչագողի հիշատակարան»... Ներողություն, ձեռիս հեռախոսն է զանգում, կինս է... Իմիջիայլոց, հիշեցնեմ, որ կողակիցս նշանավոր Էլիզբարովի ավագ դուստրն է, վարչության պետ է աշխատում... Իսկ Պետրոս Պողոսիչի և մյուսների մասին հաջորդ անգամ կպատմեմ...

- Այո, լսում եմ ձեզ, Ռոզալիա Անդրեևնա... Հա՛, վռազ վազեմ խանութ, հետո Արտուրիկին տանեմ երաժշտական, Սիրուշոյի և Մանուշոյի համար շարադրություններ գրեմ... Ճիշտ այդպես, Ռոզալիա Անդրեևնա...




ՀԱՐՍԱՆԻՔ

Մեծադիր հայելու առջև հայրս հանդիսավոր ուղղեց փողկապն ու այնտեղ, հայելու ինչ-որ անկյունում գտնելով ինձ, ասաց.
- Պատրաստվի՛ր, Համոյի հարսանիքն է։
- Ուռռա՜,- բղավեցի ես և, զգեստապահարանի աջ անկյունից գլուխկոնծի տալով, հայտնվեցի հորս ոտքերի մոտ։

Երբ ծնողներիս համատեղ ջանքերով քիթ ու մռութը քաղցրավենիքով զարդարված լակոտից վերածվեցի մորս ասելով՝ սիրուն տղամարդու, իսկ հորս կարծիքով՝ վերջապես մարդավարի տեսք ստացա, հայելու մեջ հորս շալվարի բարձրության հնդկահավի նման ինչ-որ բան նկատեցի, որ հեռավոր նմանություն ուներ իմ անձի հետ։

- Փեսան պատրաստ է,- ասաց հայրս ու մենք, ծանր ու մեծ դուրս գալով տնից, ուղղություն վերցրինք դեպի հարսանքատուն։

Համոյենց բակը լիքն էր մարդկանցով։ Երբ մենք մոտեցանք հավաքվածներին, մի քանի հոգի սեղմեցին հորս ձեռքը, իսկ մեկն էլ բարեկամաբար քաշեց ականջս ու հասկանալով, որ հանդիսավոր պատրաստվում եմ տզզալ, մի զույգ կոնֆետ խցկեց ափիս մեջ։ Երբ կոնֆետների հաշիվը մաքրեցի, հեռվում լսվեց ավտոմեքենաների ազդականչերի ոռնոցը։ Հավաքվածներից մեկն ասաց, որ հարսին բերում են, և երեխաների մի խումբ «ուռա» բղավեց։

- Հայրի՛կ, իսկ հարսը փախե՞լ էր, որ բերում են,- հարցրի ես ու չսպասելով պատասխանին, վրա տվի,- իսկ ավտոներն ինչո՞ւ են սուլում։
- Նահապետական սովորություն է,- երկու հարցիս միանգամից պատասխանեց հայրս, բայց ես ոչինչ չհասկացա։

Ինչ-որ տեղ մոտերքում ծկլթաց կլառնետն ու նույն պահին վրան գեղեցիկ տիկնիկ նստեցրած մեքենայից դուրս եկան սպիտակազգեստ հարսն ու մեր Համոն։ Հարսը շատ գեղեցիկ էր, իսկ Համոն այնպես լուրջ էր, որ ես սկզբում չճանաչեցի։ Հետո միանգամից բոլորը թափվեցին հարս ու փեսայի կամ, ինչպես հայրս կասեր, նորապսակների վրա և սկսեցին ուրախությունից պարել։ Իսկ երբ հարսն ուզում էր տուն մտնել, նրան կանգնեցրին ու ոտքերի տակ շուռ տված մի ափսե դրեցին։ Հարսը բարկացավ և ոտքով ջարդեց ափսեն։ Հետո մոտերքում մի քանի հոգի «ուռա» ասացին ու հարսին թույլ տվեցին, որ տուն մտնի։

Երբ տեղավորվեցինք հսկա սեղաններից մեկի շուրջ, Համոյի հայրը մոտեցավ երաժիշտների մոտ դրված միկրոֆոնին ու ասաց, որ մենք բարով ենք եկել, և ինքը խմում է թամադայի՝ Համբարձում Առաքելիչի կենացը, որ վերջինս բարով-խերով իրենց մեծ ուրախությունը ղեկավարի։ Հետո երաժիշտները միկրոֆոնն իրենց քաշեցին ու Համբարձում Առաքելիչի պատվին մի այնպիսի տուշ ցմբացրին, որ սեղանի կենտրոնում փառավոր բազմած շշերն ու բաժակները սկսեցին զնգզնգալ։ Հայրս պատառաքաղը վերցրեց ու, մեր դիմաց նստած քեռի Աբոյին աչքով անելով, ասաց.

- Սեղանի պաշարումը սկսված է։
- Մեկ, երկու, երեք, գրոհի համազա՛րկ,- ասաց քեռի Աբոն ու շամպայնի շշից հրացանի պես կրակեց։

Համբարձում Առաքելիչը, այսինքն՝ թամադան, սկզբում միկրոֆոնի մեջ բարձր հազաց ու սկսեց շատ երկար խոսել ծաղիկների մասին։ Վերջում էլ ասաց, որ խմում է զույգ ծաղիկների կենացը։
- Հայրիկ, ինչո՞ւ եք ծաղիկների կենացը խմում։
- Զույգ ծաղիկները դրանք հարսն ու փեսան են, տղաս։

Նայեցի հարսին ու Համոյին, բայց չհասկացա, թե ինչու են նրանց զույգ ծաղիկներ անվանում։ Ինձ ավելի զարմացրեց այն, որ հենց թամադան խոսում-պրծնում էր, երաժիշտներն իսկույն չափ էին գցում իրենց գործիքներն ու օդը թնդացնում։ Ես մտածեցի, որ երևի նրանք նախօրոք պայմանավորվել են։ Հորս հարցրի, բայց նա քեռի Աբոյի հետ ինչ-որ բան էր վիճում ու ասում, թե թամադան կենացները շփոթել է։ Հետո, երբ Համբարձում Առաքելիչը հասել էր հարսի ծնողների կենացին, նկատեցի, որ հայրս ու քեռի Աբոն այլևս թամադային չեն լսում։ Իսկ թամադան անընդհատ «լռություն» էր բղավում միկրոֆոնով։ Քեռի Աբոն երաժշտության տակտով սկսեց թմբկահարել սեղանը, և դատարկ ու կիսադատարկ շշերը ցատկոտեցին ու ավելի բարձր ծլնգացին։

Պարողներին միացան հայրս ու քեռի Աբոն։ Հայրս արդեն բոլորովին նման չէր հայելու առաջ կանգնած փառահեղ փողկապավորին։ Այժմ նրա փողկապը թուլացել էր ու խղճալիորեն դեպի աջ էր ճոճվում, վեր սանրած մազափունջը կախվել, կպել էր քրտնած ճակատին, իսկ այտի վրա պսպղում էր խոզի խորովածի յուղոտ հետքը։ Հայրս կարտոֆիլի տոպրակի նման ծանր-ծանր տմբտմբացնում էր ու, ձեռքին ծածանելով սեղանի վրայից վերցրած կեղտոտ անձեռոցիկը, հիացած «այշա՜» բղավում։

Քեռի Աբոն գոտու վրայից խուրջինի պես կախ տված փորը վերուվար էր անում ու ապարդյուն փորձում պարելիս ամեն կերպ մոտենալ կապույտ շրջազգեստով աղջկան, իսկ վերջինս միշտ թիթեռի պես դուրս էր պրծնում նրա թևի տակից։ Հետո պարելու հրավիրեցին հարս ու փեսային։ Հարսը շատ ուրախ էր, ձեռքերը հիացմունքից կոտրատում էր, իսկ Համոն թևերը աջ ու ձախ տարածած՝ պտտվում էր նրա շուրջը։ Հետո նրանց շատ շաբաշ տվեցին, ու նրանք դուրս եկան պարողների խմբից։ Դհոլը սկսեց ավելի ու ավելի կատաղի թնդալ։ Պարողներից մեկը, որ կնոջ պես երկար մազերը դես ու դեն էր շպրտում, երաժշտության տակտի տակ հանկարծ սկսեց պպզել ու պարողների ոտքերի տակ ինչ-որ բան փնտրել, երևի հավ։

Վիզս երկարեցի, բայց այնտեղ բան չէր երևում։
Երբ պարը վերջացավ, հայրս ու քեռի Աբոն, քափ ու քրտինքի մեջ կորած, նստեցին, ես հարցրի, թե հավը բռնեցի՞ն։
- Հավ չէր, կապույտ թռչուն էր, ճուտի՛կս,- ասաց քեռի Աբոն ու սկսեց քրքջալ։

Հետո, շատ ուշ, ես հասկացա, որ այնտեղ ոչ մի հավ կամ կապույտ թռչուն էլ չկար, պարելու ձև էր։

Թամադան միկրոֆոնով ասաց, որ հեռավոր Աշխաբադից թե Տաշքենդից փեսայի հորեղբոր որդի Սլավիկը հարսի համար չորս հարյուր ռուբլանոց մատանի է բերել և ուզում է հարսանքավորների ներկայությամբ մատանին արժանացնել հարսի քնքուշ մատին։ Թամադան թվարկեց մի քանի մարդկանց անուններ էլ, որոնք ինչ-որ նվերներ վերցրած, լայն-լայն ժպտալով ու պարելով, մոտեցան հարսին։ Երբ նվերներ տալու արարողությունն ավարտվեց, քեռի Աբոն սրբեց յուղոտ բեղերն ու ասաց.

- Այդ ծիպլիներին ես մի ամսվա աշխատավարձովս կգնեմ։
- Չէ՜ մի,- ասաց հայրս, ու քեռի Աբոն վիրավորվեց և սկսեց հորս ինչ-որ բան ապացուցել։

Նրանք մի քիչ վիճեցին, քեռի Աբոն ասաց, որ հորս հետ այլևս չի խմելու, խռոված վեր կացավ ու մի քանի կենաց հետո երկու քեռիների հետ նորից հայտնվեց մեր սեղանի մոտ։ Նա համբուրվեց հորս հետ, և հարևան սեղանից մի ջահելի էլ կանչեցին ու սկսեցին խմել ծաղիկների կենացը։ Հայրս բաժակը շուռ տվեց, իսկ նորեկներից մեկն ասաց, որ ափսոս է ու սկսեց օղոտված անձեռոցիկը մզել բաժակի մեջ։

Երաժիշտները մի ուրախ պար թնդացրին, և քեռի Աբոն իր բաժակի մեջ մի տասնոց խցկեց ու գնաց պարելու։ Երբ նրան մի կերպ հանեցին պարի հրապարակից, նրա ձեռքի բաժակի մեջ այլևս տասնոցը չկար։ Նրանք, որ քեռի Աբոյին քշել-պոկել էին պարելուց, նստեցին մեզ մոտ դատարկված աթոռներին ու նորից սկսեցին խմել ծաղիկների կենացը։ Քեռի Աբոն ասաց. «Մեր կրուգի կենացը» և խմեցին։ Հետո խմեցին հենց այնպես։ Չասացին, թե ում կենացն է։ Գուցե ասացին, չեմ հիշում։ Այդ ժամանակ ես քնեցի և երազում տեսա, որ մարդիկ մեղրաճանճերի պես տզզալով մտնում են ականջներիս մեջ, նվագում ու գոռում։

Հանկարծ նրանցից մեկը կատաղած դուրս թռավ ականջիցս, սեղանից վերցրեց օղու շիշն ու թափով շրխկացրեց գլխիս։ Վախից վեր թռա։ Մեր սեղանակիցներից մեկը սեղանի տակ ջարդված բաժակի կտորներ էր հավաքում։ Հարսանիքը շարունակվում էր, բայց հարսանքավորների կեսը չկար։ Ծխի, օղու և զանազան կերակուրների համատեղ բուրմունքից գլուխս պտտվում էր։ Երբ մենք վեր կացանք, որ հրաժեշտ տանք, քեռի Աբոն ասաց, որ թամադան չորս կենաց բաց է թողել և սեղանից վերցրեց դատարկ շշերից մեկը։

- Սա տանեմ, տանը մարդավարի խմենք,- ասաց նա։

Մեր սեղանի քեռիները նրանից մի կերպ խլեցին դատարկ շիշը և երբ նրան հազիվ հասցրել էին դռներին, հանկարծ ազատվեց իր թիկնապահներից ու ասաց, որ Ալինային հրաժեշտ չի տվել, և շրջվելով, սկսեց համբուրել հավ բռնող քեռուն։ Հիմա էլ հավ բռնող քեռին չէր ուզում բաց թողնել քեռի Աբոյին։ Նրանք ինչ-որ բան են պատմում ու, իրար քաշքշելով, ճոճվում։ Հավ բռնող քեռին օրորվելով պտտվեց քեռի Աբոյի շուրջն ու, նրան կորցնելով, սկսեց հորս բացատրել, որ երաժիշտները փինաչիներ են։ Հետո նորից գտավ քեռի Աբոյին, սեղմեց ձեռքն ու ասաց. «Ցավդ տանեմ»։

Հայրս մեր սեղանակիցներին ասաց, որ Աբոն աննման մարդ է, և նրա հետ արժե մինչև լույս խմել։ Հետո քեռի Աբոյին ու մեզ մեքենայի մեջ դրեցին, և երբ վարորդն ուզում էր գործի գցել մեքենան, Քեռի Աբոն դուրս եկավ ավտոմեքենայից ու սկսեց զրուցել մի անծանոթ ծերունու հետ։ Նրան հազիվ պոկեցին ծերունուց ու գցեցին մեքենայի մեջ։ Այդ ժամանակ ծերունին բղավեց, որ ինքն էլ է ուզում մեզ հետ գալ։ Նրան մի կերպ պահեցին, և երբ մեր մեքենան մի քիչ առաջ շարժվեց, նկատեցինք, որ հայրս չկա։ Նա զրուցում էր մեր ջահել սեղանակցի հետ ու կախվում վերջինիս վզից։ Չորս քեռի հորս մեծ դժվարությամբ ավտոմեքենայի մեջ դրին, և մեր մեքենան պոկվեց տեղից։

Մեքենայի մեջ ես նորից քնեցի, իսկ այդ օրն ամբողջ գիշեր թավալվում էի անկողնում ու կենացներ ասում։
Օգոստոս, 1985 թ.



ՏԱՏԻԿԸ ԵՎ ՇԱԽՄԱՏԸ

Երբ ես սովորում էի երրորդ դասարանում, մայիսյան մի օր, իններորդ դասարանցի իմ եղբայր Անդրանիկի հետ շախմատ էի խաղում ու մտքում տոնում ինձ համար սովորական դարձած հաղթանակը, տատիկը՝ նստած բազմոցին, թելի երկու կծիկները մեր ոտքերի շուրջ ինչ-որ տեղ գլորելով, ձեռագործ էր անում ու երբեմն ուղղում քթից ցած սահող ակնոցը։

Եղբայրս, չկարողանալով կարգին խաղացնել ձին, ասաց.
- Այս ձին ուղղակի անպետքի մեկն է։
- Ոչ թե ձին, այլ ձիավորը,- բազմոցին նստած տեղից նրան ուղղեց տատիկը։

Այդ օրվա իմ երրորդ հաղթանակից հետո ավագ եղբայրս կատաղորեն կծոտեց շրթունքներն ու ասաց, որ չորրորդ պարտիան անպայման կշահի։ Ես անկեղծորեն խղճացի նրան ու որոշեցի այդ պարտիան զիջել եղբորս։ Բայց ես չգիտեի, թե ինչպես կարելի է դիտմամբ պարտվել և իմ գրոհներից կատաղում էի ու մտքում անիծում ինձ։

Մի որոշ ժամանակ հետո խաղատախտակի վրա, ինձ համար անսպասելի, դրությունը լրիվ փոխվել էր։
- Անդրանի՛կ, ճուտիկի խաղաքարերը վերադարձրու։ Իսկ դու,- տատիկը ակնոցի վերևից նայեց ինձ,- նապաստակի պես դեսուդեն մի խլշիր, ուշադիր եղիր։

Եղբորս ականջները զարդարվեցին վառ կարմիրով։ Նա վերադարձրեց թաքուն թռցրած իմ նավակն ու փիղը և այդ պարտիան էլ տանուլ տվեց։ Ես իսկապես խղճացի նրան, որովհետև վերջին անգամ եղբայրս ինձ հաղթել էր վեց-յոթ տարի առաջ։ Իսկ հազվադեպ ոչ-ոքիները յուրօրինակ տոն էին եղբորս համար։

Այդ օրը հինգերորդ անգամ անընդմեջ պարտվելով, Անդրանիկն ասաց, որ ինձ հետ այլևս շախմատ չի խաղալու։ Իր այդ խոստմանը եղբայրս հավատարիմ մնաց մոտ մի շաբաթ, և ինձ համար այդ ծանր օրերին, շախմատը թևատակիս, ես հերթով մեր տնեցիների զահլան տանում էի։ Հայրս մի երկու անգամ պարտվեց և ասաց, որ չի սիրում թույլերի հետ խաղալ։ Մայրս ու ինձնից երեք և հինգ տարով մեծ քույրերս համահավասար թույլ էին խաղում, և երբ առանց թագուհու ու նավակի ես նրանց մատ հայտարարեցի, նրանք էլ հրաժարվեցին ինձ հետ խաղալ, և ես լիովին մնացի առանց խաղընկերոջ։ Դասերս պատրաստելուց հետո, շախմատը ձեռքիս, ես դեսուդեն էի վազվզում՝ խաղընկերներ որոնելու։ Ընկերներս համատարած թույլ էին, իսկ մեծերն էլ դիվանագիտորեն չէին ուզում ինձ մարդատեղ դնել։

Մի օր էլ, երբ ես շախմատը թևատակիս պաշարել էի բազկաթոռի մեջ ընկղմված ու հանգիստ թերթ ընթերցող հորս, տատիկն ասաց, որ ինքը համաձայն է ինձ հետ խաղալ, միայն մի պայմանով՝ նախ և առաջ ես պետք է իրեն շախմատ խաղալ սովորեցնեմ։ Ես ծանր հոգոց հանեցի և ձեռնամուխ եղա տատիկին խաղի կանոնները սովորեցնելուն։ Երբ ամեն ինչ բացատրել էի, տատիկն ասաց.
- Բայց այս թագավորները բանի պետք չեն։ Ես ուզում եմ իմ թագավորը փոխարինել սովորական մի զինվորով։

Ես համաձայնեցի, հետո մտածեցի, որ այդ դեպքում ես ո՞ւմ պիտի շախ և մատ հայտարարեմ, և հրաժարվեցի տատիկի առաջարկությունից։
Սկզբում տատիկը շփոթում էր արքան ու թագուհին, և նրա խորհրդով ես արքայի գլխի վրա անցք բացեցի, իբր ծխախոտ, լուցկու հատիկ խցկեցի նրա անցք-բերանի մեջ, և մենք շարունակեցինք մեր անդրանիկ պարտիան։ Այդ խաղը ես շատ հեշտ շահեցի։

Երկրորդ պարտիայի ժամանակ, երբ իմ թագուհին պաշարել էր տատիկի արքային, նա զայրացած ասաց.
- Բայց քո այդ թագուհի կոչվածը թողել իր օրինավոր ամուսնուն, լրբի պես ուրիշների շուրջն է պտտվում։

Հետո նա տղամարդու պես հայհոյեց իմ թագուհուն և երկրորդ պարտությունից հետո ասաց, որ այլևս չի ուզում խաղալ շախմատ կոչված անիծյալ խաղը։
Ես մի կերպ համոզեցի նրան և երրորդ պարտիայում, ի զարմանս ինձ, տատիկը կարողացավ ոչ-ոքի անել։ Չորրորդում արդեն ես մի կերպ ոչ-ոքի արեցի։ Իսկ հետո, մնացած բոլոր պարտիաներում տատիկն ինձ հաղթում էր։

Երեկոյան, երբ հայրս վերադարձել էր աշխատանքից, ես նրան ասացի, որ տատիկը հիանալի շախմատ է խաղում։ Հայրս ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով հայտնածս նորությանը, օրվա թերթերի կապուկը վերցրեց, հանգիստ տեղավորվեց բազկաթոռի մեջ ու ասաց.

- Իսկ ֆուտբոլ չի՞ խաղում...
- Կարծեմ չի խաղում, հարցնե՞մ,- ասացի ես։
- Լավ, կարիք չկա...
- Բայց տատիկը լավ շախմատ է խաղում,- նորից հայտնեցի օրվա կարևորագույն նորությունը։
- Չէ մի, էշի պոզեր,- ասաց հայրս և, խորասուզվելով թերթերի էջերում, մոռացավ թե ինձ, թե տատիկին ու շախմատը։

Մյուս օրը ես մի կերպ համոզեցի հորս, որ տատիկի հետ շախմատ խաղա։ Տատիկը քթի վրա շատ լուրջ տեղավորեց ակնոցը և նստեց հայրիկի ու շախմատի դիմաց։ Կես ժամ հետո տատիկը հայրիկին մատ հայտարարեց։ Մայրս, հեռուստացույց դիտող երկու քույրերս, մաթեմատիկական խնդիրների լաբիրինթոսում խարխափող եղբայրս զարմանքից քար կտրեցին։ Հայրս ճակատն էր շփում ու այնպես էր նայում տատիկին, կարծես առաջին անգամ է տեսնում իր զոքանչին։

- Մի անգամ էլ խաղանք,- ասաց հայրս ու անջատեց հեռուստացույցը։
- Խնդրեմ, տղաս,- պատասխանեց տատիկը։

Մենք խմբվեցինք տատիկի և հայրիկի շուրջ ու հետաքրքրությամբ սկսեցինք հետևել խաղատախտակի վրա ծավալվող զորաշարժերին։ Տասնհինգերորդ րոպեին իր զույգ ձիերով տատիկը մատ հայտարարեց հայրիկի սպիտակ արքային։
- Տատիկն աշխարհի ութերորդ հրաշալիքն է,- ասաց հայրս ու հիացմունքով սեղմեց տատիկի ձեռքը։
- Ոչ թե ութերորդ, այլ իններորդ,- համեստորեն ուղղեց տատիկը։

Մի քանի օր հետո մենք համաընտանեկան մրցաշար կազմակերպեցինք։ Հայրիկի հետ խաղալիս իմ դրությունն հիանալի էր։
- Տատիկ, նայիր, տարածքային առավելություն ունեմ։

Տատիկն ակնոցը տեղավորեց քթին, նայեց խաղատախտակի վրա շարված խաղաքարերին և ասաց.
- Ճուտիկս, տարածքային առավելություններդ բոստանում կօգտագործես՝ կարտոֆիլ ու լոբի վարելու համար, իսկ քեզ հաղթանակ է պետք։ Արքայիդ լրիվ մենակ ես թողել։

Ոգևորված իմ բացահայտ առավելությամբ, ես ձեռքս թափ տվեցի տատիկի հայտարարության վրա։
- Բան չկա, տատիկ, մի քանի րոպեից հետո հայրիկի բմբուլները քամուն եմ տալու,- ասացի ես։

Մի քանի քայլ հետո հայրս ինձ մատ հայտարարեց։ Խաղի նման վախճանն այնքան անսպասելի էր ինձ համար, որ ես հազիվ էի լացս զսպում։
Իմ վերջին պարտիան պիտի խաղայի տատիկի հետ, որ վաղօրոք իր համար ապահովել էր առաջին տեղը՝ հաղթելով իր բոլոր մրցակիցներին։ Հայրս երկրորդ տեղում էր, բայց տատիկը մեծահոգաբար ինձ հետ ոչ-ոքի արեց, որպեսզի ես առաջ անցնեմ հայրիկից...

Ուղիղ մի շաբաթ հետո, կիրակի օրը, հայրս մեր տուն հրավիրեց շախմատի մեր շենքի չեմպիոն քեռի Ստեփանին։ Տատիկն արդեն զգալիորեն բարձրացրել էր իր վարպետությունը, և մենք անհամբեր սպասում էինք, թե ինչպես պիտի ավարտվի մրցամարտը նրա և քեռի Ստեփանի միջև։ Ինչպես և սպասում էինք, քեռի Ստեփանը սկզբում կարծում էր, թե իրեն ձեռ ենք առնում և ոչ մի կերպ չէր համաձայնում տատիկի հետ խաղալ։

Վերջապես նրան համոզեցինք և, երեքժամյա լարված պայքարից հետո, երբ մի պարտության դիմաց տատիկը երեք անգամ կապիտուլացրել էր մեր հարևանին, նա՝ մեր հարևան Ստեփանը, հարգանքով խոնարհվեց տատիկի առաջ ու ասաց, որ ինքը երբեք չի հասկացել և այժմ էլ ի վիճակի չէ հասկանալ կին արարածին։ Նա շատ տխուր էր։ Հետո խմեց տատիկի կենացը, համբուրեց նրա ձեռքն ու հրաժեշտ տվեց մեզ։

Քեռի Ստեփանի գնալուց մոտ կես ժամ հետո տատիկը խաղատախտակի վրա դասավորեց շախմատի խաղաքարերը, շատ երկար նայեց լույսի տակ փայլփլող խաղաքարերին ու ասաց.
- Ես այլևս շախմատ չեմ խաղալու։ Լավ խաղ է, բայց ափսոս, որ շատ ուշ սովորեցի... Ես արդեն շատ ծեր եմ և անհարմար եմ զգում, երբ իմ պատճառով ջահելներն իրենց վատ են զգում։ Վե՛րջ, ես այլևս շախմատ չեմ խաղալու։

Այդ րոպեին մեր փոքրիկ տատիկն այնքան մեծ էր երևում, որ մենք մի տեսակ երկյուղածությամբ էինք նայում նրան։ Հայրս հիացմունքով համբուրեց տատիկին, իսկ ես հազիվ էի զսպում ինձ, որ լաց չլինեմ։

Անցան տարիներ։ Տատիկն այլևս չկա։ Մեր տանն այժմ գեղեցիկ խաղաքարերով ու տարբեր մեծության շախմատատուփեր կան, բայց մենք մի առանձին հարգանքով ենք պահում հինավուրց, փայտե պսպղուն քարերով ու լուցկու հատիկ-ծխախոտները բերաններին արքաներով այն շախմատը, որով մի ժամանակ տատիկն էր խաղում ու փառահեղ ջախջախում իր խաղընկերներին։ Իսկ շախմատատուփի մոտ, կաղնեփայտյա նախշազարդ մի արկղիկի մեջ, տատիկի անավարտ ձեռագործն է՝ կապտակարմիր զույգ կծիկներով։
Մարտ, 1987 թ.




ՔԵՌԻ ԱԳՈՆ ԵԿԵԼ Է

Քեռի Ագոն առաջին անգամ մեր տանը հայտնվեց հինգ տարի առաջ, բավական կոնծեց, ինչ-որ բան ասաց ու հայրս շատ ջղայնացավ, հետո մայրիկն էլ բարկացավ և քեռի Ագոյի գնալուց հետո ասաց.

- Դա էլ քո ազգականը։
- Մի՞թե նա քո ազգականը չէ, սիրելիս։
- Մեր ազգում այդպիսի կենդանի չկա։ Կարծեմ մորաքրոջդ կողմից է...
- Ինչպե՞ս թե, շնորհակալություն, մեր ցեղը նման ցուցանմուշների կարիք չունի,- հայրս սկսեց նյարդայնորեն ճանապարհորդել սենյակում։- Այդպիսի հուշանվերներ միայն ձեր տոհմական արխիվից կարող են դուրս պրծնել։
- Բայց նա կիսած խնձորի պես նման է հորաքրոջդ...

Այնուհետև մոտ մեկուկես ժամ շարունակվեց այդ վեճը, սակայն այդպես էլ ծնողներս չկարողացան որոշել քեռի Ագոյի ազգային պատկանելությունը, և դա առաջին համաընտանեկան պատերազմն էր մեր հարկի տակ։ Հետագայում այդ պատերազմների քանակն ուղիղ համեմատական դերձավ Քեռի Ագոյի հայտնվելու հետ։ Իսկ քեռի Ագոն սկսեց ավելի ու ավելի հաճախակի մեզ մոտ գալ և իր հետ շատ հետաքրքիր լուրեր էր բերում, որոնցից, ինչպես խարույկը նավթից, այնպիսի պատերազմներ էին բռնկվում, որ քեռի Ագոյի գնալուց հետո էլ երկար ժամանակ շարունակվում էր բոցկլտալ պատերազմի կրակը ոչ հեռու անցյալում խաղաղ համարվող մեր հարկի տակ։

Սկզբում կարծես ամեն ինչ լավ էր գնում։ Մայրս սեղան էր սարքում, հայրս ու քեռի Ագոն զրուցում էին դեսից-դենից ու հայրս ասում է.
- Ծխախոտս էլ վերջացել է։ Վարջերս շատ դժվար է «Սալյուտ» ճարվում։
- Որտեղի՞ց ճարվի, երբ միայն ձեր փոքրիկ գերդաստանում արդեն երկու մոլի ծխող կա,- ի միջի այլոց, ասում է քեռի Ագոն։
- Ինչպե՞ս թե,- զարմացած ասում է հայրս,- Զարինեն չի ծխում։
- Այդ էր պակաս, որ կինդ էլ ծխեր։ Խոսքը սիրելի որդուդ մասին է, խանութներում ծխախոտ չի թողել...

Ու մինչ ես զարմանքով մտածում էի, թե այդ երբվանից է մանկապարտեզական կրտսեր եղբայրս ծխախոտի սիրահար դարձել, քեռի Ագոն մտերմորեն շոյեց գլուխս ու ասաց.
- Տղա՛ս, էլ այդպիսի բան չանես։ Ախր երկրորդ դասարանցին ի՞նչ գործ ունի ծխախոտի հետ։ Ծխախոտի ծուխը նույնն է, ինչ օձի թույնը...

Անցնում էին օրեր, ու քեռի Ագոն ասում է, թե այնքան էլ լավ չէ, որ մենք խռովել ենք Աշխեն հորաքրոջից։ Բայց մենք չենք խռովել Աշխենից, ասում էին հայրիկն ու մայրիկը։ Ինչպե՞ս թե, զարմանում էր քեռի Ագոն, ի՞նչ կարիք կա այդ ամենը ձեր տան լավագույն բարեկամից թաքցնել։ Հետո նա ասում է, որ Աշխենից է լսել, որ մենք անհյուրընկալ և երախտամոռ մարդիկ ենք, և Աշխեն հորաքույրն այլևս չի ուզում մեզ հետ գործ ունենալ։ Այնուհետև քեռի Ագոն ասում է, որ Աշխեն հորաքույրը սաստիկ բարկացած է հորս վրա, որովհետև հայրս մի անգամ իր ընկերների մոտ ասել է, որ ինքն է նրա ամուսնուն տեղավորել քաղառևտրում ու մարդ դարձրել...

Քեռի Ագոն իր հետ միշտ այնպիսի զարմանալիորեն խայտաբղետ «պատճառներ» էր բերում, որ մի տեսակ ամոթ կլիներ դրանք առանց կռվի թողնելը։
Ես մտածում էի, որ նա նման է կախարդական նավթավառի, որ իր գոյությամբ միշտ բորբոք է պահում մեր ընտանիքի պատերազմական կրակը։
Մի օր էլ քեռի Ագոն գնդակի պես ներս սուրաց ու, աչքերից արցունքներ ցայտեցնելով, ողբաձայն ասաց.

- Մենք ձեզ ի՞նչ վատ բան ենք արել, տիկին Զարինե, որ կնոջս չես բարևում։
- Բայց ես ե՞րբ եմ կնոջդ տեսել ու չեմ բարևել,- զարմացավ մայրս։
- Լավ, դա արդեն ձեր անձնական գործն է, բայց ինչո՞ւ եք երեխաներին էլ սովորեցնում, որ մեզ չբարևեն։ Երեկ տղադ ու աղջիկդ այնպես էին կողքովս անցնում, որ կարծես ես ոչ թե ձեր լավագույն բարեկամն եմ, այլ մի անտեր մեխ...

Եվ մինչ մայրս երդվում է, որ ինքն ամենևին մեզ նման բան չի սովորեցրել, ես ճգնում էի հիշել, թե այդ որտեղ եմ քեռի Ագոյին տեսել և ոչ միայն չեմ բարևել, այլև նրան անտեր մեխ եմ համարել։

Դրանից հետո ես փողոցով քայլելիս աշխատում էի աչալուրջ լինել, որպեսզի հանկարծ այնպես չպատահի, որ քեռի Ագոն կողքովս անցնի ու ես չնկատեմ։ Քեռի Ագոյի կնոջը երբեք չէի տեսել և սկսեցի անխտիր բարևել բոլոր այն կանանց, ովքեր նման էին քեռի Ագոյին։ Ո՞վ գիտե, դրանցից մեկը կարող է քեռի Ագոյի կինը լինել...

Իսկ մի անգամ էլ, երբ հայրս ծովափ էր գնացել, քեռի Ագոն եկավ ու ասաց, որ մայրս այդ կնամոլին, այսինքն հորս, մենակ չպիտի բաց թողներ։ Հետո նա ասաց, որ լավ կլինի մայրս այդ մասին հորս ոչինչ չասի, բայց մայրս այլևս քեռի Ագոյին չէր լսում, ու մի քանի օր հետո մայրիկը մեզ թողեց տատիկի մոտ և ինքնաթիռով թռավ հորս մոտ։ Այնուհետև հայրս ու մայրս եկան ծովափից և մի քանի օր մեր տանը պատերազմ եղավ։

Ամռանը, երբ մայրս առաջին դասարանցի քրոջս հետ առողջարան էր մեկնել, քեռի Ագոն մի շիշ կռնատակին եկավ, զրուցեց հորս հետ ու ասաց.
- Լսել եմ Զարինեն այնտեղ պարապ չի մնում։
- Դրանով ի՞նչ ես ուզում ասել,- հայրս հանկարծ գունատվեց։
- Ոչինչ, ես ընդամենը լսածս եմ ասում։ Այդ կանանց ցեղն այդպես է։ Հենց տղամարդ են տեսնում՝ ուշքները գնում է։ Անունն էլ են ասել, բայց մոռացել եմ,- ասաց քեռի Ագոն և իր բերած գինու շիշն ու մեր տան թթօղին դատարկեց։- Բայց իմ մասին կնոջդ ոչինչ չասես, ես ընդամենը լսածս եմ ասում,- ասաց և գնաց։

Ու հետո դարձյալ պատերազմ եղավ։
Եվ մի քանի օր հետո նորից էր հայտնվում քեռի Ագոն ու ասում.
- Որ ես չգամ, դուք չեք էլ ասի, թե բարեկամ ունենք, մի անգամ էլ մենք գնանք, տեսնենք սաղ է, թե...

Եվ, իսկապես, մենք երբեք չէինք եղել քեռի Ագոյենց տանը։ Նրա կնոջ ու երեխաների մասին միայն քեռի Ագոյի պատմածներով գիտենք։ Ու ինքն էլ երբեք մեզ չէր հրավիրել իրենց տուն...

Քեռի Ագոն երբեմն այնպես էր աչքերից արցունքներ ցայտեցնում, որ մենք մի տեսակ վատ էինք զգում։

Հետո նա նորից ու նորից էր հայտնվում, ասում, որ ես կամ մանկապարտեզական եղբայրս պարսատիկով ջարդել ենք իմ ուսուցչուհու կամ Արայիկենց մանկապարտեզի վարիչի տան ապակիները, որ քույրս իր ընկերների մոտ մորաքրոջս մասին վատ բան է ասել, որ մենք դիտմամբ դուռը կողպել էինք, որ իրեն՝ քեռի Ագոյին, չընդունենք, որ մայրս խանութում կամ աշխատանքի վայրում այնքան էլ լավ չի արտահայտվել տատիկի մասին, որ...

Մի օր էլ երբ հայրս ասաց, որ լավ կլինի Ագոն հեռախոսով գոնե զգուշացնի իր գալստյան մասին, մայրիկը ծիծաղեց ու ասաց.
- Որպեսզի ծլկես, հա՞...

Եվ այսպես անցնում էին օրեր, ամիսներ, տարիներ։ Ես արդեն սովորում էի չորրորդ դասարանում ու մի կիրակի էլ, երբ հայրս բազմոցին փառավոր խռմփացնում էր, իսկ ես եղբորս՝ Արայիկի խաղալիք հրացանն էի նորոգում, հանկարծ զգացի, որ թեթև ճոճվում եմ։ Նայեցի առաստաղին՝ ջահը նույնպես ճոճվում էր։
- Երկրաշարժ է,- ասացի ես։
- Հայրի՛տ, երտրաշարժ է, ինչպես տարուսելում,- ուրախ ճչաց Արայիկը։

Եղբորս ձայնից հայրս վեր թռավ, նայեց ճոճվող ջահին, նորից մեկնվեց բազմոցին ու հանգիստ ասաց.
- Մի՛ խանգարիր, ճուտի՛կ, թող քնեմ։ Այնպես բղավեցիր, կարծեցի, թե Ագոն է եկել։

Իսկ մի քանի ժամ հետո, երբ խոհանոցում մայրս ինչ-որ թխվածքներ էր սարքում ու քույրս մեղրաճանճի պես պտտվում էր տարածված անուշահոտությունների շուրջը, հայրս փառավոր ընկղմված բազկաթոռի մեջ, օրվա թերթերն էր աչքի անցկացնում կամ, ինչպես ինքն էր ասում, հոգեկան ծաղկաքաղ էր անում, ես, տնկված գրապահարանի առաջ, «Դեկամերոն» վերնագրով մի հաստափոր գիրք ձեռքիս, մտածում էի՝ կարդա՞մ, թե՞ չկարդամ, կրտսեր եղբայրս, որ պատշգամբում, նստած քրոջս դաշնամուրի պտտվող աթոռի ամենավերին ծայրին, լեղակի և օճառի խառնուրդից կապտամանուշակագույն փուչիկներ էր բաց թողնում, գեղարվեստորեն նախշազարդում մեր լվացքի սպիտակեղենը՝ դրանց վրա փուչիկներ պայթեցնելով, հրճվանքից ոտքերը ճոճում և ուրախ ծլվլում, հանկարծ վախեցած վեր ցատկեց ու ճչաց.
- Հայրի՛տ, թեռի Ադոն դալիս է...

Հետո նա սլացավ խոհանոց այդ լուրը մորս էլ հայտնելու, ու մի քանի վայրկյան հետո մեր բնակարանում ամեն ինչ սարսափելիորեն իրար խառնվեց։ Եվ երբ ես, դեռևս ուշքի չեկած, «Դեկամերոնը» կռնատակիս, սառել էի գրապահարանի առջև, մայրս ուզում էր բացել զգեստապահարանի դուռը, բայց ներսից լսեց հորս խռպոտ ձայնը.
- Տեղ չկա, Զարինե, դու էլ գնա լողասենյակ։

Հենց նույն վայրկյանին քույրս նետվեց միջանցքում կախված հորս վերարկուի հետևը ու, մինչ եղբայրս փոքրիկ բզեզի պես չորեքթաթ կսողար մահճակալի տակ, քույրս դուրս պրծավ իր թաքստոցից և կողքովս սուրաց դեպի պատշգամբ՝ ավելի հարմար թաքստոց գտնելու։

Այն է, ուզում էի թաքնվել քրոջս հին թաքստոցում, բայց հանկարծ, ո՜վ սարսափ, բացվեց մուտքի դուռն ու դիմացս հայտնվեց քեռի Ագոն։ «Դեկամերոնը» կռնատակիցս ցած սահեց ու խուլ դրխկաց հատակին, ես մի քանի քայլ ետ գնացի և, հուզմունքից դողալով, խեղճ-խեղճ ասացի.

- Քեռի Ագո՛, ինչո՞ւ ես եկել։ Մենք քեզ ի՞նչ վատ բան ենք արել, որ եկել ես։
- Թեռի Ադո՛, դնա՛, դնա՛ ձեր տուն, խնդրում եմ,- լսեցի եղբորս ձայնը, որ եկել և թիկունքից պինդ սեղմվել էր ինձ, իր փոքրիկ ձեռքով ամուր բռնել խաղալիք հրացանը, իսկ արցունքներն աղբյուրի պես հոսում էին աչքերից։- Էլ չդաս, դնա՛, դնա՛ ձեր տուն, խնդրում եմ, թեռի Ադո՛, դնա՛...
Ապրիլ, 1986 թ.




ԳՐԵԼԱՑԱՎ

Այն ժամանակներում, երբ ես սովորում էի յոթերորդ դասարանում, բանաստեղծություն գրելը այնպիսի մի մոդա էր, ինչպես տղամարդկանց լայնփողք տաբատներն ու աղջիկների մինի հագուստները։ Մի օր էլ ես դասարան բերեցի «Գարուն» ամսագրի հերթական համարը, որտեղ երիտասարդ հեղինակների լուսանկարներով բանաստեղծություններ կային։ Սկզբում մենք մեծ ուշադրություն դարձրինք լուսանկարներին, հետո մեր համադասարանցիներից մեկը մի օր մեզ ցույց տվեց իր և մեր ողջ աշակերտական կոլեկտիվի անդրանիկ բանաստեղծությունը։ Հիմա չեմ հիշում, թե ինչի մասին էր դա, բայց այդ բանաստեղծությունը դարձավ այն փոքրիկ կայծը, որից հետագայում մի ահռելի խարույկ բռնկվեց։

Սկզբում մեր՝ բանաստեղծներիս թիվը հազիվ էր հասնում երեքի, իսկ երկու-երեք ամիս հետո դասարանում չկար մեկը, որ բանաստեղծությունների առնվազն երկու տետր չունենար։ Մենք գրում էինք ամեն ինչի մասին. գովերգում էինք մեր լեռնաշխարհը, ծննդավայրը, մեր ծնողներին, ծաղիկներն ու մարդկանց, իսկ հետո, չնայած միայն հեռակա պատկերացում ունեինք սիրո մասին, սիրո երգերի թվաքանակով կարող էինք մրցել Քուչակի, Սայաթ-Նովայի և Իսահակյանի հետ՝ միասին վերցրած...

Մենք դեռևս սիրտ չէինք անում մեր ստեղծագործությունները հրապարակայնորեն ցուցադրել, բայց ութերորդ և իններորդ դասարաններում քիմիայի, ֆիզիկայի ու հանրահաշվի լայնածավալ տետրերում դասաժամերին ոտանավորներ էինք գրում ու թաքուն փոխանցում իրար։

Գրում էինք գրեթե բոլոր դասերին։ Միայն աշխատանքի պարապմունքներին էր, որ գյուղական դպրոցի մեր հողամասում ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանի հետ զանազան հետաքրքրիր աշխատանքներ էինք անում, հողի ու հողագործության մասին ուսանելի պատմություններ լսում և մոռանում մեր մուսաներին ու սիրո մեր ապագա թագուհիներին։

Գալուստ Հովսեփյանը մեր տղաների հետ մեծ հույսեր էր կապում։ Մեր աշխատանքներից ոգևորված, նա ասում էր, որ մենք հիանալի հողագործներ կդառնանք և ինքը, որպես ուսուցիչ, հպարտանում է դրանով։ Այդ դասաժամին մենք մտածում էինք, որ այդպես էլ կլինի, բայց հետո, երբ զանգն ազդարարում էր դասի ավարտը, մենք չափածո գրում էինք «Քաոսի» Շուշանիկի ու Թումանյանի պոեմների, Զոհրապի նովելների ու Վարուժանի «Հեթանոս երգերի», Վարդանանց քաջերի ու «Ալպիական մանուշակի» մասին, մոռանում էինք աշխարհում ամեն ինչ և մեր տետրերի խոպան տարածությունները հեղեղում նորանոր բանաստեղծություններով։

Տասներորդ դասարանում մենք ընդմիշտ խաչ դրեցինք բանաստեղծություններ գրելու հինավուրց եղանակների ու մեթոդների վրա, գրողի ծոցն ուղարկեցինք դասական պոեզիայի ավանդույթները, մեր ստեղծագործությունների տիեզերական կենտրոնում, ինչպես արեգակ, տնկեցինք մեր «եսը» և ամեն ինչ, ինչպես ասեղի անցքով, սկսեցինք անցկացնել մեր քնարական «ես»-ի միջով։ Մեր ստեղծագործություններում մեզ համարում էինք առավոտյան ղողանջների արցունքաջինջ մաքրություն ու գիշերային աստղերի համբույրների երկարատևություն, հայելիների բյուրեղային երևակայության եթերային հիշողություն, մեզ համեմատում էինք ծառերի տերևներից կախված ծղրիդների կապույտ արձագանքների, հեռագրասյուների փոշու մեջ ձգված նարնջագույն ստվերների երկունքի և շատ բաների հետ և մեր երգերով ու լուսանկարներով ողողում մեր դպրոցի պատի թերթերն ու շրջանային «Խաղողագործ» թերթի էջերը։

Այդ ժամանակներում մեր ուսուցիչները խոստովանում էին, որ այնքան էլ չեն հասկանում մեզ։ Մենք չէինք էլ ձգտում, որ որևէ մեկը մեզ հասկանա։ Պարզապես մենք սիրում էինք գրել։ Բանաստեղծություն գրելը մեզ համար այնքան էր հեշտացել, ինչպես արևածաղկի սերմեր չրթելը։ Երբեմն մենք այնքան էլ ջանք չէինք թափում պարզելու համար, թե հատկապես ինչ ենք ուզում ասել։ Իսկ ինչ մնում է մեր երկրպագուների թվին, ապա դա այնքան էլ մեծ չէր։ Մեր բանաստեղծական երգչախմբում ես առաջին ջութակ էի այն հաշվով, որ շատ հաճախ իմ գրչընկերներն էլ չէին հասկանում ինձ և դրա համար միահամուռ գլուխ էին խոնարհում ստեղծագործելու իմ մեթոդների ու բանաստեղծական իմ տաղանդի առաջ։ Այդ տարիներին ես արդեն տպագրվել էի «Գարուն» ամսագրում, և մի անգամ գրականության մեր ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը ձեռքը դրեց ուսիս ու մտերիմ տոնով ասաց.

- Տղա՛ս, տառաճանաչ լինելը դեռևս շատ քիչ է բանաստեղծ դառնալու համար, իսկ աշխարհում շատ մասնագիտություններ կան և, պարզապես, պետք է լավ մասնագետ լինել...
Այդ նույն ժամանակներում աշխատանքի ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանը ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով մեր գրական-բանաստեղծական աշխույժ գործունեությանը, մեր գյուղաշխարհի ու հողագործական հարուստ ավանդույթների մասին դասախոսություններ էր կարդում և ոգևորված ասում, որ ինքը հպարտանում է մեզանով։

Հետո մի օր էլ գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը կարդաց մեր մի քանի բանաստեղծությունները, իսկ մենք շատ լավ գիտեինք մեր ուսուցչին և շունչներս պահած սպասում էինք նրա քննադատական գրոհին։ Նա ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում ամեն ինչ կա. գեղեցիկ բառեր, կետադրության նշաններ, շքեղ պատկերներ ու բանաստեղծական որոշ համաչափություններ և ընդամենը մի փոքրիկ բան է պակասում։ Մենք, որ մեխ կուլ տվածի պես սառած նստել էինք, ազատ շունչ քաշեցինք։ Հետո մեզնից մեկը հարցրեց, թե այդ ինչ փոքրիկ բան է պակասում, իսկ գրականության ուսուցիչը մի թեթև հորանջեց ու ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում միայն ԽԵԼՔՆ է պակասում...

Անցան ամիսներ։ Ավարտական երեկոյին գրեթե բոլոր ուսուցիչներն ու դպրոցի դիրեկտորը խոսեցին։ Աշխատանքի ուսուցիչն ասաց, որ մեր պապերն ու նախապապերը հանճարեղ հողագործներ են եղել, և ինքը համոզված է, որ մենք կշարունակենք մեր նախնիների սուրբ գործը։ Հետո մյուսներն էլ խոսեցին, և վերջում գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը բարի ճանապարհ մաղթեց մեզ և ասաց, թե պարտադիր չէ, որ մենք բոլորս գրողներ դառնանք։ Ասաց, որ լավ ընթերցող լինելն էլ քիչ չէ։

Մենք ոչ մի ուշադրություն չդարձրինք մեր ուսուցիչների այդ և նախորդ խորհուրդներին, որովհետև այդ ժամանակներում մտքում բանաստեղծություններ էինք հորինում և հարմար պահ որոնում թղթերի վրա դրանք անմահացնելու համար։
Երբ ավարտեցինք միջնակարգը, քսանհինգ գլխաքանակից կազմված մեր դասարանում կար տասներկու բանաստեղծ և մի արձակագիր, որ անավարտ պատմվածքներ ու վիպակներ էր գրում և հատվածներ տպագրում նույնիսկ երկրորդ և երրորդ դասարանների պատի թերթերում, ինչպես նաև գյուղական ակումբի «Հարվածային կոլտնտեսական» պատի թերթում։

Անցան շատ տարիներ։ Մենք արդեն դարձել էինք առնվազն երեք բանաստեղծական ժողովածուների հեղինակ և արդեն ոչ թաքուն մեզ համարում էինք Բայրոնի և Բալզակի փառքի ընտրյալ հավակնորդներ։ Մի օր էլ որոշեցինք մեկնել գյուղ՝ տեսնելու մեր ուսուցիչներին։
Մտածեցինք, որ լավ կլինի սկզբում այցելել աշխատանքի մեր ուսուցչին՝ Գալուստ Հովսեփյանին, որին շատ էինք սիրում։

Նա շատ էր ծերացել։ Ճիշտն ասած, մեր այցելությունն այնքան էլ չուրախացրեց նրան։ Մեր գրքերից մոտ երեք տասնյակ մեզ հետ վերցրել էինք և որոշեցինք առաջինը մակագրել ու նվիրել մեր սիրելի ուսուցչին։ Երբ հանել էինք գրիչները և պատրաստվում էինք չափածո մակագրել մեր ժողովածուների վրա, Գալուստ Հովսեփյանը ձեռքի կտրուկ շարժումով ասաց, որ պետք չէ. ծանր քայլերով մոտեցավ գրապահարանին, և մենք նոր միայն նկատեցինք, որ նա հարուստ գրադարան ունի։ Հետո նա մեկ-մեկ հանեց մեր գրքերից ու դրեց սեղանին։

- Ես արդեն գնել եմ,- շատ տխուր ասաց նա,- կարդացել էլ եմ... Ափսո՜ս,- երկարատև դադարից հետո ասաց նա,- ինչո՞ւ այդպես արեցիք։ Իսկ ես կարծում էի, համոզված էի, թե դուք կգնաք ձեր պապերի ճանապարհով... Դուք կարող էիք հիանալի մասնագետ լինել... Դուք այդպես էլ չհասկացաք, որ գրականությունն ու լարախաղացությունը տարբեր բաներ են...

Մենք մնացել էինք քարացած։ Հետո նա շատ տխուր նայեց մեզ, և երբ մենք ծեծված լակոտների պես իրար հետևից դուրս եկանք, ես, որ վերջում էի, լսեցի մեր ուսուցչի շատ տխուր ձայնը.
- Ափսո՜ս... Ափսո՜ս այնքան գարի... Լակ ձվերի վրա էի թուխս նստել...
Սեպտեմբեր, 1986 թ.




ԼԱԿԵՅԸ
Լ-ին
Այն ոչ հեռավոր ժամանակները, երբ Բասար Սարիբեկիչը հիմնարկության պետ էր, մարդիկ այսօր բռնապետություն են անվանում։ Հսկա այդ հիմնարկությունում բառիս ամենաուղիղ իմաստով ամեն ինչ ծառայում էր Բասար Սարիբեկիչին, և դրա համար ամենամեծ մեղավորը Բասար Սարիբեկիչը չէր։ Պարզապես սովորական այդ Քաջ Նազարին մարդիկ աստիճանաբար թույլ էին տվել բռնապետ դառնալ։ Բասար Սարիբեկիչն ամեն ինչ ուներ. էլ սազանդար ու երգչուհի, էլ պալատական գեղաչ կաքավողներ ու պալատական աշուղներ, էլ անձնական խոհարարներ ու խաղընկերներ՝ նարդու գծով, կամ շեկլիկ-մեկլիկ գեղուհիներ՝ մահճակալի գծով։ Նրան միայն մի բան էր պակասում։ Հսկա հիմնարկության այդ փոքրիկ միապետը լակեյ (իր բառն է) չուներ, ամենասովորական մի լակեյ, որ ժամանակին սրբի-փայլեցնի կոշիկները, թափ տա շալվարի, հատկապես նստուկի տեղամասի փոշին և կատարի մանր-մունր այլ ծառայություններ։

Եվ ահա Բասար Սարիբեկիչի ընտրությունը կանգ առավ իր տեղակալի՝ սուսիկ-փուսիկ Լևոն Գավրուշյանի վրա։ Ու նա չսխալվեց իր ընտրության հարցում։ Գավրուշյանն այնպես խնամքով ու ձեռներեցությամբ էր կատարում իր ուսերին դրված պատվավոր այդ պարտականությունը, որ կամաց-կամաց մարդիկ մոռացան, որ նա նաև երրորդ տեղակալ է։ Մոռացան ոչ միայն նրա պաշտոնը, այլև անուն-ազգանունը։ Գավրուշյանը դարձավ լակեյ։

Տարիների հետ Գավրուշյանն ավելի կատարելագործեց կոշկի մաքրման իր տեխնիկան, ոտով-գլխով ներծծվեց իր այդ նոր մասնագիտության մեջ և, կարծում եմ, անհամեստություն արած չենք լինի, եթե խոստովանենք. նա դարձավ իր աշխատանքի էնտուզիաստը։ Ասում են՝ ձեռաց նա այնպես էր փայլեցնում իր շեֆի կոշիկները, որ մի քանի վայրկյան հետո արեգակն էլ ապշում էր իր ճառագայթների փառահեղ անդրադարձումից։ Գավրուշյանի տեսողությունը մասնագիտական այնպիսի սրության հասավ, որ մի քանի տասնյակ մետրից էլ նկատում էր Բասար Սարիբեկիչի շորերի փոշին ու իսկույն չեզոքացնում այն։

Ահա, ասենք, ինչ-որ պաշտոնական հանդիպում է կազմակերպված, և Բասար Սարիբեկիչը մեծ փորը ամբիոնի ներսում՝ Գավրուշյանի անմիջական նախաձեռնությամբ սարքած հատուկ դարակի վրա դրած, ճառ է ասում և, մարգարտահատիկների շռայլման այդ վեհ պահին նախագահության ինչ-որ անկյունից Գավրուշյանը Տերի անդրավարտիքի վրա նկատում է անիծյալ մի փոշեհատիկ։ Հաջորդ ակնթարթին նա աննկատ ու անշշուկ հայտնվում է ամբիոնի հետևում, չեզոքացնում «անհնազանդին» և մեծ ու վեհ բան կատարողի արժանապատվությամբ, ինքնագոհ ու փառահեղ տեսքով գրավում իր տեղը նախագահությունում։

Գավրուշյանն այնպես էր վարժվել իր արհեստին (ինքն արվեստ է ասում), որ գիշերները, երբ խոր քնած են լինում ողջ քաղաքն ու Բասար Սարիբեկիչը, նա մեկ-մեկ կարոտում է իր շեֆին, պարապությունից ձեռքերը թունդ քոր են գալիս, և նա հանկարծ հրճվում է այն մտքից, թե ինչքան լավ է կառուցված մեր այս Երկիր կոչվող մոլորակը, որ շուտով լույսը, ինչպես միշտ, կբացվի և ինքը կգնա աշխատանքի և...

Իսկ խնջույք-բանկետ-քեֆերի ժամանակ ավելի հեշտ է։ Նա մի փոքրիկ խորամանկություն է հորինել։ Այն պահին, երբ պալատական երգչուհիներից մեկը արևելյան շիքաստներ ծոր տալով, աչքերի շողերն է պարգևում Բասար Սարիբեկիչին, ու վերջինս էլ պատառաքաղի սուր կողմերով ատամներն է քչփորում ու մտովի մերկացնում երգչուհի տիկնոջը, Գավրուշյանը անփութորեն վայր է գցում ձեռքի գդալը, մտնում սեղանի տակ, իբր գդալի համար, և ձեռաց «ազնվացնում» Տերի կոշիկներն ու անդրավարտիքի փողքերը։

Տարիների հետ Գավրուշյանն այնպես է վարժվել Տերին, որ եթե սեղանի ցանկացած ծայրում նրան մտցնես սեղանի տակ, նա մի ակնթարթում կճանաչի-գտնի Բասար Սարիբեկիչի կոշիկները։ Տերն էլ իր հերթին սովորել էր Գավրուշյանի մշտական հնազանդ գոյությանը՝ իր կոշիկների ու փողքերի մերձակայքներում և, երբեմն աշխատանքային ժամերին ձանձրանալով, իր մոտ էր կանչում Լակեյին ու մի փոքր զվարճանում, կամ ինչպես ինքն է խոստովանում, իրեն մի փոքր թափ տալիս աշխատանքային ծանր օրվա հոգսերից ու իր հասցեին վերևներից արված նկատողությունների ճնշումից։ Նման պահերին, երբ Գավրուշյանը ձեռնածուի ճարպկությամբ կատարում է իր նուրբ գործը, Տերն ասում է.
- Ղամմազ, շրջվի՛ր։

Գավրուշյանը վեհորեն շրջվում է։ Հաջորդ պահին նրա նուրբ տեղերին վարից վեր շրխկում է կոշկի հարվածը, որին հաջորդում է Տերի ինքնագոհ քրքիջը։ Իսկ հետո, ինչպես միշտ, նա գլուխ է տալիս ու դուրս գալիս՝ ազնվացած այն պայծառ մտքից, որ մի քանի վայրկյան առաջ իրեն դիպչել է Բասար Սարիբեկիչի արծաթափայլ կոշիկը...

Անցան տարիներ։ Եկան նոր ժամանակներ։ Աշխարհում հաստատ չկա ոչ մի բան՝ ասել է մեծ բանաստեղծը։ Բասար Սարիբեկիչի գահն էլ երերաց։ Երերաց ու թամբից ցած գցեց իր հեծյալին։ Այնուհետև, ինչպես ընդունված է նման դեպքերում, ինչպես առատության եղջյուրից, սկսեցին լույս աշխարհ գալ ֆելիետոններ ու քննադատական հոդվածներ, ռեպլիկներ ու անեկդոտներ։ Սկզբում գրիչ վերցրին նրանք, ովքեր երբեք չեն հանդուրժել Բասար Սարիբեկիչին։ Հետո սկսվեց շքահանդեսը։ Հիմնարկության ահելներն ու ջահելները յուրօրինակ մրցամարտ ծավալեցին. ով ավելի թունդ թափ կտա Բասար Սարիբեկիչի լխկած ոսկորները։ Նրանք, ովքեր Բասար Սարիբեկիչին միայն լուսանկարներով գիտեին, լարեցին իրենց պարսատիկներն ու նշանառության տակ առան գահընկեցի խրտվիլակը։

Տարիներ անցան։ Արդեն վաղուց մոռացվել էր Բասար Սարիբեկիչը, բայց նրան չէր մոռացել Լակեյը։ Որոշեց ինքն էլ ասել տղամարդու իր խոսքը։ Մնացածներից ինչո՞վ է պակաս։ Ինքն էլ ինքնասիրություն ունի, չէ՞։ Եվ Լևոն Գավրուշյանը գրեց։ Գրեց խնամքով, հատ-հատ տառերով։ Սկզբում գրածը չհավանեց։ Խնամքով կլորացրեց սուր տեղերը, փոշոտ կողմերը փայլեցրեց ու տեսավ, որ հոյակապ է ստացվել։ Գավրուշյանը հաճույքից փնչացրեց։ Վերջապես թող բոլորը հասկանան, որ ինքն էլ տղամարդ է։ Թող մարդիկ իմանան, որ Բասար Սարիբեկիչը (Գավրուշյանը մտքում սխալմամբ ասաց՝ Տերը) կոպիտ ու գռեհիկ մարդ է եղել։ Կնոջ հետ կռվում էր, որդիներին ծեծում էր, որ միայն «հինգեր» ստանան, իր ստորադրյալների հետ դու-ով էր խոսում, իր որոշ աշխատողների հրամայում էր հիմնարկության հիմնական աշխատանքներից բացի կատարել ֆիզիկական ծանր աշխատանքներ։ Ո՞ւր էինք հասել, ամոթ է, չէ՞։ Այո, Բասար Սարիբեկիչն ուներ կապիտալիստական հակումներ ու մեր հայրենիքին միանգամայն խորթ անմարդկային բացասական գծեր։

Գավրուշյանը հինգերորդ անգամ ծայրից ծայր կարդաց 25 ձեռագիր էջանոց իր հոդվածը, բազկաթոռից ոտքը ոտքով գցած նայեց դիմացի պատի ընդարձակ տարածությանն ու մտածեց, որ մինչև հիմա ինքը մի կարգին մեծադիր դիմանկար չունի աշխատասեղանի վերևից կախելու համար։ Պետք է այդ հարցն էլ լուծել։

Փոստարկղի մոտ Գավրուշյանը ոտքը մի քիչ կախ գցեց. նամակ-հոդվածը փոստարկղ գցե՞լ, թե՞ չգցել։ Վերջին պահին ուզում էր չգցել, բայց արդեն ուշ էր, ուռուցիկ ծրարը ձեռքից սահեց...

Աշխարհի մի անկյունում իր վերջին երկրային օրերն էր անցկացնում Բասար Սարիբեկիչը, երբ նրան հայտնեցին, որ իր նախկին տեղակալներից ինչ-որ մեկը թերթում նույնպես «ջարդել» է իրեն։ Երկար ժամանակ Բասար Սարիբեկիչը չէր կարողանում հիշել այդ տեղակալին։ Ասացին անուն-ազգանունը՝ չհիշեց։ Հայրանունն էլ ավելացրին՝ չհիշեց։ Բացատրեցին՝ այսպես-այսպես, սուսիկ-փուսիկ մարդ է, համեստ կարողություններով՝ չճանաչեց։ Ասաց՝ շատերն էին համեստ կարողություններով։ Ինչ-որ տեղից լուսանկարը գտան, ցույց տվեցին, ուրախ բացականչեց.
- Հա՜, լակե՜յը, խե՜ղճ մարդ։ Տեսնես հիմա ում կոշիկներն է մաքրում։
Հոկտեմբեր, 1988 թ.




ԴԵՐԵՆԻԿ ՈՍԿԱՆԻՉԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿՅԱՆՔԸ

Դերենիկ Ոսկանիչի երկրորդ կյանքը նման չէ մեր երկրային կյանքին։ Այն իրական չէ, բայց և, միաժամանակ, հանդերձյալ էլ չէ։ Դերենիկ Ոսկանիչի երկրորդ կյանքը և՛ գոյություն ունի, և՛ գոյություն չունի։ Նրա ծանոթների ու բարեկամների մի մասը կարող է ամենազոր փաստերով ժխտել այդ կյանքի գոյությունը, իսկ մյուս մասը, ընդհակառակը, ավելի զորեղ փաստերով կարող է հաստատել այդ կյանքի իրական լինելը։

Դերենիկ Ոսկանիչը որպես հրահանգիչ աշխատում է համեստ մի հիմնարկությունում։ Եթե գրողները գրելու լինեին նրա մենագրությունը, ապա հազիվ մի էջ կարողանային գրել նրա աշխատանքային գործունեության մասին։ Դերենիկ Ոսկանիչը վաղուց աշխատում է հրահանգչի համեստ պաշտոնում, բայց եթե դիմելու լինենք իրեն, ապա երևակայությունից ամենազուրկ գրողներն անգամ դժվար թե կարողանային երկու ստվար հատորների մեջ տեղավորել Դերենիկ Ոսկանիչի աշխատանքային հարուստ գործունեությունը։ Դա հենց Դերենիկ Ոսկանիչի երկրորդ կյանքն է։

Նույնիսկ կինն էլ, որ քսանհինգ տարուց ավելի է, ինչ ապրում է Դերենիկ Ոսկանիչի հետ նույն հարկի տակ, և լավ գիտե, որ ամուսինը երբեք դպրոցի դիրեկտոր, ֆինբաժնի ու բնակշահագործման գրասենյակի պետ կամ արդյունաբերության մինիստրի առաջին տեղակալ չի եղել, այնուամենայնիվ, հավատում է, որ իրոք իր ամուսինը աշխատել է վերոհիշյալ և շատ ու շատ այլ պաշտոններում։

Դերենիկ Ոսկանիչը ժամերով հուշեր է պատմում նախարարությունում ինչ-որ նախարարի առաջին կամ երկրորդ տեղակալ եղած տարիներից, հիշելով տարեթվերը, ամիսը, օրն ու ժամը, անգամ այդ ժամանակների իր աշխատակիցներին ու բազում վկաների, և դժվար է չհավատալ նրան։
Եվ ահա, մի օր էլ Դերենիկ Ոսկանիչը դարձյալ խնամքով մաքրազարդեց իր աշխատասեղանի դարակները, գրպանում դրեց ակնոցների զույգն ու անձնական օգտագործման մի քանի առարկաներ ու դիմեց ընկերներին.

- Տղե՛րք, սա մեր վերջին համատեղ աշխատանքն է երևի։ Քիչ առաջ շրջկոմի քարտուղարն անձամբ զանգեց տուն ու ասաց. «Դերենիկ Ոսկանիչ, պատրաստվիր, տեղափոխվում ես մեզ մոտ»։ Սահակի՛չ,- Դերենիկ Ոսկանիչը վերևից նայեց աշխատանքի ընկերոջը,- գրասեղանս քեզ եմ հանձնում։ Եթե հեռախոսը ծլնգաց, անմիջապես կանչեք ինձ, շրջկոմի քարտուղարն է լինելու։

Դերենիկ Ոսկանիչը անվրդով դուրս եկավ աշխատասենյակից, իսկ հեռախոսը մի քանի տասնյակ անգամ ծլնգաց, բայց ծլնգոցներից ոչ մեկի հեղինակը շրջկոմի քարտուղարը չէր։ Վերջապես Դերենիկ Ոսկանիչին կանչեցին հեռախոսի մոտ և նա լսափողի մեջ ծանոթ ձայն լսեց.
- Դերենչի՛կ, աշխատանքից վերադառնալիս կմտնես խանութ՝ մակարոնի համար։ Չմոռանաս շուկայից երկու-երեք կիլոգրամ էլ լոլիկ ու վարունգ գնել...
Խոսողը կինն էր։

Հաջորդ օրը Դերենիկ Ոսկանիչը այնպես հանգիստ էր նստած իր սովորական տեղում, կարծես մի օր առաջ ոչինչ չէր կատարվել։ Նրա զույգ ակնոցներն ու անձնական օգտագործման մի քանի մանրուքներ հանգիստ հանգչում էին գրասեղանի դարակներում, և Դերենիկ Ոսկանիչի դեմքից ու խոսակցությունից ամենևին էլ չէր կարելի կռահել, որ մի օր առաջ պատրաստվում էր տեղափոխվել շրջկոմ։

Անցնում էին օրեր, և նորից Դերենիկ Ոսկանիչն, իր սովորության համաճայն, ի միջի այլոց ասում է.
- Լուսավորության նախարարությունից դեռևս չե՞ն զանգել։ Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ են ուշացնում։
- Ի՞նչ է պատահել, Ոսկանի՛չ,- կարծես զարմացած հարցնում են աշխատանքի ընկերները։
- Վա՜հ, չե՞ք լսել, թե ձեռ եք առնում։ Ահա թե ինչպիսի ընկերներ ունեմ։ Ամբողջ քաղաքն արդեն գիտե, իսկ սրանք ոչինչ չգիտեն։ Լուսավորության նախարարն է անձամբ զանգել։ «Ոսկանի՛չ, սիրելիս, ամեն ինչ հաստատված-պրծած է։ Այս երկու-երեք օրը քեզ թռցնելու ենք մեզ մոտ»։ Սա նրա խոսքերն են։ Ի դեպ, խնդրում եմ հեռախոսը չզբաղեցնել, զանգի եմ սպասում։

Դարձյալ անցնում էին օրեր, ամիսներ, բայց ո՛չ լուսավորության նախարարությունից, ո՛չ արդյունաբերության կամ գյուղատնտեսության նախարարությունից այդպես էլ ոչ ոք չէր զանգում Դերենիկ Ոսկանիչին, բայց դա չէր խանգարում, որ մի քանի օր կամ ամիս հետո նա մեկ-մեկ սեղմեր ընկերների ձեռքն ու ասեր.
- Տղե՛րք, դեհ, ես գնացի։

Հետո նա ասում էր, որ իրեն տեղափոխում են շրջկոմ, քաղկոմ, առողջապահության նախարարություն կամ նշանակում են ինչ-որ ուսումնական հաստատության ամբիոնի վարիչ կամ ռեկտոր։ Բայց, այնուամենայնիվ, անցնում էին օրեր, ամիսներ ու տարիներ և Դերենիկ Ոսկանիչը ոչ մի տեղ էլ չէր գնում։ Տեղափոխման մասին Դերենիկ Ոսկանիչի խոսքերն արդեն այնպես էին անցնում իր ընկերների ականջների միջով, ինչպես անձրևի կաթիլները՝ մաղի միջով։ Երբեմն նրանք, ընկերներն էլ էին օգնում Դերենիկ Ոսկանիչին «նշանակվելու» որևէ հաստատության դիրեկտոր կամ նախագահի տեղակալ։

Մի սովորական օր էլ միաձայն հնչեցին Դերենիկ Ոսկանիչի և մյուս բաժինների զուգահեռ միացված հեռախոսները։ Լսափողը բարձրացրեց նաև Դերենիկ Ոսկանիչը։ Տղամարդու ինչ-որ ազդեցիկ ձայն էր.
- Ձեզ մո՞տ է աշխատում Դերենիկ Ոսկանիչ Թևոսյանը։
- Այո,- պատասխանեցին մյուս բաժնից, և Դերենիկ Ոսկանիչը լսափողն ավելի պինդ սեղմեց աջ ականջին։
- Լուսավորության նախարարն է խոսում։ Դերենիկ Ոսկանիչին ասացեք թող պատրաստվի։ Նշանակվում է իմ առաջին տեղակալ։ Լավ կլինի այս երկու-երեք օրն անձամբ ներկայանա ինձ...

Երբ խոսակցությունն ավարտվեց, Դերենիկ Ոսկանիչը միանգամայն հանգիստ բարձրացավ տեղից ու ասաց.
- Վաղը ճանապարհվում եմ։ Քիթներդ մի կախեք, որբ չեմ թողնի։ Վաստակավոր գործչի կոչումից-բանից կուղարկեմ։ Գուցեև ապագայում ձեզ էլ տեղափոխեմ ինձ մոտ...
Հենց նույն օրն էլ Դերենիկ Ոսկանիչը մտավ իր պետի առանձնասենյակն ու ասաց.
- Տղա՛ս, գնում եմ, թղթերս պատրաստիր։

Պետը աչքերը չռած նայեց նրան։
- Ո՞ւր ես գնում...
Դերենիկ Ոսկանիչը շատ հանգիստ ծխախոտ վառեց, ծխի սպիտակակապտավուն ամպեր թռցրեց դեպի վեր ու առանց ուշադրության արժանացնելու պետին, ծխի մի ամպիկ էլ արտաշնչեց ու արքայական քայլերով դուրս եկավ պետի առանձնասենյակից։

Հաջորդ օրը երբ նա ինքնաթիռից իջել, զույգ ճամպրուկներով քայլում էր մայրաքաղաքի կենտրոնական փողոցներով, թեթև քմծիծաղում էր իրեն հրմշտող ամբոխի վրա ու մտածում. խղճուկ մարդուկներ, գիտե՞ք, արդյոք, թե ում եք հրմշտում, և դա մեծ պատիվ է ձեզ համար։

Նա գիտեր լուսավորության նախարարի հասցեն, և երբ նախարարի կինը բացեց դուռը ու ասաց, որ ամուսինը տանը չէ, Դերենիկ Ոսկանիչն, աշխույժ ծիծաղելով, ասաց.
- Ոչինչ, տիկի՛ն, այս ճամպրուկները տեղավորեք, մաղարիչն է, իսկ ես գնամ տեսնեմ Ստյոպան ինչ բանի է։

Մի քանի ժամ հետո նա առանց ուշադրություն դարձնելու քարտուղարուհուն, տանտիրոջ ինքնավստահությամբ բացեց նախարարի առանձնասենյակի դուռն ու ասաց.
- Ստեփան Առաքելի՛չ, եկել եմ։

Հետո նա հին ծանոթի պես սեղմեց զարմացած իրեն նայող նախարարի ձեռքն ու տնավարի աթոռ քաշեց։ Հետո... Հետո Դերենիկ Ոսկանիչը կարմրատակած դուրս փախավ նախարարությունից։ Երկու օր հետո մի կերպ տեղավորվեց իր նախկին պաշտոնում, ակնոցների փունջը նորից շարեց գրասեղանի դարակում, բռունցքով հարվածեց իր աշխատասեղանին ու ասաց.
- Տղե՛րք, մայրիկ եմ լացացնելու։ Ո՞վ է այն սրիկան, որ ինձ խաբել է։

Իսկ մի քանի օր հետո կարծես ոչինչ չէր պատահել...
Իհարկե, ավելի զվարճալի դեպքեր էլ էին լինում։ Մի օր «քաղկոմից» զանգեցին Դերենիկ Ոսկանիչին և ասացին, որ մի շիշ կոնյակ վերցնի և շտապ վազի քաղկոմ, իրեն սպասում են թիվ 37 սենյակում, որպեսզի նոր նշանակումը հանդիսավոր նշեն։
Կես ժամ հետո Դերենիկ Ոսկանիչը կոնյակի շիշը թևատակին ուրախ-ուրախ բացեց թիվ 37 սենյակի դուռն ու հայտնվեց... զուգարանում։

Եվ նորից անցնում էին օրեր, ամիսներ, ու Դերենիկ Ոսկանիչը դարձյալ «նշանակվում» էր զանազան կարևորագույն պաշտոններում, մանրամասնորեն պատմում իր և ամենատարբեր նախարարների ու քարտուղարների հեռախոսային զրույցներից, ավելի ստվարացնելով իր երկրորդ կյանքի չգրված փառահեղ էջերը։ Իսկ այդ կյանքը նման էր վերևներում, Դերենիկ Ոսկանիչի գոյությունից վեր գտնվող մի օդապարիկի, որ անընդհատ ուռչում-մեծանում էր նրա նորանոր փչոցներից, և Դերենիկ Ոսկանիչը օրեր, տարիներ շարունակ պարտաճանաչ դպրոցականի պես վազում է այդ կախարդական փուչիկի հետևից և երբեք չի հասնում, նման հանրահայտ առակի այն խեղճ աղվեսին, որի դունչն այդպես էլ չհասավ խաղողին...
Սեպտեմբեր, 1986 թ.




ՀԵՌԱԽՈՍԱԶԱՆԳ ԿԵՍԳԻՇԵՐԻՆ

Գիտահետազոտական ինստիտուտի ավագ դասախոս Գալուստ Սաթիկյանի բնակարանում գիշերվա ժամը երեքն անց քսանհինգ րոպեին, երբ Գալուստ Ապետիչը հանդիսավոր խռմփացնում էր երկտեղանոց մահճակալի աջ մասում՝ ձախ ձեռքը դրած իր երեք զավակների մոր գլխատակին, և երազում լող էր տալիս հարավային ծովերից մեկի ալիքափրփուրների մեջ ու կողքին շատ մոտ, մտերմիկ ժպտում էր մեկը, որ այնքան էլ նման չէր կնոջը՝ իր զավակների մորը, հանկարծ շատ զիլ ու երկարատև հնչեց հեռախոսի զանգը։ Սաթիկյանը ձախ ձեռքը դուրս քաշեց կողքին միանգամայն անխռով տարածված կնոջ գլխատակից և, առանց աչքերը բացելու, կիսաշրջվեց, ձեռքը մեկնեց ու վերցրեց լսափողը։

- Բերիաջողում, որդյակ,- լսափողից Գալուստ Ապետիչի ականջի մեջ թնդաց ինչ-որ մեկի ձայնը։
- Ո՞վ է,- կիսաքուն ու կիսաբարկացած հարցրեց Սաթիկյանը՝ հարավային ծովերի փրփուրներից ու կիսամերկ մարմիններից դեռևս հաճելի բուրմունք զգալով իր մեջ։
- Աստված։
- Ո՞վ,- Սաթիկյանն աչքերը բացեց, ու հանկարծ չքացավ հարավային ծովափերի արևահար գեղեցկուհին։
- Հենց ինքը՝ Երկնայինը,- թնդաց լսափողի մեջ, և Սաթիկյանը, աջ ձեռքով լսափողը ականջին սեղմած, վեր ցատկեց մահճակալից ու արձանի պես սառեց կանգնած տեղում։
- Որդյակ Սաթիկյան, զինվորական պատիվ պետք չէ, քեզ հավաքիր։

Գալուստ Ապետիչը մի կերպ կուլ տվեց կոկորդի գունդը ու, մեքենայաբար ոտքերը դասավորելով հողաթափերի մեջ, կիսամերկ ընկղմվեց բազկաթոռի գիրկը։
- Երկնայինին, կարծում եմ, նստած չեն դիմավորում, չոքի՛ր, որդյակ։
Սաթիկյանը ծնկի իջավ մահճակալի և բազկաթոռի միջև ինչ-որ տեղ ու լսափողն ավելի պինդ սեղմեց։
- Սաթիկյան, լսո՞ւմ ես։
- Լսում եմ, տեր իմ,- կմկմաց Գալուստ Ապետիչը։
- Ինչպե՞ս են երկրային գործերդ, որդյակ։
- Շնորհակալություն, տեր, շատ լավ են։ Մեզ մոտ ամեն ինչ լավ է։
- Բողոքներ, խնդիրք-բան չունե՞ս։

Գալուստ Ապետիչը վախվխելով շուրջը նայեց։ Ստուգում է շանորդին, մտածեց նա։
- ՉԷ՛, լավ ենք ապրում։
- Ստում ես, որդյա՛կ,- որոտաց ահեղ ձայնը, և Գալուստ Ապետիչը սարսռաց։- Պատմիր, ժամանակս սուղ է։ Զեկուցումներ, հանդիպումներ, նիստեր ու նման կարևոր բաներ ունեմ։
- Մինչև հիմա ավագ դասախոս եմ, տեր իմ, գիտական կոչում չունեմ։
- Դիսերտացիա գրիր։
- Լավ թեմա չկա, տեր։ Ամեն ինչի մասին գրել են։
- Տեսնում եմ՝ այնքան էլ գործարար չես այդ հարցում, որդյակ Սաթիկյան։ Հին գրվածքներից մի երկու-երեքը վերցրու մշակիր ու պաշտպանության ներկայացրու։

Գալուստ Ապետիչն ուրախ զկռտաց լսափողի մեջ։
- Շնորհակալություն, Արարիչ, այդպես էլ կանեմ,- ասաց նա ու հետո մի քիչ կասկածեց։- Բայց կպաշտպանե՞ն, տեր։
- Ի՞նչ է, գրպանդ ծա՞կ է...
Ըհը՛, կաշառք է ուզում, մտածեց Սաթիկյանը։
- Քիչ եմ ստանում, Երկնային։ Հազիվ կնոջս ծածկոցների, ուզում եմ ասել՝ իմպորտնի զիզիբիզիների ու երեխաների մանր-մունր կարիքների վրա եմ ծախսում։
- Իսկ ուսանողների՞ց։

- Ի՞նչ, տեր իմ,- Գալուստ Ապետիչը մի թեթև վատ զգաց։
- Ուսանողներից վերցրածն էլ է ծախսերիդ մեջ մտնո՞ւմ, թե՞ խնայդրամարկղում զոքանչիդ անվամբ ես հաշիվ բացել։ Կամ գուցե ուզում ես ասել, որ սխալմամբ այդ ճրթճրթանները զուգարանում ես օգտագործում, որդյակ Ապետի...

Գալուստ Ապետիչը գունատվեց ու սարսափած վեր նայեց, բայց վերևում, առաստաղի մթությունից բացի, ոչինչ չերևաց։
- Աստված, այսինքն՝ մենք, ամեն ինչ տեսնում ենք, գառնուկ Սաթիկյան
- Սխալվել եմ, տեր, մեզ մոտ շատերն են...
- Տեսնում ենք, գիտենք, որդյակ։ Բայց նման փոքրիկ զոհաբերություններ, ոչինչ, կարելի է ընդունել, աստվածային ավանդույթ է, պետք է էվոլյուցիոն շարունակել ու կատարելագործել։

Գալուստ Ապետիչն ազատ շունչ քաշեց ու աշխուժորեն քորեց ականջատակերը։
- Էլ ի՞նչ կա, որդյակ։
- Տեր իմ, բնակտարածությունս փոքր է,- շուրջը նայելով, անվստահորեն ասաց Սաթիկյանը։
- Չհասկացանք, պարզ խոսիր։
- Արդեն վեց տարի է՝ ես ու կինս մեր երեք զավակներով ապրում ենք երեքսենյականոցում։

- Քի՞չ է։
- Քիչ է, տեր, չի հերիքում։ Մեկն էլ է պետք, քաղաքի կենտրոնից...
- Իսկ պայմաններն ո՞նց են։
- Լավ չեն, երկնային։ Հինգերորդ հարկում ենք ապրում, վերելակն երբեմն չի աշխատում, ջուրը չի բարձրանում, ջեռուցման մարտկոցները հազիվ իրենց են տաքացնում, էլեկտրաէներգիայի երես չենք տեսնում...
- Իսկ կի՞նդ...
- Ի՞նչ, տեր իմ։
- Ասում եմ՝ իսկ գիշերները կինդ չի՞ տաքացնում...

Գալուստ Ապետիչն ուրախ քրքջաց։ Ալևորը հումորի զգացում ունի՝ մտածեց նա ու չորեքթաթ սողաց դեպի սենյակի մյուս ծայրը, որպեսզի չարթնացնի կնոջը։
- Տաքացնում է, տեր,- Սաթիկյանը հաճույքից կռնչաց լսափողի մեջ։
- Ձեր լաբորանտուհուց առաջ, կարծեմ, մեկն էլ կար, որին «արշալույսների դիցուհի» էիր ասում... Իսկ չորրորդի էն շեկահեր ուսանողուհին դեռևս օրակարգի մե՞ջ է, թե՞ էլ չի տաքացնում...

Գալուստ Ապետիչը հանկարծ զսպանակի պես լոք տվեց և քիչ մնաց գլխով ընդհարվեր սեղանին դրված գիշերալամպին, բայց միայն վայր գցեց կնոջ օծանելիքի մանր-մունր սրվակներն ու դեմքի գեղարվեստական ձևավորման ներկարարական գործիքները։ Հետո նայեց երկտեղանոց մահճակալին նախանձելիորեն հանգիստ քնած կնոջ կողմն ու մտածեց, որ գրողի տարածը, այսինքն՝ Աստված, ամեն ինչ գիտե։

- Որդյակ, կարծես վատ ես զգում։
- Մեղա, տեր իմ, ներողություն եմ խնդրում, մեղք եմ գործել...
- Ոչինչ, տղաս, մարդ սխալական է։ Քո նախապապ Ադամն էլ մի պտուղ չէր. Եվային գրկում էր, թաքուն պաչպչում Լիլիթին։ Եվ հետո, դա էլ կարելի է, սուրբ գործ է։ Հիշո՞ւմ ես սուրբ Անտուանետային, որը զինվորների մի ջոկատի, այսինքն՝ մոտ 400 հոգու հետ պառկել է, բայց էլի կույս է մնացել։ Բացի դրանից, Հռոմի պապերի մոտ այդ հարցում երեխա ես, նույնիսկ լակոտ... Էլ ուրիշ խնդիրք չունե՞ս։

Գալուստ Ապետիչն իրեն հավաքեց ու նորից աշխուժացավ։
- Ունեմ, տեր Երկնային, Աստվածների Աստված...
- Շողոքորթություն պետք չէ, որդյակ։ Ականջներս կարկտահարվել են այդպիսի բառակույտերից։ Կարճ կապիր։
- Տեր իմ, ոտքով աշխատանքի գնալն այնքան էլ հարմար չէ։ Տրանսպորտով էլ աշակերտ-ուսանողների հետ մի տեսակ ամոթ է։ Մեր համալսարանում համարյա բոլորն էլ «Ժիգուլի» ունեն։

- Ի՞նչ գույնի։
- Ես կապույտ եմ ուզում, կինս՝ երկնագույն...
- Երեխաների ցանկությամբ մանուշակագույն կլինի...
- Մի բան էլ եմ խնդրում, Արարիչ։ Կինս ֆրանսիական մուշտակ է ուզում։
- Դժվար է ճարվում, բայց կհաջողացնեմ, որդյակ։ Իսկ հիմա աղոթի՛ր։ Բարի գիշեր։
- Բարի գիշեր, Երկնային։
- Այդ ո՞ւմ հետ ես խոսում, Գալուստ։

Սաթիկյանը լսեց կնոջ զարմացած ձայնը, լսափողը ցած դրեց ու միանգամայն հանգիստ ասաց.
- Աստծո հետ։

Հետո նա շարունակեց ծնկաչոք մնալ ու, առաստաղի մթությանը նայելով, սկսեց աղոթել։
- Գալու՛ստ...
- Մի խանգարիր, տիկի՛ն։
- Այդ ի՞նչ ես անում։
- Աղոթում եմ, ճստիկս, չե՞ս տեսնում։
- Ցնդե՞լ ես...
- Հանգիստ խռմփացնում ես, իսկ ես քեզ համար ֆրանսիական մուշտակ եմ հաջողացնում,- ասաց Գալուստ Ապետիչը։

Կինը մի կերպ նրան քարշ տվեց անկողին, իսկ մի քանի րոպե հետո սենյակի հաճելի մթության մեջ տարածվեց Գալուստ Ապետիչի կամերային խռմփոցը, և նա երազում, նստած Աստծո կողքին, բաժակ էր խփում նրա հետ, ականջին լոթի անեկդոտներ պատմում և ուրախ քրքջում...
Մարտ, 1986 թ.




ՄԱՍՆԱԳԵՏԸ

Մեր բնակարանի ջրատար խողովակը փչացել էր։ Դիմեցինք ԲՇԳ-ին, խոստացան անմիջապես մասնագետ ուղարկել։ Նստել ու անհամբեր սպասում ենք։ Անցավ մի ժամ, երկու, չորս, անցավ հինգ ժամ, իսկ նա չկա։ Եվ երբ հույսներս արդեն կտրել էինք մասնագետից, հանկարծ հնչեց դռան զանգը։ Կինս անմիջապես վեր թռավ, բացեց շքամուտքի դուռն ու հիասթափված նայեց անծանոթին։ Գեղեցիկ սև կոստյումով, կուրացուցիչ փայլ արձակող փողկապով մի երիտասարդ էր՝ ձեռքերը գրպաններում, տոնական ու վեհ տեսքով։ Հարևան շենքում հարսանիք կար, և կինս մտածեց, որ երևի փեսան է, փախել կամ տունը շփոթել է։

- Տիկին, դուք ԲՇԳ-ից մասնագետ եք հրավիրե՞լ,- քաղաքավարի ու հանդիսավոր հարցրեց անծանոթը։
Կինս զվարթ ինչ-որ բան ասաց, ու մենք՝ ես ու երեխաներս, ուրախությունից վեր թռանք։ Լավ չեմ հիչում, փոքրիկ աղջնակս օծանելիք թափե՞ց, թե՞ տղաս էր թաքուն օդեկոլոնի սրվակ ջարդել, բայց երբ ԲՇԳ-ի երիտասարդ մասնագետն իր սև կոստյումով ու շլացուցիչ փողկապով հայտնվեց մեր բնակարանում, օծանելիքի այնպիսի մի սուր հոտ տարածվեց, որ կարծես դերասանուհիների մի մեծ խումբ էր ժամանել մեր տուն։

Երիտասարդ մասնագետն ուղղեց փողկապն ու հարցրեց, թե ինչն ինչոց է։ Ես համառոտակի պարզաբանեցի իրադրությունը, և նա անմիջապես գործի անցավ։
- Պետք է լվացարանը վեր բարձրացնել ու հանել ծնկաձև խողովակը,- ասաց նա և, ձեռքերը գրպաններում, սպասողական ինձ նայեց։
Տղայիս օգնությամբ մի կերպ բարձրացրի լվացարանն ու մեծ դժվարությամբ հանեցի խողովակը։

Իսկ տանը մետաղալար չկա՞, որպեսզի խողովակը մաքրենք,- հանգիստ շարունակեց մասնագետը։
Կինս ու աղջիկս նետվեցին պատշգամբ, իսկ որդիս դուրս թռավ բակ՝ մետաղալար որոնելու։ Մի քանի րոպե հետո տղաս կարմրատակած և, ուրախությունից շողշողալով, հևասպառ ներս խուժեց՝ մետաղալարը հետևից քարշ տալով։ Մասնագետի ցուցումներով ես ու կինս սկսեցինք միացյալ ուժերով մետաղալարը խողովակի մեջ մտցնել։ Շատ չարչարվեցինք, բայց ոչինչ չստացվեց։ Լարը ոչ մի կերպ առաջ չէր գնում։
- Հ՜ըմ, այդպես էլ գիտեի,- համոզված ասաց մասնագետը,- պետք է պատը թեթևակի քանդել և խողովակը հանել։

Տղաս անմիջապես մուրճ գտավ, և ես գործի անցա։
- Ուժեղ խփի՛ր, այդպես ճնճղուկի բուն էլ չես քանդի,- ուղղություն տվեց մասնագետը, տեղավորվեց աղջկաս առաջարկած աթոռին, ոտքը ոտքով գցեց ու շարունակեց.- մենակ չի ստացվի, մեկն էլ պիտի խողովակը ձգի։

Կինս ու տղաս օգնության նետվեցին, և մենք միացյալ ուժերով անիծյալ խողովակը դուրս քաշեցինք։ Հետո մասնագետը աթոռին նստած, հրովարտականման զանազան հրամաններ էր արձակում, որն ակնթարթորեն իրագործում էինք։ Մենք մաքրեցինք, լվացինք խողովակը, նրա ցուցումներով ցեխ արեցինք և ամրացրինք այն։
- Այժմ պետք է ծնկաձև խողովակը ամրացնել ու ցեխով սվաղել,- ասաց նա։- Այ, այդպես, մի քիչ ձախ, պինդ պահիր։ Դե, հիմա ցեխը լցրու...

Կինս ու տղաս խողովակն են պահում, իսկ ես ցեխով ամրացնում եմ այն (աղջիկս այդ պահին մոխրամանը ձեռքին, սպասարկում էր մասնագետին)։ Վերջապես ամեն ինչ պատրաստ է։ Մասնագետը նստած տեղում հանգիստ շունչ քաշեց, և մենք երախտագիտությամբ նայեցինք նրան։ Նա առաջին անգամ ձեռքերը հանեց գրպաններից ու սկսեց մանրամասն օճառել ու խնամքով լվալ։
- Երկու բաժակից ավելի չեմ խմելու,- հայտարարեց նա ու սրբիչով չորացրեց ձեռքերը։

Կինս ու աղջիկս իրարով անցան, և շուտով սեղանը պատրաստ էր։ Մասնագետն ասաց, որ ինքը միայն կոնյակ է խմելու, և տղաս վազեց խանութ։
Երբ խմեցինք նրա ծանր ու դժվարին մասնագիտության կենացը, նա թույլտվություն խնդրեց ու ասաց, որ ուզում է այդ կենացը ծաղկեցնել երգով։ Եվ այնպիսի փառահեղ կեցվածք ընդունեց, որ մենք հանդիսավոր պատրաստվեցինք լսել Ֆիգարոյի կավատինան կամ Սարոյի արիան... Ու մեր բնակարանով մեկ տարածվեց հանրահայտ «Արա, վայ, վայ»-ը։

Երկրորդ բաժակից հետո նա ասաց, որ հիմա թթի օղի կխմի։ Կինս վեր կացավ ու չգիտեմ որտեղից մի շիշ թթօղի բերեց։ Փորձեցի շիշը բացել, չստացվեց. քիչ առաջ կատարած աշխատանքից ձեռքերս մի քիչ կոշտացել էին։
- Պետք է սովորել, այդպես օդեկոլոնի սրվակն են բացում,- ասաց մասնագետն ու մատների վարժ շարժումով ակնթարթորեն թռցրեց խցանը։

Վերջապես նա տարերքի մեջ էր։ Սեղանի շուրջ նա իրեն զգում էր ինչպես ձուկը ջրում։ Ինչպես առատության եղջյուրից, նրա բերանից մարգարտահատիկների պես թափվում էին կենացներ կենացների հետևից։ Եվ երբ մենք համատեղ ուժերով դատարկել էինք կոնյակի, օղու և վերջում սեղանին հայտնված գարեջրի, գինու և լիմոնադի շշերը, խմել իմ, կնոջս, երեխաներիս՝ առանձին-առանձին, Էյնշտեյնի ու Աթաբեկ Խնկոյանի, ժողովուրդների բարեկամության ու սուրբ օջախի, երգիչ Կուկուի ու սոցիալիստական ինտեգրացիայի կենացները, կինս մեզ համար թեյ բերեց, իսկ մասնագետն ասաց, որ ինքը սովորաբար բալի մուրաբայով թեյից հետո բրազիլական սուրճ խմելու սովորություն ունի...

Վերջապես, երբ սեղանն արդեն լիովին մաքրազարդվել էր ու ասպատակության ենթարկված բնակավայր էր հիշեցնում, մասնագետն երերալով ոտքի կանգնեց և ասաց, որ ժամանակն է, խնդրում է իրեն ներենք, գործեր շատ կան, պիտի հրաժեշտ տա։
Նա հանդիսավոր սեղմեց բոլորիս ձեռքը, մինչև անգամ շորորալով գնաց ննջարան ու համբուրեց օրորոցում անխռով քնած մանկանս այտը, և երբ կինս մի քսանհինգանոց խոթեց նրա ափի մեջ, նա հավանություն տալու պես ժպտաց, մի անգամ էլ սկզբից մինչև վերջ սեղմեց մեր ձեռքը և, ծանր ու մեծ երերալով շարժվեց դեպի դուռը։ Իսկ օծանելիքի բույրը մի երկու ժամ էլ մնաց մեր բնակարանում և ուշացած դուրս եկավ տիրոջ ետևից։
Նոյեմբեր, 1984 թ.




ԱՆԴԱՄԱՎՃԱՐՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԱՀԸ

Կարապետ Խոսրովիչը 1940 թվականին մարզկոմում հրահանգիչ էր աշխատում։ 1949-ին փոխարինեց 1950 թիվը, նա դեռ հրահանգիչ էր։ Հետո 1959-ը դարձավ 1960, 1969-ը՝ 1970, 1979-ը՝ 1980, իսկ Կարապետ Խոսրովիչը դեռևս հրահանգիչ էր։ Այդ ժամանակներում ստալինյան անձի պաշտամունքին փոխարինեց խրուշչովյան վոլյունտարիզմը, հետո փառավորապես թևերը տարածեց «լճացման էպոխան», այնուհետև ճահճացման պես մի բան եղավ։

Նույն այդ ժամանակներում 1949, 1959 և մնացած բոլոր թվականներին մեր երկրի ծննդատներում մանչեր ու մանչուհիներ ծնվեցին, իններորդցիները փոխադրվեցին տասերորդ դասարան, տասներորդցիներն ավարտեցին միջնակարգը, աշակերտները դարձան ուսանողներ, վերջիններս՝ գիտնականներ, վաճառողներ, գրողներ, վարորդներ ու կարևոր անձնավորություններ, իսկ Կարապետ Խոսրովիչը մարզկոմում հրահանգիչ էր աշխատում։

Վերոհիշյալ 1949 և հետագա մի քանի տասնյակ տարիներին Կարապետ Խոսրովիչի ենթակաները դարձան ղեկավար մարմիններ, շրջկոմների, քաղկոմների քարտուղարներ, գիտությունների դոկտորներ, պրոֆեսորներ ու հանգուցյալներ, իսկ Կարապետ Խոսրովիչը մարզկոմում դեռ հրահանգիչ էր։

Երևի այդպես, նույն խաղաղ պարբերականությամբ շարունակվեր՝ 1989 թիվ, 1999, 2019 թվականներ, եթե Կարապետ Խոսրովիչը չազատվեր հրահանգչի իր պաշտոնից։ Կարապետ Խոսրովիչը պահածոյի դատարկ տուփ չէր, որ վերցնեին ու միանգամից դեն նետեին։ Մարդը չորս տասնամյակ կանոնավոր, պարտաճանաչ աշխատել է մարզկոմում։ Որպեսզի պարապ չմնա, նշանակեցին ջրում խեղդվողների փրկության ընկերության նախագահ, քանի որ նախկին նախագահը խեղդվել էր, իհարկե, ոչ ջրում։ Թոկը վիզն էր գցել ու անհասկանալի պատճառներով ինքն իրեն խեղդել։

Իսկ ջրում խեղդվողներ չկային այն պարզ պատճառով, որ խեղդվելու համար նախ և առաջ ջուր է պահանջվում, որը, բարեբախտաբար թե դժբախտաբար, չկար։ Ջուր չկար, խեղդվող չկար, բայց ջրում խեղդվողների փրկության ընկերություն կար։ Անդամավճար պիտի հավաքվեր։ Դրա համար վերադաս մարմինների առաջ անձամբ պատասխանատու է Կարապետ Խոսրովիչը։ Ջրի և խեղդվողների համար թե ով է պատասխանատու, Կարապետ Խոսրովիչին չեն տեղեկացրել, բայց ահա՝ նախօրոք մի թեթև զգուշացրել են. անդամավճարը պիտի ժամանակին հանձնել։

Կարապետ Խոսրովիչը կարգի գցեց իր նոր առանձնասենյակը։ Գրասեղանը տեղավորեց հարմար տեղում, զույգ պատերի տակ խնամքով զինվորիկների պես շարեց աթոռները, նստեց գրասեղանի հետևում՝ իր նախագահական աթոռին։ Ամեն ինչ լավ է։ Նա մի անգամ, հենց այնպես, կողմնակի մարդու աչքերով աչք ածեց առանձնասենյակը, նայեց պատի տակ կանոնավոր ու զգաստ շարված աթոռներին, գրասեղանին, հեռվից երևակայությամբ նայեց գրասեղանի հետևում փառահեղ ու ազդեցիկ նստած իր արտաքին ես-ին և շատ կամաց, որպեսզի պատի տակ շարված աթոռների համար տեսանելի չլինի, մի թեթև ժպտաց։ Նույնիսկ շատ լավ է։ Բայց ո՛չ։ Ինքը մի քիչ փոքր էր երևում գրասեղանի ֆոնի վրա։ Կարապետ Խոսրովիչը նախագահական աթոռի զույգ բարձիկների վրա մեկն էլ ավելացրեց։ Ու՜խ։ Այսպե՜ս։ Հիանալի է։

Իսկապես ամեն ինչ լավ էր։ Կարապետ Խոսրովիչը ծանր-ծանր տուն էր գնում, անցող-բարևողներին, ծանոթ-բարեկամների բարևին երբեմն պատասխանում՝ թեթև, գլխի աննկատ շարժումով։ Երբեմն ուղղակի ոչ մեկին չէր նկատում։ Ի դեպ, նա միջահասակից ութևկես սանտիմետր ցածր էր, իր մարմնի համար մի քիչ ավելի պատկառելի գլխով՝ շրջանակված արծաթավուն վարսերով, բայց ինքը զգում է, որ ամեն կողմից լավ երևելի է ինքը։ Մարդիկ չեն կարող առանց նկատելու իրեն, անցնել կողքով։ Նույնիսկ անծանոթներն էլ հասկանում են, որ ինքը կարևոր անձնավորություն է։ Դա, իհարկե, այդպես էլ պիտի լինի։

Հետո Կարապետ Խոսրովիչը նորից աշխատանքի էր գնում ճիշտ ժամանակին, իշխանություն ունեցողի կարևորությամբ, մի տեսակ շտապելով. հանկարծ չուշանա։

Այո, սկզբում ամեն ինչ լավ էր։ Բայց այդ անիծյալ անդամավճարների հարցն այնքան էլ հեշտ չի գլուխ գալիս։ Ուշացնում են, դժվարությամբ են բերում, երբեմն էլ ընդհանրապես չեն բերում։ Իսկ առանց անդամավճարի չի կարելի։ Էլ ի՞նչ նախագահ է։ Իրեն վստահել են, նախագահ են նշանակել։ Կարող էին, չէ՞, մի ուրիշին նշանակել։ Ասենք՝ մի դուրսպրծուկի։ Չէ, ներողություն։ Ի՞նչ դուրսպրծուկ։ Վերևում չեն կարող սխալվել. նրանք դուրսպրծուկներին պաշտոն չեն տալիս։ Նրանք ամեն ինչ գիտեն, ամեն ինչ հաշվի են առնում, նրանք ամեն ինչ կանոնավոր ու մանրակրկիտ մտածում են՝ սա այստեղ պիտի լինի, այս մեկը՝ այնտեղ, մյուսը՝ չի կարելի։

Կարապետ Խոսրովիչը սկզբում սպառնում էր հեռախոսագծի հակառակ ծայրի իր ենթականերին, բռունցքը սեղանին զարկում. անդամավճարը չուշացնե՛ք, վաղը վերջին ժամկե՛տն է, վե՛րջ։ Հետո այդ վերջին ժամկետը անցնում էր, մի այլ «վերջին ժամկետ» էլ էր անցնում, չորս, հինգ, տասներեք «վերջին ժամկետ» էր անցնում։ Կարապետ Խոսրովիչը, շրթունքները կծոտելով, թերթ-թերթի վրա շրջում-դասավորում էր սեղանի օրացույցի թերթիկները։ Իսկ անդամավճարը չեն բերում։ Երբեմն բերում են՝ կիսատ-պռատ։ Ինչ-որ անպատասխանատու աշխատողի մեկը ութ ռուբլի քսան կոպեկ է բերում ու՝ վե՛րջ, էլ չեն տալիս, ասում են՝ թքել ենք ձեր ջրում խեղդվողների փրկության...

Կարապետ Խոսրովիչը թմբլիկ ձեռքը խփում է սեղանին. ի՞նչ, ինչպե՞ս թե թքել։ Դրանց ո՞վ է թքելու իրավունք տվել...
Հետո դարձյալ անդամավճարը չեն բերում։ Մի քանի կոպեկ հավաքում են, թե՝ ընկերությունը պիտի փակել։ Ո՞նց թե փակել։ Կարապետ Խոսրովիչն արդեն չէր սպառնում։ Խնդրում էր. ախր ի՞նչ եք անում, ուզում եք ինձ կործանե՞ք։ Ախր սա պետական գործ է, առանց դրա ինչպե՞ս կլինի...

Եվ նորից օրեր են անցնում։ Կարապետ Խոսրովիչը տխուր նստում է գրասեղանի հետևում, նախագահական իր աթոռին ու սպասում։ Նրա մոտ այնքան էլ հաճախ չեն այցելուներ գալիս։ Պատի տակ շարված աթոռների վրա արդեն փոշի է նստել։ Իսկ անդամավճարները էլի ուշացնում են, չեն բերում։
Ամբողջ օրը նստած գրասեղանի հետևում, Կարապետ Խոսրովիչը հեռախոսափողի մեջ ուղղակի խնդրում է, աղաչում. ախր փողերը բերեք, է՜, ախր մի քանի օրից հետո հաշվետու ժողով է, է՜...

Ընկերության հաշվետու ժողովում Կարապետ Խոսրովիչը կրկին կերպարանափոխվել է։ Պատասխանատու ժողով է։ Ինքը պետք է իր բարձրության վրա լինի։ Բոլոր շրջաններից եկել են ընկերության ներկայացուցիչները։ Նախագահությունում ինքը նստած է կենտրոնում։ Այստեղ վերադաս ընկերներ էլ կան։

Կարապետ Խոսրովիչը տարերքի մեջ է։ Նա նայում է դահլիճին, բայց ոչ, դահլիճի վրայով նայում է հեռու ինչ-որ տեղ ու չի լսում ելույթ ունեցողներին։ Հեռվից, այդ ինչ-որ տեղից նա մտովի նայում է նախագահությունում, կենտրոնում նստած իրեն։ Ամեն ինչ լավ է։ Փառահե՛ղ։ Բոլորն իրեն են նայում։ Չէ, կարծես իր դեմքը շատ է մեղմ։ Պետք է մի քիչ խիստ արտահայտություն տալ դեմքին։ Ավելի կարևոր ու պաշտոնական պիտի երևալ։ Այն ո՞վ է խոսում։ Հա, ելույթ ունեցողն է։ Տեսնես ի՞նչ է ասում։ Պետք է հավանություն տալ, գլխո՛վ, այ այսպես։ Իսկ այժմ պետք է մի թեթև դասդասել այս թղթերը։ Այս էլ այսպես։ Այս մի զեկուցողն ո՞վ է։ Կարևոր տեսք ունի։ Հա, նա միշտ խելոք է խոսում։ Տեսնես ի՞նչ է ասում։ Պետք է ինչ-որ բան գրանցել...

Կարապետ Խոսրովիչը կարևոր-կարևոր գլխով է անում, ուշադիր տեսքով, առանց նկատելու, նայում ելույթ ունեցողի վրայով, նորից գլխով անում, ինչ-որ բան գրանցում, հենց այնպես, տպավորության համար։ Դա ևս կարևոր մոմենտ է։ Պետք է ցույց տալ, որ լսում է մասսաներին։
Մի ուրիշն է ելույթ ունենում։ Կարապետ Խոսրովիչը թղթերն է խառնշտում, կարծես ինչ-որ բան է փնտրում, ինչ-որ թղթեր է դասավորում, նշումներ անում, գլխով հավանություն տալիս ելույթ ունեցողին։

Դահլիճում հետաքրքիր իրարանցում է, անսովոր աշխուժություն։ Ելույթ ունեցողներից մեկը ձեռ է առնում ընկերությանը, առաջարկում փակել այն կամ, ծայրահեղ դեպքում, որևէ տեղից ջուր ներմուծել, ջրավազաններ կառուցել ապագա խեղդվողների համար։ Թե չէ՝ առանց ջրում խեղդվողների էլ ի՞նչ ջրում խեղդվողների ընկերություն։ Դահլիճը թնդում է ծիծաղից, բայց Կարապետ Խոսրովիչը խոսողին չի լսում։ Նա չի լսում նաև դահլիճի միահամուռ քրքիջը։

Այդ պահին նա մտածում է, թե ինչպես ավելի պատկառելի տեսք կունենա ինքը՝ ակնոցով, թե՞ առանց ակնոցի։ Նա նորից գլխով հավանություն է տալիս ելույթ ունեցողին, նշումներ անում ծոցատետրում (այսինքն՝ պարզապես խզմզում)։ Դա էլ կարևոր մոմենտ է։ Դահլիճից թող տեսնեն, որ ինքը սխտորի գլուխ չէ նստած այստեղ, լսում է, անհրաժեշտ նշումներ անում՝ աշխատանքի հետագա ավելի բարելավման համար... Բայց այդ ի՞նչ է... Կարծես դահլիճում ծիծաղում են։ Տեսնես ինչո՞ւ են ծիծաղում։ Սա ի՞նչ կարգ է։ Ժողովի ժամանակ չի կարելի ծիծաղել, արգելված է։ Պետք է գրիչի հակառակ ծայրով տկտկացնել սեղանին։ Այ այսպես, այսինքն՝ մի քիչ կարգին պահեք ձեզ։ Հաշվետու ժողովը ձեզ համար շուկա չէ։ Ամեն ինչ կազմակերպված ու կանոնավոր պիտի լինի։ Սա ի՞նչ է։ Հա, ծափ են տալիս։ Պետք է ծափ տալ, մի թեթև, պաշտոնական։ Կարծես լավ ստացվեց։ Կարծես դարձյալ ծիծաղում են։ Հետաքրքիր է, այդ ինչո՞վ են ծիծաղում... Տեսնես դահլիճի վերջին շարքերից ինքն ինչպես է երևում...

Հետո հաշվետու ժողովը փակում է ինքը՝ Կարապետ Խոսրովիչը։ Խոսում է պաշտոնական մարդու կարևորությամբ։ Բառերն արտասանում է հատ-հատ, ծափերի համար խնամքով պաուզաներ է անում...
Նա չի տեսնում, թե դահլիճում ինչ է կատարվում, նա չի զգում, որ իրեն ոչ ոք չի լսում։ Կարապետ Խոսրովիչը ամբողջապես տարված է իր եզրափակիչ ճառով։

Հետո հաշվետու ժողովն ավարտվեց։ Դահլիճը կամաց-կամաց դատարկվեց։ Անցան օրեր, շաբաթներ։ Նորից պիտի անդամավճարներ հավաքել։ Հետո մի օր էլ Կարապետ Խոսրովիչն իրեն վատ զգաց. ձախ թիակի տակ սուր ծակոցներ զգաց։ Երբ նրան ծանր վիճակում հիվանդանոց հասցրին, բղավեց. «Ախր ամեն ինչ կանոնավոր էր, տեղը տեղին, էլ ի՞նչ են ուզում, ինչո՞ւ անդամավճարները չեն բերում։ Չէ, այսպես ինքնագլուխ կերպով չի կարելի։ Պետությունը նրանց աշխատավարձ է տալիս, կանոնավոր հագցնում, առոք-փառոք ուտեցնում, իսկ նրանք ծուլանում են ժամանակին մուծել անդամավճարները...»։
Ապրիլ, 1989 թ.




«ԱԼԵՐԳԻԱ»

Մեր խմբագրությունում աշխատակիցների կեսից ավելին ալերգիա ունի։ Ընդ որում, մեզ մոտ ալերգիայի այնպիսի տարատեսակներ կան, որ հեռավոր ժամանակների ամենաֆանտաստիկ գրողներն անգամ երազել չէին կարող։ Օրինակ, քարտուղարուհի Մարինեն ալերգիա ունի իր իսկ հարազատ մանկիկից, որը մի քիչ նման է մեր նախկին խմբագրի մանկության տարիների լուսանկարին, իսկ մեքենագրուհի Նելին ալերգիա ուներ սեփական ամուսնուց և բաժանվեց ու ամուսնացավ իր երկրորդ սիրեկանի հետ...

Բաժնի վարիչ Անաստաս Լևոնիչը ալերգիա ունի ոչ միայն թեյի բուրմունքից, այլև, թեյի դատարկ բաժակ տեսնելով, քիչ է մնում շնչահեղձ լինի։ Իսկ երբ մեր խմբագրության շենքի մոտով ծխախոտն ատամների միջև սեղմած որևէ մեկն անցնում է, արդյունաբերական բաժնի թղթակից Վասակ Դհոլյանն ու հաշվապահ Սոնյա Հմայակովնան նմանվում են ջրածաղկով հիվանդների։

Մեր տնտեսվար Համբարձում Շահնազարիչը թքած ունի թեյի ու ծխախոտի վրա։ Նա ալերգիա չունի սեփական կնոջից և, ընդհանրապես, գեղեցիկ սեռի ներկայությունից նա ամենևին էլ իրեն վատ չի զգում։ Բայց այդ ամրակազմ այրն ահա ալերգիա ունի օղուց։ Նա չի սիրում լիքը շիշը։ Եթե օղի չլինի, խմելու պահանջ չի զգա, բայց եթե օղու թեկուզև տասը շիշ լինի սեղանին, մինչև վերջին կաթիլը պիտի խմի, թե չէ լիքը շշերի ներկայությունից նա այնպես է կապտում, որ կինոնկարների համար մահապարտի դերակատարման նրանից ավելի լավ թեկնածու անհնար է գտնել։ Ես ինձ համար չեմ ափսոսում, համեստորեն խոստովանում է Համբարձում Շահնազարիչը, այլ այդ անիծյալ սրիկայի (այդ պահին նա ամոթխածորեն աչքերով ցույց է տալիս լիքը շիշը), հանկարծ կարող է ինչ-որ լակոտ, կողքովն անցնելիս, գցի ջարդի։ Շիշը ջահանդամը, պարունակության համար է սիրտս ցավում...

Իսկ, ընդհանրապես, եթե այնպես պատահի, որ մեր աշխատակիցները միանգամից իրենց վատ զգան ալերգիայից և մեկ ժամ հետո կազմ ու պատրաստ ժամանի «Շտապօգնության» բուժանձնակազմը, նրանք բոլորը համեստորեն կզոհաբերեն իրենց անձը և պատկառանքով մատնացույց կանեն խմբապետ Նագանի, այսինքն՝ մեր խմբագիր Վահագն Մուղդեսյանի աշխատասենյակի դուռը, բայց դա ստորադրյալի համեստ պատկառանքից չէ, որ մարդիկ կզիջեն իրենց «հերթը»։ Պարզապես Վահագն Մուղդեսյանի ալերգիան մի ուրիշ տեսակի է։

Նրա հիվանդությունը դժվար է մի բառով արտահայտել։ Անաստաս Լևոնիչի, Սոնյա Հմայակովնայի կամ Համբարձում Շահնազարիչի համար հեշտ է. եթե խոսել չկարողանան, մատնացույց կանեն թեյի բաժակը, ծխախոտը կամ օղու լիքը շիշը։ Իսկ խմբապետ Նագանը ոչ միայն ոչինչ չի կարող մատնացույց անել, այլև չի կարող բացատրել, թե ինքն ինչ է ուզում։ Վատ է զգում և՝ վերջ։

Նա ալերգիա ունի այն ամենից, ինչ գեղեցիկ է, վեհ ու սքանչելի։ Նա ատում է այն բոլոր մահկանացուներին, ովքեր... խելոք են կամ, եթե խելոք էլ չեն, աստեղային ինչ-որ պահերի գոնե կարող են խելացի մի միտք հայտնել, հաջողված մի ոտանավոր գրել և այլն...

Երբ Վահագն Մուղդեսյանը նոր-նոր էր խմբագիր դարձել, նրան ներկայացրի իմ քիչ թե շատ հաջողված պատմվածքը, առաջին անգամ դարձա խմբապետ Նագանի ալերգիայի բռնկման կենդանի վկան։ Զարմանալիորեն նա իրեն վատ էր զգում հենց այն հատվածների ընթերցանության ժամանակ, որոնք, ըստ իս, ամենահաջողվածն էին։

Սկզբում նա շատ հաճելի ու աշխույժ տեսք ուներ։ Նույնիսկ իրեն թույլ էր տալիս կատակներ անել, բայց հետո, երբ խորասուզվեց պատմվածքիս ընթերցանության մեջ ու արդեն հասել էր առաջին հաջողված հատվածին, ես զարմանքով նկատեցի, որ նա իրեն վատ է զգում...

Ես անիծեցի ոգեշնչման այն պահը, երբ համարձակվել էի գրիչ վերցնել ու խզբզել այդ անիծյալ խզբզանքը, ու վախով նայում էի, թե ինչպես է Վահագն Մուղդեսյանն աստիճանաբար գույնը գցում։ Սկզբում սկսեց ծռմռվել բերանը, հետո հոնքերը սկսեցին կամաց-կամաց վերուվար անել, ապա սկսեցին շարժվել ականջները, այնուհետև...

Չեմ հիշում, թե ինչպես դուրս թռա նրա առանձնասենյակից։ Կարծեցի, թե Վահագն Մուղդեսյանը մեռել է կամ, առնվազն, պատրաստվում է հոգին ավանդել, սակայն գործընկերներս ինձ բացատրեցին, որ վախենալու բան չկա, իրենց ներկայությամբ արդեն նման դեպքեր պատահել են...

Խմբապետ Նագանը, ի տարբերություն մեր նախորդ խմբագրի, այնուամենայնիվ ձգտում է մեր թույլ գրող-լրագրողներին գրել սովորեցնել։ Հենց առաջին օրերից նա ձեռնամուխ եղավ մեր հաստիքային ու արտահաստիքային շատ թղթակիցների համար այբուբենարաններ ու շարահյուսության ձեռնարկներ հայթայթելու վեհ գործին, հատուկ ուսուցիչ վարձեց Կարապետ Շամշադինիչի և տիկին Կանեփյանի համար, որպեսզի ամենակարճ ժամանակամիջոցում նրանց սովորեցնի ուղղագրության ու կետադրության կանոնները...

Վահագն Մուղդեսյանի տարերքը միջինն է, նա ընդունում է միայն միջակությունը։ Գտնում է, որ աշխարհում լավ գրելու, խելոք լինելու մենաշնորհը պատկանում է միայն իրեն։ Ամեն ոք, ով ուզում է ոտք դնել գեղեցիկի աշխարհը, ձեռք է բարձրացնում խմբապետ Նագանի արժանապատվության վրա։ «Մեր այս անիծյալ հազարամյակները կարծես քիչ են հեղեղված սոկրատեսներով, նարեկացիներով, մոցարտներով ու էյնշտեյններով, սրանք էլ մի կողմից են հերթ կանգնել դասականի «կոստյումի» համար»,- ծանրումեծ խորհում է նա...

Մեկամյա եռանդուն պայքարից հետո Վահագն Մուղդեսյանին վերջապես հաջողվեց մեր անգրագետ ու կիսագրագետ աշխատակիցներին գրագետ դարձնել։ Նրան վերջապես հաջողվեց նաև մեզ դարձնել շարքային միջակություններ։ Մենք արդեն այնքան էլ չենք փայլում խելքով, մեր խզբզանքները հաճախ շփոթում ենք իրար հետ։ Իմ ստորագրությունը երբեմն հայտնվում է ուղղագրության կանոնները վերջերս սերտած Կարապետ Շամշադինիչի, տիկին Կանեփյանի կամ մի ուրիշի ակնարկի տակ, նրանց ստորագրությունը՝ իմ հոդվածների, բայց դրանից ոչինչ չի փոխվում, քանզի գումարելիների տեղափոխությունից գումարը չի փոխվում։

Մեր խմբագիրն արդեն շատ գոհ է մեզնից, որովհետև վերջապես քրտնաջան աշխատանքից հետո մեր շուրջբոլորը դարձրեց համահավասար գաճաճ թփերի մի հիանալի տափաստան, որի կենտրոնում ոչ շատ հեռվից կարելի է նկատել աջ ու ձախ օրորվող, ծանրամարմին, բայց բարակ ցողունով անշնորհք մի բան, որ ոչ թուփ է, ոչ ծառ, բայց շրջապատի թփերից մի քանի թիզ բարձր է։ Դա հենց ինքը Վահագն Մուղդեսյանն է։

Հ.Գ.- Երբ այս պատմվածքը կարդացի Վահագն Մուղդեսյանի մոտ, առանց նշելու գլխավոր հերոսի անունը, նա աշխուժորեն շփեց փուչիկի պես ուռած որովայնը և ուրախ-զվարթ հարցրեց. «Էդ Մակիչ Ղազարիչի մասին ես գրել, չէ՞...»։
Փետրվար, 1989 թ.




ԴԱՇՆԱՄՈՒՐԸ

Հակոբ Հակոբյան փողոցի N 28 շենքի N 13 բնակարանում միլիցիայի կապիտան Մայոր Նազարյանը հաղթանդամ թիկունքը բազկաթոռի թիկնակին հենած, չորրորդ սիգարեթն էր ծխում ու մտածում առեղծվածային գողության մասին։ Անհայտ հանցագործներն օրը ցերեկով բնակարանից առևանգել են երեք հազար ռուբլանոց դաշնամուրը և, որ չափազանց տարօրինակ է, էլ ուրիշ ոչինչ չեն տարել իրենց հետ։ Նազարյանի քսանվեցամյա պրակտիկայում սա արտակարգ դեպք է։ Նա նայեց պահարանում շարքով բազմած բյուրեղապակյա սպասքին, բաժակներին, բաժակներից մեկի միջից պարզ երևացող ոսկյա մատանիներին, ականջօղերին ու թանկարժեք ապարանջանին և զարմացավ։ Հետո զանգեց հոգեբուժարան և ավելի զարմացավ, որ այնտեղ փախուստի դեպքեր չեն եղել։ Կապիտանը մտածեց, որ գողերն առնվազն հինգ-վեց հաղթանդամ տղամարդ են եղել։ Իսկ կի՞ն։ Նա նորից նայեց բյուրեղապակյա բաժակի պարունակությանը։ Ո՛չ, կին բացառված է։

Միլիցիայի աշխատակիցները չկարողացան հայտնաբերել որևէ հետք, պատուհանի կամ դռան ջարդվածք, տեղահան արված փեղկ կամ հանցագործների կողմից մոռացված իր։ Գողացված դաշնամուրի տեղը փոշու հաստ շերտ կար և դրանից կարելի էր հասկանալ, որ այդտեղ ինչ-որ բան կար, բայց հիմա չկա։ Կապիտան Մայոր Նազարյանը մոխրամանի մեջ խեղդեց հինգերորդ արտահերթ սիգարեթն ու գործը հանձնարարեց կրտսեր լեյտենանտ Սարուխանյանին։ Իսկ հետո, երբ կրտսեր լեյտենանտը ոգևորությամբ հարցաքննում էր տանտիրոջ՝ Համբարձում Գևորգյանի աղջկան, նա մտաածեց, որ դեպքը լուրջ է և լավ կլինի թաքուն ինքն էլ զբաղվի այդ գործով։

Փողոցում կապիտան Նազարյանն այդ չարաղետ օրվա տասնմեկերորդ արտահերթ սիգարեթը ծխելիս, հանկարծ մտածեց, որ հավանաբար հանցագործներից մեկը թափառելիս պիտի լինի շենքի մոտերքում, այսպես ասած, հեռվից պիտի հետախուզելիս լինի իրենց։ Եվ կապիտանի գլխում փայլուն միտք ծագեց։

Երկու օր հետո Հակոբյան փողոցի N 28 շենքի բակում հայտնվեց մի հաղթանդամ տղամարդ, որ սև բեղեր ուներ ու գունավոր ակնոցներ էր կրում։ Եվ բաժանմունքի տղաները, որ կրտսեր լեյտենանտ Սարուխանյանի գլխավորությամբ հարցաքննություններ ու զանազան չափումներ էին անում, և հենց ինքը՝ կրտսեր լեյտենանտ Սարուխանյանն էլ հանձինս սև բեղերով ու գունավոր ակնոցներով տղամարդու, չկարողացան ճանաչել Մայոր Նազարյանին։ Եվ վերջինս թաքուն հարգանքով լցվեց սեփական արժանապատվության նկատմամբ։

Առաջին երեք օրը ոչ մի հետաքրքիր դեպք չեղավ և ոչ մի կասկածելի տիպ չերևաց։ Հետո դադարեցին երևալ բաժանմունքի աշխատակիցները Սարուխանյանի գլխավորությամբ և մի օր էլ կապիտանի սուր աչքերը նկատեցին կասկածելի մի տիպի, որին նա կնքեց «Շիկահեր» անվամբ։ Նազարյանը թեթև ժպտաց արհեստական բեղի տակ ու մտածեց, որ վերջապես հանցագործության պարանի ծայրը փորձված ձեռքում է, և կապիտանը ձեռքի մեջ հաճելի խուտուտ զգաց։

Շիկահերը սկսեց ավելի ու ավելի շատ թրև գալ շենքի շուրջը, և նրան տեսնելը կապիտան Նազարյանի համար մի տեսակ հաճելի էր։ Շիկահերը խլեց նրա քունն ու հանգիստը, և կապիտանն ամբողջովին ձեռնամուխ եղավ այդ գործին։ Նա սկսեց գիշերներն էլ հետախուզել Հակոբյան փողոցի N 28 շենքի մոտերքը և զարմանքով նկատեց, որ շիկահերը ևս մինչև կեսգիշեր թրևում է շենքի շուրջը։ Մի օր էլ հեռվից կապիտան Նազարյանին թվաց, թե շիկահերին շատ նման մեկը մտավ շենքի երկրորդ մուտքից ներս։ Նրա սուր աշքերը չկարողացան հեռվից ճիշտ որոշել. շիկահե՞րն էր, թե՞ ոչ։ Արդեն համարյա մութ էր, և նա քայլերն ուղղեց դեպի երկրորդ մուտք։

Փափուկ ու ծանր քայլերով բարձրացավ աստիճաններով և ուրախ էր, որ մուտքի լույսերը չեն գործում։ Հավանաբար շենքի չարաճիճի լակոտներն են ջարդել, մտածեց կապիտանը, մի քանի ծանր քայլ էլ արեց և հանկարծ թիկունքում լսեց թեթև քայլերի քստքստոց։ Նա անմիջապես դիրք գրավեց անկյունում ու սպասեց։ Անծանոթ քայլերի քստքստոցը դադարեց, բայց Նազարյանի ականջներն անմիջապես որսացին անծանոթի արագ շնչառությունն ու հևոցը։ Նա նկատեց, որ փողոցից եկող լույսը թույլ շերտ է թողնում դիմացի պատի մի փոքր մասում և հանկարծ լույսի նեղ շերտի վրա շարժում տեսավ ու հասկացավ, որ պատի վրա ատրճանակի թույլ ստվեր է երևում։

Քրտինքի սառը կաթիլները ողողեցին կապիտանին, բայց նա մարտական դիրք ընդունեց ու իսկույն որոշեց ատրճանակի մակնիշը՝ «Մակարով»։ Հասկացավ նաև, որ ատրճանակը գտնվում է ուժեղ ու փորձված ձեռքում։ Ափսոսաց, որ իր հետ զենք չի վերցրել և մի տեսակ զղջաց իզուր ռիսկի դիմելու համար։ Ու երբ ատրճանակով ստվերը մի փոքր ավելի առաջ շարժվեց, կապիտան Նազարյանին թվաց, թե ինքն այլևս չի շնչում, միայն անծանոթի շնչառությունն է ամենուր և հևոցը։

- Քեռի՛, ձեռքերդ վե՛ր, տա՛, տա՛, տա՛,- կապիտանը լսեց մանկան զրնգուն ձայն, իրեն հավաքեց, աջ ոտքի ծայրով փափուկ շրխկացրեց փոքրիկ հետախույզի հետույքին ու ասաց.
- Շան լակո՛տ, փախիր տուն։ Քնելուց առաջ չմոռանաս պիպի անել...

Փոքրիկ ատրճանակավորը ծանր ու մեծ փախավ։ Կապիտանը սրբեց քրտինքի կաթիլներն ու մտածեց, որ պիտի ասեր նաև՝ որպեսզի տեղաշորդ չկեղտոտես։
Հաջորդ երկու օրը ոչ մի կարևոր դեպք չեղավ։ Շիկահերը շարունակում էր թրևել շենքի շուրջը և ոչ մեկի հետ չէր խառնվում, ու դա թաքուն ջղայնացնում էր կապիտանին։

Մյուս օրը հեռվից շիկահերին հետախուզելիս, նրան թվաց, թե շիկահերն էլ թաքուն իրեն է նայում։ Կապիտանն արտակարգ սառնասրտությամբ բացեց թերթը, որ միշտ մոտն էր պահում, ու սկսեց թերթի վրայով հետախուզել շիկահերին։ Նրա սուր աչքերն անմիջապես որոշեցին, որ շիկահերը ճապոնական ակնոց է կրում, իսկ ջինսը հավանաբար նոր է գնված և երևի տասը-տասնհինգ օր է, որ հագնում է։ Շիկահերը միայն «Էլ-էմ» է ծխում, մտածեց Նազարյանն ու նկատեց, որ նա էլ գրպանից ինչ-որ թերթ հանեց և սկսեց կարդալ։ Կապիտանը մի կերպ թաքցրեց ժպիտը. շիկահերը թերթը գլխիվայր էր բռնել։ Դեղնակտուց է, մտածեց Նազարյանն ու տեսավ, որ ինքը նույնպես թերթը թարս է բռնել։ Բայց կապիտանը բոլորովին չկորցրեց իրեն։ Սիգարեթից հզոր թոքերի ամբողջ տարողությամբ ծուխ կուլ տվեց ու միանգամից բաց թողեց։ Երբ թանձր ծուխն ինչ-որ վայրկյան ծածկեց իրեն շիկահերի տեսադաշտից, նա ակնթարթորեն շուռ տվեց գլխիվայր բռնած թերթն ու մտածեց, որ սխալվում են բոլորը, բայց բոլորը չէ, որ կարողանում են սխալները ժամանակին և ճիշտ ուղղել։

Հետո կապիտան Նազարյանն ինքն էլ չիմացավ, թե հանկարծ որտեղից բուսավ բաժանմունքի ավտոմեքենան, որից, ինչպես մեղուները փեթակից, դուրս թափվեցին բաժանմունքի տղերքը և ոլորեցին իր ձեռքերն ու ասացին, որ ձերբակալված է։ Հետո ինքը դիմադրեց, իսկ տղաներից մեկը, որ պինդ կախվել էր իր ծանր աջ ձեռքից, ծնկով հարվածեց քամակին ու ասաց. «Առանց չարաճիճիությունների, շան որդի, թե չէ մի հատ էլ վզակոթիդ կհասցնեմ»։ Հետո, երբ իրեն մոտեցրել էին բաժանմունքի ավտոմեքենային, հանկարծ հիշեց շիկահերին, կտրուկ ետ նայեց, տեսավ նրան, և կապիտան Նազարյանի սուր աչքերը հանձինս շիկահերի, ճանաչեցին կրտսեր լեյտենանտ Սարուխանյանին։ Ու կապիտան Նազարյանը մի բարձր քրքիջ արձակեց, ուժեղ թափ տվեց իրեն, և տղերքը, որ պինդ բռնել էին ձեռքերից, այս ու այն կողմ թռան։ Կապիտանը ձախ ձեռքն ակնթարթորեն տարավ գրպանը, հանեց թաշկինակն ու բավականությամբ և մանրամասն սրբեց քիթը։ Երբ ձեռքն իջեցրեց, թաշկինակի մեջ սևին էր տալիս բեղը...

Այս դեպքից երկու օր հետո Հակոբ Հակոբյան փողոցի N28 շենքի բնակիչները հանկարծ դաշնամուրի նվագի ձայն լսեցին, ձայնի վրա դուրս թափվեցին և պարզվեց, որ պահմտոցի խաղալիս, երեխաները շենքի ձեղնահարկում գտել են առևանգված դաշնամուրը։

Իսկ վերոհիշյալ դեպքից երեք ամիս և տասնութ օր հետո, երբ միլիցիայի բաժանմունքում կապիտան Մայոր Նազարյանը կրտսեր լեյտենանտ Սարուխանյանի հետ շախմատի տախտակի վրա շախմատի խաղաքարերով շաշկու իններորդ պարտիան էր խաղում, Հակոբյան փողոցի N 28 շենքի N 13 բնակարանի բնակիչ Համբարձում Գևորգյանը քաղաքի ռեստորաններից մեկում ընկերների հետ գարեջրի տասներկուերորդ շիշն էր դատարկում և պատմում, որ դաշնամուրը ինքն է քարշ տվել ձեղնահարկ, որովհետև շան քածը (իր աղջիկը) նվագել չգիտե և ամբողջ օրը զահլեն տանում է հիմար ճնգճնգոցներով։

Ու երբ յոթ ամիս քսանչորս օր հետո Համբարձում Գևորգյանի հարկի տակ վերջինիս դաշնակահարուհի աղջկա հարսանիքն էր, նա՝ Համբարձում Գևորգյանն, արտակարգ ուրախ էր և, ի միջի այլոց ասաց, որ դաշնամուրն էլ է օժիտ տալիս։ Ասաց նաև, որ դաշնամուրը թաքցնելու գործում իրեն հարևաններն են օգնել, իսկ կինն ու աղջիկը տանը չէին։
Հուլիս, 1984 թ.



ԱՆՓՈԽԱՐԻՆԵԼԻՆ

Ժողովուրդն ասում է. նա ծնվել է փայտահատ դառնալու համար, սակայն ջութակ է նվագում. Գեդեոն Սարումյանը ծնվել էր ոչ փայտ ջարդելու, ոչ ջութակահար և ոչ էլ ուսուցիչ ու դռնապան դառնալու համար։ Նա ծնվել էր և չծնվել չէր կարող, որովհետև երբ դեռ ինքը Գեդեոն Սարումյան չէր, այդպես էին կամեցել նրա հայրը և մայրը...

Ինչպիսի կոստյում էլ որ հագներ Գեդեոն Սարումյանը, զարմանալիորեն նրա չափով է լինում, բայց չկա այնպիսի մի պաշտոն, այնպիսի մի գործ, որ Գեդեոն Սարումյանի «չափով» լինի։ Այսօր նա պատմության ուսուցիչ է կամ ֆիզկուլտուրա է դասավանդում որևէ ուսումնական հաստատությունում, վաղը կարող է նույն հաջողությամբ որպես մարզիչ աշխատել ֆուտբոլային կամ վոլեյբոլային ցանկացածդ թիմում, մյուս օրը հրահանգիչ նշանակվել կամ դռնապան կարգվել որևէ հաստատության առջև...

Եվ, այնումենայնիվ, ամենազարմանալին այն է, որ ուր էլ խարիսխ է ձգում Գեդեոն Սարումյանը, միշտ կարծում է, թե ինքը հենց այդ պաշտոնի համար է ծնվել, իսկ տվյալ պաշտոնն էլ հատկապես իր համար է, և ինքը անփոխարինելի է։ Բայց ոչ, դա զարմանալի չէ, դա սարսափելի է, որովհետև աշխարհում ոչ ոք չի կարող ապացուցել, որ զրոն բացասական թիվ է և, միաժամանակ, ոչ ոք չի կարող հաստատել, որ զրոն դրական թիվ է...
1988 թ.



ՀԵՌԱՏԵՍԸ

- Իսկ ինչո՞ւ իմ որդին ուրիշների դռները ծեծի, երբ կարող է ինձ մոտ էլ աշխատել,- մտածեց համեստ մի հիմնարկության նախագահ Գալուստ Բադամյանն ու մյուս օրը իր ղեկավարած հիմնարկության աշխատակից դարձրեց իր կիսագրագետ որդուն։
- Իսկ ինչո՞ւ հարսս դեսուդեն ընկնի։ Էլ ո՞ր օրվա ղեկավար եմ,- ու Գալուստ Բադամյանն իր մոտ բերեց նաև հարսին։

Մի քանի օր հետո Գալուստ Բադամյանը կանչեց բաժնի վարիչ իր եղբորն ու ասաց.
- Լսիր, մայրիկն ախր ինչո՞ւ ուրիշ հիմնարկությունների հատակներն ավլի ու լվա, երբ կարող է մեզ մոտ մեքենագրուհի աշխատել։ Ճիշտ է, նա հարյուր տոկոսով տառերը չգիտե և վերջին տարիները տեսողությունն այնքան էլ լավ չէ, բայց, խոսքը մեր մեջ, ես ու դու էլ գրագիտությամբ փայլողներից չենք, սակայն հիմնարկություն ու մարդիկ ենք ղեկավարում...

Հետո Գալուստ Բադամյանի ղեկավարած հիմնարկությունում հայտնվեցին նրա գրեթե բոլոր հարազատներն ու բարեկամները, և նա ոտով-գլխով ձեռնամուխ եղավ իր ծանոթներին էլ տեղավորելուն։

Անցան տարիներ։ Գալուստ Բադամյանը հիմնարկությունն այլևս չէր տարբերում իրենց տնից։ Գիշերները հիմնարկության իր բազկաթոռի հաճելի փափկության մեջ ընկղմված, հեռուստացույց էր դիտում, հետո կողակցի հետ արքայաբար տարածվում իր առանձնասենյակի երկտեղանոց բազմոցին ու առավոտյան, կարծելով, թե աշխատանքի է գնում, թղթապանակը կռնատակին մեկնում տուն...

Եվ դարձյալ անցան տարիներ։ Իր տասներեքերորդ թոռան կնունքին Գալուստ Բադամյանն աշխուժորեն քորեց գլուխն ու հրճվանքով մտածեց.
«Այո՜, մե՜ծ, շա՜տ մեծ կոնկուրս է լինելու։ Ստիպված եմ լինելու կնոջս ու աներձագիս էլ թոշակի ուղարկել... Սերնդափոխություն է, պետք է փոքրիկների ապագայի մասին էլ մտածել...»։
1988 թ.



ԿՈԼԵԿՑԻՈՆԵՐԸ

Վասակ Կուկույանը պատմվածքներ էր գրում, բայց այդպես էլ չկարողացավ գրող դառնալ, և նա սկսեց մոլեռանդորեն ատել ու նախանձել աշխարհի բոլոր գրողներին։ Յուրաքանչյուր ստեղծագործող, ըստ Վասակ Կուկույանի, անձնական վիրավորանք է հասցնում իրեն։

Եվ երբ մի օր էլ նա դարձավ խմբագիր, խաչակրաց արշավանք սկսեց գրական բոլոր ժանրի ստեղծագործությունների դեմ ու դարձավ յուրօրինակ կոլեկցիոներ. կարճ ժամանակում նրա անձնական արխիվում գոյացավ պատմվածքների, բանաստեղծությունների և այլ ժանրի ստեղծագործությունների մի ահռելի հավաքածու, որի բազմազանությանը մինչև անգամ Մատենադարանը կնախանձեր։

Խմբագրություն հասած գրական ստեղծագործությունները ակնթարթորեն անհետանում էին Վասակ Կուկույանի առանձնասենյակում, իսկ հանդեսի էջերն իրենց մայրական գիրկն էին բացել ամեն տեսակ հիմարությունների ու անգրագետ շարադրությունների առաջ։ Դպրոցական, ու ոչ միայն դպրոցական, պատի թերթերի նյութերը կայծակնային արագությամբ հայտնվում էին Վասակ Կուկույանի խմբագրած հանդեսի էջերում։

Բայց կատարվեց անխուսափելին. Վասակ Կուկույանը մի օր էլ գլուխը դրեց բարձին ու մոռացավ (թե այլևս չկարողացավ) բարձրացնել։ Ականատեսները վկայում են, որ Վասակ Կուկույանի բնակարանում գտնվել են ձեռագրերի հսկա կապոցներ, որոնց ընդհանուր քաշը չորս անգամ գերազանցում է Վասակ Կուկույանի քաշին՝ դագաղի հետ միասին։ Ու ասում են նաև, որ այդ ձեռագրերի մեջ կային ոչ միայն ժամանակի հայտնի, կիսահայտնի ու սկսնակ գրողների երկերը, այլև Հոմերոսի ու Դանթեի, Շեքսպիրի ու Նարեկացու, Դոստոևսկու ու Մոպասանի, Տերյանի ու Սևակի հանրահայտ գործերը, որոնց բոլորի տակ էլ Վասակ Կուկույանի հրեշտակային ձեռագրով գրված էր. «Թույլ է, ուղարկել արխիվ»։

Ականատեսների մի այլ խումբ էլ երդվում է, որ Վասակ Կուկույանի մոտ ոչ մի ձեռագիր էլ չի գտնվել, որովհետև նա վրեժ լուծելու ավելի արդյունավետ միջոց գիտեր. իր «զոհերի» ձեռագրերը ծամում ու կուլ էր տալիս։ Ասում են նաև, որ նույնիսկ մահվան մահճում էլ հերոսաբար ձեռագրեր էր ծամում ու նրա բերանում գտնվել է ինչ-որ պոեմի վերջին գլուխը։
1988 թ.



ԹԱՄԱԴԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ԹԱՄԱԴԱՅՈՒԹՅԱՆՑ

Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը մեր քաղաքի ամենանշանավոր թամադան է։ Ժամանակակիցները վկայում են, որ Վաղինակ Սաքսաֆոնիչի ծննդյան օրը՝ գիշերվա ուղիղ ժամը երեքն անց կեսին, երբ լույս է տեսել ապագա մեծ թամադայի գլուխը՝ երկու կողմերից կափարիչների պես դուրս ցցված ականջներով, գյուղի բոլոր աքաղաղները կոկորդներով մեկ շեփորել են փոքրիկի գալուստը, և տատմեր Հռիփսիմեն անսխալ գուշակել է. «Էս լածիրակը կամ նշանավոր մարդ է դառնալու, կամ նշանավոր ավազակ»։

Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը որոշեց նշանավոր մարդ դառնալ, և երբ չորս տարեկանում վճռեց ընդմիշտ վերջ տալ իր չորեքթաթ գործունեությանն ու կանգնել հետևի վերջավորությունների վրա, զուռնաչի Սաքսաֆոնի բոլոր կորած փողկապները սկսեցին հայտնաբերվել փոքրիկ Վաղոյի վզին։ Ու հայրը վերջնականապես հասկացավ, որ որդին առնվազն խանութի վարիչ է դառնալու։ Իսկ Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը այդ տարիներին անընդհատ շտապում էր մեծ երևալ և հոր փողկապները թաքուն կապում էր ոչ միայն գիշերները, քնած ժամանակ, այլև դպրոցում էլ մայկայի տակից միշտ վզից կախված էին լինում առնվազն երկու զույգ փողկապներ...

Եվ հիմա, եթե որևէ միամիտ մեր քաղաքացիներին հարցնի, թե ո՞վ է Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը, ապա կրակոցի պես անմիջապես կթնդա պատասխանը՝ մեր թամադան։ Մեր քաղաքը հպարտանալու շատ բան ունի, բայց, իրոք, մի ուրիշ համ ու հոտ ունեն Վաղինակ Սաքսաֆոնիչի կենացները։

Նա սեղանի շուրջ իրեն զգում է ինչպես արծիվն երկնքում։ Տարիներ շարունակ Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը երազել է մարդկանցից բարձր կանգնելու ու նրանց ղեկավարելու մասին և մի օր էլ ըմբռնել է, որ այդ հնարավորությունն իրեն հատկապես թամադայությունը կընձեռի. թամադայի բարձրությունից նա տիրոջ պես իշխում է սեղանի շուրջ ձգված մարդկային ամբոխի վրա...

Ճիշտ է, Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը ոչ մի լեզվի կանոնավոր չի տիրապետում, բայց դա հենց նրա առավելությունն է, որովհետև սեղանավորների ռուսախոս մասին թվում է, թե նա հայերեն է խոսում, իսկ հայախոսները գտնում են, թե նա ռուսերեն է ճառում։ Ու ամենևին էլ կարևոր չէ, թե նա ինչ է ասում. պետք է տեսնել, թե ինչպես է ասում։ Թամադայությունը Վաղինակ Սաքսաֆոնիչի համար զբաղմունք չէ։ Դա մասնագիտություն է։ Նրա համար ոչ մի նշանակություն չունի՝ ձեռքին օղու, գինու կամ կոնյակի բաժա՞կ է, թե՞ հանքային ջրի, լիմոնադի, թեյի կամ մածնի... Միայն թե այդ բաժակը դատարկ չլինի և սեղանի շուրջ թեկուզև երկու մարդ լինի։ Մնացածը Վաղինակ Սաքսաֆոնիչի համար տեխնիկայի գործ է, և նա այնպիսի վարպետությամբ է կատարում իր գործը, որ սեղանի շուրջ նստածները բերանները լայն բացած, ասես մեծ թամադայի խոսքերը որսում են բերանով։

Վաղինակ Սաքսաֆանիչի թամադայական ճառը հնարավոր չէ թղթի վրա գրանցել, ինչպես հնարավոր չէ ձեռքով շոշափել զանգերի ղողանջն ու ծառերի մեղմ սոսափյունը կամ դաշնամուրի փառահեղ ակորդները...
Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը համեստորեն խոստովանում է, որ իր նշանավոր ճառը դեռևս չի ասել, սակայն անպայման կասի... Բայց, ավա՜ղ, մի օր էլ Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը կողմնացույցի սլաքի պես հորիզոնական ձգվեց հյուսիս-հարավային ուղղությամբ ու մարդիկ առաջին անգամ նկատեցին, որ նրա շուրթերն այլևս չեն շարժվում, իսկ աջ ձեռքն այլևս չի գրկել անբաժան բաժակը։

Ականատեսների մի խումբ խոստովանում է, որ գերեզմանի լռության մեջ, երբ բոլորը հարգանքով խոնարհվել էին մեծ թամադայի աճյունի առաջ, ինչ-որ մեկն ասել է, որ հանգուցյալի հիշատակին հրաժեշտի խոսքի համար խոսքը տրվում է Վաղինակ Սաքսաֆոնիչին, ու հանկարծ լսվել է հանգուցյալի կենդանի ձայնը, որովհետև մեծ թամադան նախօրոք մի քանի տարի առաջ ձայնագրել էր իր հրաժեշտի ճառը...

Ականատեսների մի այլ խումբ էլ երդվում է, որ այնտեղ ոչ մի մագնիտոֆոն ու ձայնագրություն էլ չի եղել, և Վաղինակ Սաքսաֆոնիչը մեռելադեմ բարձրացրել է իր փայտե ապաստանից, փողկապը վայելչագեղորեն ուղղել, հրաժեշտի ճառ ասել ու հանգիստ պառկել իր տեղը...

Թերևս այստեղ կարելի լիներ վերջակետ դնել, բայց վերջերս նոր վկաներ են երևան եկել և գտնում են, որ ոչ մի Վաղինակ Սաքսաֆոնիչ էլ չի եղել, որ իբր նման մարդ կա, բայց անունը Վաղինակ Սաքսաֆոնիչ չէ...
Ու հիմա դժվար է ասել, թե ովքեր են ճիշտ. առաջիննե՞րը, երկրորդնե՞րը, թե... Իսկ գուցե բոլորն էլ ճի՞շտ են...
1989 թ.




ԵՐԿՆԱՅԻՆ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ

Ուրախ լուրը կայծակի արագությամբ տարածվեց մայրաքաղաքում ու ողջ հանրապետությունում. քաղաքացիներին աշխատանքի տեղավորելու հարցերով զբաղվելու է հենց ինքը՝ տեր Աստված, որ օդանավի հատուկ չվերթով իջել է երկիր, այսինքն՝ մայրաքաղաք, և հրեշտակների ու գլխավոր հրեշտակապետի ուղեկցությամբ բազմել կառավարական շենքի ամենավերին հարկում։

Քաղաքի ծայամասերից մարդկանց հերթը ձգվում էր դեպի Կենտրոնական հրապարակ, այնտեղից՝ դեպի կառավարական շենք։ Քաղաքացիները մեկ-մեկ մտնում են Աստծո մոտ և, մի քանի րոպե հետո, համապատասխան նշանակում ստանալով, ուրախ-զվարթ դուրս գալիս այնտեղից։

- Որդյակ, ի՞նչ մասնագիտություն ունես,- փառավոր բազմած ինքնաթիռով իր հետ բերած աստվածային գահին, հրեշտակներով շրջապատված, հերթական այցելուին հարցրեց Երկնայինը։
- Սովետի տարիներին խանութում մսագործ եմ աշխատել,- պատասխանեց այցելուն։
- Նախարարություններից մեկում այսօրվանից գլխավոր խորհրդական ես աշխատելու,- ասաց Աստված։- Հաջորդը...

Ներս մտավ գեղեցիկ մի օրիորդ։
- Բալիկ ջան, դու ի՞նչ մասնագիտություն ունես։
- Մասնավոր մի համալսարանից դիպլոմ եմ գնել, բայց, ճիշտն ասած, մոռացել եմ նայել, թե մեջն ինչ է գրված։
- Մի բարձր պաշտոնյայի մոտ քարտուղարուհի կաշխատես։ Պետիդ համար թեյ ու սուրճ կսարքես, ժամանակին ծաղիկները ջրես, հեռախոսազանգերին պատասխանես...

- Պարոն աստված, դա հին ժամանակներում էր, որ ինձ նմանները քարտուղարուհու պաշտոնով գոհանում էին։ Կարծում եմ՝ իմ արտաքին և ներքին տվյալներով ավելի պատասխանատու պաշտոնների եմ արժանի,- բորբոքված ասած օրիորդը։
- Հը՜մ,- Երկնայինը քթի տակ ժպտաց։- Ղեկավարական նոր հաստիք է ստեղծվել, առայժմ հայտնի չէ, թե ինչով է զբաղվելու։ Բայց դա կարևոր չէ։ Այսօրվանից արտասահմանյան թանկարժեք սև ավտոմեքենայով ես շրջելու։

Հաջորդ այցելուն միջին տարիքի միջահասակ մի տղամարդ էր։
- Որդյակ, գիտե՞ս ինչ ասել է՝ քաղաքականություն,- հարցրեց Աստված։
- Հա, երբ պետության փողերով տարբեր քաղաքներ են ման գալիս։ Ի դեպ, ասեմ, որ մի տասնհինգ տարի եղել եմ խոպանում՝ ռուսական տարբեր քաղաքներում...
- Հիանալի է։ Արտգործնախարարությունում մի փափուկ պաշտոն կձևակերպենք քեզ համար։

Մյուս այցելուն թափանցիկ կարճ շրջազգեստով մի օրիորդ էր։ Աստված ակնոցի վերևից զարմացած նայեց նրան.
- Այ աղջիկ, էդ ստրիպտիզ-բարից ես գալի՞ս։
- Կան անհատներ, որոնք վճռորոշ դերակատարություն են ունեցել Տիեզերքի ստեղծման ու կերտման առումով։ Նրանք պատվարն են մեծ արարումի, առանց որի անիմաստ ու թերարժեք է Երկիր մոլորակի ճակատագիրը։ Այդ վսեմ անհատը Դուք եք՝ ո՜վ Մեծ արարիչ։

Աստված ակնոցի վրա մի այլ ակնոց դրեց ու զարմացած նայեց օրիորդին։
- Հա՜, դերասանուհի ես։
- Բանաստեղծություններ եմ գրում, բայց եթե մեղմ երաժշտություն միացնեք, կարող եմ Ձեզ համար, ոտանավորներ արտասանելով, թեթևասահ պարել։ Եթե գտնեք, որ վեհատես շարժումներիս շորերս խանգարում են, կարող եմ...
- Չէ, չէ,- Աստված վեր թռավ տեղից,- միայն թե չհանվես։ Ի՞նչ պաշտոն ասես, էս պահին հրամանը կգրեմ,- ապա արագ-արագ ինչ-որ բան գրեց ու մեկնեց օրիորդին։

Երբ օրիորդը դուրս եկավ, Աստված վերնաշապիկի վերին կոճակները բացեց.
- Օ՜ֆֆ, լավ պրծա, թե չէ ինձ անկողին էր քարշ տալու...
Դուռը կամաց բացվեց, շեմքին երևաց ամոթխած մի պարոն։ Աստված վախեցած նայեց նրան.
- Դո՞ւ էլ ես պոետ։
- Չէ, գրել-մրել չեմ սիրում, բայց ես կարող եմ մի քանի ժամ անընդմեջ ծափահարել,- ասաց տղամարդը և գլուխ տվեց։
- Հրաշալի է,- Երկնայինը աշխույժ շփեց ձեռքերը,- հենց առաջին հայացքից ինձ դուր եկար։ Այսօրվանից պատգամավոր ես...

Հաջորդ այցելուն անորոշ տարիքի մի կին էր։
- Դուստր իմ, դու ի՞նչ փեշակ ունես։
- Աստված ջան, ցավդ տանեմ, տառերը լրիվ չգիտեմ, բայց իմ անուն-ազգանունը գրելիս ընդամենը չորս սխալ եմ անում...
- Հա՜, դա լավ է,- Երկնայինը կրկին վերագտավ իրեն, ծխախոտ վառեց և բերանից ծխի օղակներ բաց թողեց,- լավ, որ ընդամենը չորս սխալ ես անում, ուրեմն ազատ կարող ես գլխավոր մասնագետ աշխատել նախարարություններից մեկում։ Հաջորդը...

Նոր այցելուն շողոքորթ ժպիտը դեմքին, անգույն մի տիպ էր։
- Որդյակ, դու ո՞վ ես։
- Ձերդ աստվածային պայծառաճաճանչություն, ես գրող եմ։
- Ինչի՞ մասին ես գրում։
Այցելուն քծնանքով ծալծլվեց.
- Ձերդ արևափայլություն, ոչ թե «մասին», այլ «դեմ» եմ գրում։ Ինձ վճարում են, իսկ ես զրպարտություններ ու հայհոյանքներ եմ գրում ինձ վճարողների հակառակորդների դեմ...
- Եվ էդ հացը ուտվո՞ւմ է... Քեզ նման էլի կա՞ն,- Աստված զզվանքով դեմքը շուռ տվեց։

Այցելուն աշխուժացավ.
- Հա, շատ են, շրջաններում, գյուղերում էլ կան, բայց այս պահին երեքով էինք, երկուսը դռան մոտ սպասում են։
- Ասա, թող նրանք էլ մտնեն...
- Որտե՞ղ մտնեն, Տիեզերափայլ։
- Ախմախ, ասա, թող ներս գան։

Ներս մտան երկու հոգի։ Վիզը ծուռ նրանցից մեկը հուղարկավորի տեսքով մոտեցավ, ծունկ չոքեց Աստծո առաջ, ուզում էր աջը համբուրել, Տիրակալը ձեռքը ետ քաշեց ու հարցրեց.
- Որդյակ, էդ մեռելատնից ես գալի՞ս։ Ցավակցում եմ։
- Շնորհակալություն,- այցելուն հոգու խորքում ուրախացավ, որ իրեն խղճում ու ցավակցում են։- Տեր իմ, Ձեր մասին պոեմ եմ գրել, բայց հովանավորներ չեմ գտնում՝ դրանք տպագրելու համար։

Երկնայինը գրպանից մի կապ թղթադրամ հանեց ու մեկնեց նրան.
- Վերցրու, քեզ եմ տալիս մի պայմանով, որ պոեմդ չտպագրես,- ապա դիմեց մյուս երկուսին.- չէ՜, դուք շատ եք առաջ անցել ձեր նախապապ Հուդայից... Էս ո՞ւր եմ ընկել, օ՜ֆֆ... Հրեշտակապետ, ո՞ւր ես բերել ինձ, սա ի՞նչ դժոխք է։ Սավառնակը գործի գցիր, թռչում ենք վեր...
Մայիս, 1999 թ.



ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅՈՒՆ

Երբ տպագրվեց իմ «Երկնային կատակերգություն» գրվածքը, որտեղ պատմում էի, թե ինչպես տեր Աստված երկնքից իջել, կառավարական շենքի ամենավերին հարկում ընդունելություն կազմակերպել և մասնագիտություններ ու աշխատանքներ էր բաժանում, ընկերներս, բարեկամներս և ծանոթներս դժգոհեցին. «Էդ ինչո՞ւ բոլորի մասին՝ անասնաբույժի, քարտուղարուհու, դիվանագետի, մանկավարժի, զրպարտչի և գիտնական-միտնականի մասին գրել ես, բայց բանաստեղծի մասին չես գրել»։

Սկսեցի երկար-բարակ բացատրել, որ բանաստեղծը դեռևս մինչ այդ էր հանդիպել Երկնայինին և, ընդհանրապես, ես շատ մեծ հարգանք եմ տածում ժամանակակից ոտանավորչիների հանդեպ ու չէի կարող նրանց մասին չգրել։ Սակայն ընկերներս, բարեկամներս ու ծանոթներս ինձ չհավատացին։ Եվ ահա, իմ արխիվից հանելով այդ հանդիպման սղագրությունը, ներկայացնում եմ ընթերցողներին։

Մի օր, արևը դեռ նոր-նոր ծագած, երբ տեր Աստված առավոտյան մարզանքներից հետո ձվածեղ էր կերել ու վրան բրազիլական թունդ սուրճ էր խմում, քիթ ու բերանի մերձակայքում հանկարծ խուտուտ զգաց։ Որոտաձայն փռշտաց, և այդ պահին նրա բերանից թե քթից դուրս թռավ ու առջևը ցցվեց թղթապանակը կռնատակին անորոշ տարիքի մի տիպ։

- Յա՜, դու որտեղի՞ց հայտնվեցիր,- զարմացած հարցրեց Երկնայինը։
- Դժվարին, բայց պատվավոր ճանապարհ եմ անցել տեր իմ... Իսկ իմ հիմար կոլեգաները դեռ կես ճանապարհին են, փորձում են ծխնելույզից մտնել,- հարգալից գլուխ տալով, ասաց մարդը։
- Հա՜, ուրեմն հրշեջ ծառայությունից ես...
- Չէ, բանաստեղծ եմ, տեր իմ, դիֆիրամբներ ու ձոներ եմ երկնում։

- Այսինքն։
- Այսինքն՝ միշտ գովերգում եմ բոլոր նրանց, ովքեր իշխանություն ունեն։ Երբ գահընկեց են լինում, առաջինը ես եմ քարով տալիս։
- Լավ։ Հիմա ի՞նչ ես ուզում, որդյակ,- հարցրեց Աստված։
- Հոտառությո՛ւն, տեր իմ,- կրկին գլուխ տալով, ասաց պոետը։
- Ի՞նչ... Հոտառությունն ինչի՞դ է պետք, դու շո՞ւն ես, թե՞ մարդ։

- Սուր հոտառություն եմ ուզում, երկնային, որպեսզի ժամանակից շուտ կարողանամ կողմնորոշվել։ Այսինքն՝ ավելի շուտ իմանամ և սկսեմ շողոքորթել ապագա իշխանավորներին։ Թե չէ, մեզ մոտ մի քանիսը կան, միշտ ինձնից առաջ են ընկնում։ Ես դռնով եմ մտնում, նրանք պատուհաններից են ներս խուժում, ես պատուհաններից եմ մտնում, նրանք կոյուղու խողովակներով են սուրում ղեկավարների ընդունարանները...

- Ահա թե ինչ,- Աստված ճերմակափառ բեղի տակ ժպտաց,- բայց հետաքրքիր շան որդի ես, որդյակ... Լավ, գնա՛։ Վաղվանից ականջներդ մի քիչ երկարացված կլինեն, որպեսզի կարողանաս ամեն ձայն որսալ...
- Հա, ինչպես մեծ բանաստեղծ Չարենցը կասեր, որպեսզի կարողանամ ժամանակի շունչը դառնալ...
- Ի՞նչ շուն... Ո՞ւմ շուն դառնաս։
- Ժամանակի շունչը։ Այսինքն՝ մեր թաղամասում, մեր քաղաքում կամ մեր երկրում ինչ կատարվի, դրա մասին բանաստեղծություն պիտի գրեմ։ Մի նոր խանութ կամ ֆերմա որ բացվի, ձոներգ պիտի ձոնեմ, մեր թագավորի կամ նախագահի կինը եթե զավակ պարգևի երկրին, պատմական այդ պահը պիտի գրավոր անմահացնեմ...

- Հա՜, դա ուրիշ բան է... Լավ, քեզ սուր հոտառություն կտամ, այնպիսի հոտառություն, որ շներն անգամ քեզ նախանձելու են... Դու միշտ լավ ես ապրելու, որդյակ։ Ժամանակները փոխվելու են, մի որոշ ժամանակ սոցիալիստներն են գալու իշխանության գլուխ, մի օր ֆաշիստները կամ կոմունիստները, բուրժուա-կապիտալիստները կամ անարխիստները, բայց դու, բոլորին քծնելով ու շողոքորթելով, շարունակ փափուկ պաշտոններ ու մրցանակներ ես ստանալու, որդյակ։ Երբեմն երեսիդ թքելու են, հետույքիդ քացի են տալու, սակայն, պալատական կոշիկներ ու գլխարկներ երկրպագելով, դու վաստակելու ես հացդ հանապազօրյա...

- Մերսի, տեր իմ, խիստ զգացված եմ։ Հերթական հանճարեղ գիրքս նվիրելու եմ ձեզ, իսկ կազմի վրա պոեմ եմ տպագրելու ձեր մասին,- բանաստեղծը կրկին երկտակվեց, հետո, գրպանից թղթի մի կտոր հանելով, պաթոսով սկսեց կարդալ. «Օ՜, Աստվա՜ծ, Աստվա՜ծ, լուսատու տիեզերաց...»։
- Ա՛յ տղա, սպասի՛ր, հերի՛ք է։ Ականջներս արդեն հոգնել են նման զիբիլներից... Վե՛րջ, գնա՛, գլուխս մի՛ հարդուկիր։ Գնա ժամանակիդ... Ինչպե՞ս է էն զահուրմարի անունը։ Հա՛, գնա ժամանակիդ շունչը դարձիր...

Երբ պոետը դուրս եկավ Երկնայինի առանձնասենյակից, վերջինս լայնորեն հորանջեց ու ասաց.
- Բայց սրիկա շան որդին առաջ է գնալու։
Ապրիլ, 1999 թ.




ՇԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

Դրսում մի շուն էր հաչում։ Սկզբում ուշադրություն չէի դարձնում, բայց նա ոչ մի կերպ ձայնը չէր կտրում, ու նրա հաչոցները սկսեցին կամաց-կամաց ազդել նյարդերիս վրա։ Նա հաչում էր շատ անճաշակ ու ապաշնորհ ձեւով։ Այդ հաչոցում ոչ մի զգացմունք ու վերաբերմունք չկար։ Պարզապես հաչում էր այդ շունը, ու ձայնը կտրելու մտադրություն չուներ։

Մի ժամ անցավ, իսկ նա դեռ հաչում էր։ Անցավ երկու ժամ, բայց այդ հիմարը ձայնը չէր կտրում։ Գրողը տանի, գոնե մարդավարի հաչի, գոնե գնա ամայի մի ջահանդամում կոկորդ պատռի։ Թե չէ՝ ցցվել է մեր քաղաքի մարդաշատ այս թաղամասում եւ անտանելի իր հաչոցներով զահլա է տանում։

Այդ ցնդածը չի՞ հասկանում, որ սա հասարակական վայր է, այլ ոչ թե ինչ-որ ջունգլիներ կամ նիստերի դահլիճ, որ ով ինչ ուզենա՝ անի... Գոնե ինչ-որ մեկի կամ ինչ-որ բանի վրա հաչի, գոնե լուսնի կամ, ասենք, աստղերի վրա կաղկանձի, այլ ոչ թե հենց այնպես՝ աննպատակ, անիմաստ ու անսկզբունք։ Գրողը տանի, սա շո՞ւն է, թե՞ խոզի պես հարբած անցորդի մեկը։

Այլեւս չկարողացա ինձ զսպել եւ, դուրս գալով պատշգամբ, գոռացի նրա վրա.
- Վերջապես ձայնդ կտրելո՞ւ ես, թե՞ ոչ, ապուշի մեկը...
Նա նույնիսկ չնայեց իմ կողմը։ Պոչով արհամարհանքի մի օղակ գծեց օդում ու շարունակեց հաչել։

- Էհե՜յ, ավանա՛կ, ձայնդ կտրի՛ր,- գոչեցի ես։
Նա դարձյալ ուշադրության չարժանացրեց ինձ։
- Միմո՛ս,- համբերությունս կորցրած, բղավեցի ես։
- Ինչո՞ւ եք ինձ վիրավորում,- վերջապես արձագանքեց նա։
- Կորի՛ր այստեղից, ապաշնորհ շան որդի,- ավելի բորբոքվեցի ես,- գոնե մարդավարի հաչել իմանայիր...

- Իսկ ես չեմ հաչում,- հանգիստ ասաց նա,- ես արտասանում եմ...
- Գրողի ծոցը չքվիր քո այդ արտասանությամբ, տխմար անասո՛ւն,- համբերությունս կորցրած, գոչեցի ես։
- Մենք դեռ կհանդիպենք,- արհամարհանքով ասաց շունն ու, գռմռալով, հեռացավ։
Հաջորդ օրը նա այլեւս չերեւաց մեր կողմերում։ Անցավ մի օր, երկու օր, եւ նա դարձյալ չերեւաց իր ապուշ հաչոցներով։

Արդեն ես մոռացել էի անիծյալ այդ չորքոտանուն, բայց մի օր, երբ միացրի հեռուստացույցը, զարմանքից քար կտրեցի. էկրանին ինձ ծանոթ շունն էր։ Այս անգամ նրա վզին գեղեցիկ մի «թիթեռնիկ» կար։ Նա դարձյալ հաչում էր։ Իսկ դահլիճում նստածները ծափահարում էին։

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

Վաղուց մերոնց չէի տեսել։ Մեկնեցի գյուղ։ Ծանոթ մի տան մոտով անցնելիս, հին սովորությամբ, սպասեցի, որ բակից ուր որ է դուրս կթռչի տանտիրոջ գամփռն ու կսկսի հաչել ինձ վրա։ Իսկ գամփռն այդ, հանգիստ մեկնվել իր բնի առջև, նույնիսկ չէր նայում իմ կողմը։
Շարունակեցի ճանապարհս։ Ես արդեն մոտենում էի բարեկամներիս տանը, բայց դեռ ոչ մի շուն չէր հաչել ինձ վրա։

Սատանան տանի, սա ի՞նչ վերաբերմունք է։ Ես արդեն սկսեցի լրջորեն վիրավորվել շների այդ ոչ շնային պահվածքից։
Վերջապես բացեցի դռնակն ու մտա բակ։ Մինչ ողջագուրվում էի բարեկամներիս հետ, նրանց շունը կողքովս անցավ՝ առանց նվազագույն ուշադրություն դարձնելու ինձ վրա։
- Հորեղբայր, այս ի՞նչ է պատահել այս շներին,- հարցրի,- ինչո՞ւ չեն հաչում։ Ի՞նչ է, հաչելը մոռացե՞լ են...

- Դու հապա նրան հարցրու,- ասաց հորեղբայրս։
- Լսի՛ր, շու՛ն, ինչո՞ւ չես հաչում։
Նա վարից վեր այնպես նայեց ինձ, կարծես ես ներքևում էի, ինքը՝ վերևում։
- Դա հին ժամանակներում էր,- գռմռաց ու, պոչը թափ տալով, արժանապատվությամբ շարժվեց դեպի իր բույնը։
- Հիմա դրանց հետ խոսել չի լինի,- ասաց հորեղբայրս,- լկտիացել են սրիկաները։ Օրերով տնից կորչում է, լսել եմ՝ ուզում է հարևան գյուղերից մեկում ինչ-որ պաշտոն ձեռքը գցել...

ՈՐՊԵՍ ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Այս պատմությունները պատմեցի մի քանի ծանոթ-բարեկամների, հետո տպագրեցի դրանք։
Հաջորդ օրը, գիշերվա կեսին, հեռախոսազանգ հնչեց։ Հեռախոսագծի մյուս ծայրից ինչ-որ մեկն ասաց.
- Պատիվ եմ պահանջում,- և լսափողը ցած դրեց։

Մի քանի րոպե հետո հեռախոսը նորից զնգաց։ Այս անգամ խոսողը մի շուն էր։
- Պատիվ եմ պահանջում,- ասաց նա ու սկսեց կատաղորեն հաչել։
Երբ երրորդ անգամ հեռախոսազանգ հնչեց, ես, կիսաքուն-կիսարթուն, վերցրի հեռախոսն ու պատուհանից դուրս նետեցի։
Օգոստոս, 1999 թ.




ՉԻՆՈՎՆԻԿԻ ԵՐԱԶԸ

Գավակ Փուչիկյանը վատ երազ տեսավ, շատ վատ երազ։ Արդեն կեսգիշեր էր։ Սկզբում քունը չէր տանում, դուրս եկավ պատշգամբ և ողջ մարմնով սարսռաց։ Կապտասև երկնքում յաթաղանի պես կախվել էր լուսինը, իսկ հարևան թաղամասում չարագուշակ ոռնում էին շները։

Մտավ անկողին, մի քանի անգամ աջ ու ձախ շուռումուռ եկավ և, վերջապես, քնեց։ Ու երազում տեսավ Նրան։ Ինքը նստած էր բազկաթոռի մեջ և բաց դռնից նայում էր, թե ինչպես է սարսափազդու լուսինն աստիճանաբար մեծանում ու մոտենում։ Ասես ուր որ է բաց դռնով պիտի մտնի սենյակ։ Փուչիկյանն արդեն իր վզի շուրջ զգում էր լուսնի շեղբի սառնությունը, բայց հանկարծ այն չքացավ երկնքից։ Բաց դռնից երևացող երկնքի փոքրիկ կտորը թաղվեց խավարում։ Փուչիկյանը վախեցած ձեռքը մեկնեց, մթության մեջ գտավ գիշերալամպի կոճակն ու սեղմեց...

Ո՜վ սարսափ։ Լուսնի և իր միջև, բաց դռան մեջ կանգնած էր Նա՝ Կևորկովը, հենց ինքը՝ Բորիս Սարկիսիչը։
Ողջ մարմինը փշաքաղվեց։ Վախից բերանը բացեց, բայց այնտեղից ոչ մի ձայն դուրս չեկավ։ Ակամայից չոքեց նրա առջև։
- Գյադա, վախեցա՞ր,- Կևորկովը արհամարհանքով նայեց Փուչիկյանին։- Ի՞նչ է, քունդ չի տանո՞ւմ, կերածդ չի մարսո՞ւմ։
- Այդ դո՞ւք եք, Բորիս Սարկիսովիչ։

Կևորկովը դանդաղ, ծանր քայլերով մտավ սենյակ և տանտիրոջ ինքնավստահությամբ ընկղմվեց բազկաթոռի մեջ։ Բաց դռան մեջ կրկին երևաց լուսնի սարսափելի յաթաղանը։
- Չէի՞ր սպասում, կարծում էիր, թե էլ չե՞նք հանդիպելու,- նախկին տիրակալի ակնոցի ու աչքերի սառնությունից Փուչիկյանի մարմնով սահմռկեցուցիչ ցուրտ անցավ։

- Ես... Ըմ... Ներեցեք, բա դուք չեք մահացե՞լ, Բորիս Սարկիսովիչ...
- Գյադա, ես անմահ եմ։ Միայն բնակավայրս եմ փոխել։ Երկրայինից տեղափոխվել եմ Երկնային բնակարան... Իսկ, ընդհանրապես, քանի դու և քեզ նմանները կաք, ես շարունակելու եմ ապրել այսօրվա իշխանավորի և գալիք մյուս ղեկավարների մեջ։

Փուչիկյանը վախեցած չորս կողմը նայեց։
- Ի՞նչ ես նապաստակի պես այս ու այն կողմ խլշկոտում,- Կևորկովը գիշերալամպն իրեն քաշեց, որ դեմքն ավելի լավ երևա,- շատ եմ փոխվե՞լ...
- Չչէ, չչեք փոխվել Բորիս Սարկիսովիչ։
- Իսկ դու ոնց-որ փոխվել ես... Եվ հետո, ինչո՞ւ ես այդ տեսքով չոքել իմ առջև։ Նստուկդ դրել ես ուսերիդ վրա, հերիք չէ, համարձակվում ես ինձ հետ խոսել նստուկիդ միջից...

- Սա... Սա նստուկ չէ,- Փուչիկյանը երկու քայլ առաջ սողաց, որ իրեն լավ տեսնեն։- Սա գլուխս է...
- Հա՜,- Կևորկովը սկզբում զարմացավ, հետո հանկարծ աշխուժացավ։- Ղամմազ, բա ինչո՞ւ ես այդպես պարարտացրել։ Մսամթերման պիտի տա՞ս, թե՞ սոցմրցություն ես ծավալել քամակիդ հետ։ Կամ գուցե որոշել ես խաշ գցել...
Փուչիկյանը քծնանքով ժպտաց.
- Բորիս Սարկիսովիչ, շնորհակալություն՝ կոմպլիմենտի համար։

- Գյադա... Անունդ էլ դարձյալ մոռացել եմ... Բայց, ոչինչ, դա կարևոր չէ... Հա, գյադա, տեսնում եմ, որ դարձյալ լավ ես ապրում...
- Ոչինչ, էլի, համեստորեն ապրում եմ...
- Համեստորեն ապրո՜ւմ եմ... Ախմախ, դու ե՞րբ ես համեստ եղել... Դուռս երեսիդ փակում էի՝ պատուհանից էիր ներս սողում, պատուհանս էի փակում՝ ունիտազի միջից էիր շողոքորթ դունչդ ցցում... Ի դեպ, հիշո՞ւմ ես քո էդ ժողովուրդ կոչվածը քեզ և ընկերներիդ ինչ էր անվանում։

- Ինչպե՜ս չեմ հիշում, Բորիս Սարկիսովիչ,- Փուչիկյանը երանությամբ ժպտաց,- «Կևորկովի շներ» էին անվանում։
- Ճիշտ է, չես մոռացել։ Իսկ հիմա ո՞ւմ ոտքերն եք լիզում... Իսկ ձեր այդ իշխանությունները, որ ինձնից հետո եկան, կարողանո՞ւմ են կառավարել...
- Ձեր գիծը շարունակում են, Բորիս Սարկիսովիչ...
- Հա՞... Կարողանո՞ւմ են ձեր այս դրախտ երկիրը հայաթափել... Իսկ ինձ հիշո՞ւմ եք մեկ-մեկ...

- Ինչպես չէ, Բորիս Սարկիսովիչ,- Փուչիկյանը հանեց ծոցատետրը, էջերը զգուշորեն պրպտեց ու, այնտեղից մի լուսանկար հանելով, պայծառացած մեկնեց Կևորկովին,- ահա ձեր նկարը, Բորիս Սարկիսովիչ, խնամքով պահում եմ...
- Լա՛վ, պատմիր տեսնեմ. ձեր այդ նոր իշխանություննե՞րն են լավ, թե՞ ես և իմ ղեկավարած տարիները...

- Բորիս Սարկիսովիչ, ես ամեն օր հիշում եմ այն երանելի ժամանակները, երբ ձեր ղեկավարությամբ անշեղորեն ծաղկում էր մեր երկիրը,- Փուչիկյանը չորեքթաթ մի քայլ էլ առաջ սողաց և, զգուշորեն շուրջը նայելով, շարունակեց,- սրանք հրեշներ են։ Սրանք ոչ թե ուտում, այլ ձեռքներն ընկածը սաղ-սաղ կուլ են տալիս... Սրանք, այս արնախումները ձեր կոշիկի փոշին չարժեն...
- Բայց նույն շանորդին ես մնացել, հա՜,- Կևորկովն արհամարհանքով նայեց Փուչիկյանին ու ոտքերը մեկնեց, կոշիկները դիպցրեց վերջինիս պարարտ փորին։- Ամենևին չես փոխվել։ Բայց դո՞ւ չէիր, որ ինձնից հետո ձեր այդ միտինգներում քարկոծում էիր ինձ։

- Էդ ո՞վ է ասել, էն սրիկա Քուչիկյա՞նը, Դնչիկյա՞նը... Սրիկաներն էլի ինձնից առաջ են ընկե՞լ...
Կևորկովը զվարթացավ.
- Չ՜է, իսկապես նույն շան տղան ես մնացել։ Էն ժամանակ էլ էիք ինձ քծնելու համար դնքսում, ոտքերս լիզելու համար գզվռտում, իրար գզում թուլաների նման... Լավ, գյադա, մի բան հարցնեմ. ճանապարհին տասնյակ պարսպապատ շքեղ շինություններ տեսա, դրանք ի՞նչ են։

- Մեր նոր տերերի դղյակներն են։ Նրանք այնտեղ են ապրում։
- Իսկ պարիսպներն ինչի համար են։
- Որ ժողովրդից պաշտպանվեն։
- Հա՜,- Կևորկովը բազմանշանակ գլխով արեց,- ժամանակին այդ մեկը ես չգիտեի... Անունդ դարձյալ մոռացա։ Հա, հիշեցի, գյադա, մի քիչ էլ քո մասին պատմիր։ Ի՞նչ ես անում, ոնց ես լափդ վաստակում...
- Դե, ինչպե՞ս ասեմ, Բորիս Սարկիսովիչ, ինչպես միշտ՝ ծառայում եմ...

- Հասկանալի է, էլի ղեկավարությանը քծնում-շողոքորթո՞ւմ ես...
- Հա,- Փուչիկյանը համեստորեն գլխով արեց։
- Իշխանությունների մոտ էլի նորմալ մարդկանց չարախոսում, բամբասում ու ծախո՞ւմ ես...
- Հա, դա էլ կա,- Փուչիկյանը հպարտորեն կուրծքը ցցեց։ Մենք հասարակության սանիտարներն ենք։ Չար ու վտանգավոր գաղափարները պետք է արմատախիլ անել։ Իշխանությունը գլուխ է, մենք՝ ոտքեր։ Գլուխն ինչ հրամայում է, ոտքերը պարտավոր են կատարել...

- Չէ, գյադա, դու ոտք չես, դու կոշիկ ես, որ եկող-գնացողները հագնում են... Չէ՛, չէ՛, դու քամակ ես, նստո՛ւկ... Մենք՝ ղեկավարներս, բոլոր տեսակի իշխանություններս գնացական ենք, դու և քեզ նմանները՝ մնացական, հավերժական։ Մենք գալիս-գնում ենք, դու և քեզ նման գյադաները մնում եք... Դե լավ, վե՛ր կաց, ճանապարհվում ենք...
Փուչիկյանն աշխույժ ոտքի ելավ։
- Ո՞ւր ենք գնում, Բորիս Սարկիսովիչ։
- Ինձ մոտ, երկնային կյանք։
- Ի՞նչ,- Փուչիկյանը գունատվեց։
- Լավ չես լսո՞ւմ, քեզ տանում եմ ինձ մոտ ծառայության։

Կևորկովը պինդ բռնեց Փուչիկյանի դաստակն ու բաց դռնից դուրս եկան պատշգամբ։ Բորիս Սարկիսիչը կամաց-կամաց կտրվեց գետնից և աստիճանաբար սկսեց բարձրանալ։ Փուչիկյանն ամուր բռնեց նախկին տիրոջ ոտքերից և, այն պահին, երբ երկուսով համբարձվում էին վեր, հանկարծ մի ծանր հարված ստացավ գլխին ու սրընթաց սուրաց ցած։

Գավակ Փուչիկյանը բացեց քնաթաթախ աչքերը, բայց դեռևս չկարողացավ հասկանալ, որ ընկել է մահճակալից։ Այդ պահին, ասես երազում, լսեց կողակցի ձայնը.
- Դանդալոշի մեկը, սա էլ նոր սյուրպրի՞զ է, մեր անկողինը ծովից-ծով ես սարքել...
- Ի՞նչ ծովից-ծով,- Փուչիկյանը երազից դեռ ուշքի չեկած, մշուշված նայեց կնոջ չռված աչքերին,- բա Բորիս Սարկիսովիչն ո՞ւր է...
- Բորիս Սարկիսովիչն էր պակաս, էշի մեկը, տակիդ միզել ես...

Լուսամուտից երևացող երկնքի կտորից լուսնի յաթաղանը չքացել էր, բայց շներն արդեն ոռնում էին իրենց թաղամասում...
Հունիս, 2003 թ.



ԽԼՈՒՐԴԸ՝ ԿՈՄՊՈԶԻՏՈՐ

Խլուրդն աշխատում էր վերելակային ծառայության նկուղային բաժնում՝ որպես գլխավոր մասնագետ։ Վերելակների պղնձե մետաղալարերը թռցրեց ու ծախելիս բռնվեց։ Պիտի գործ հարուցեին, սակայն ծանոթ-բարեկամների միջնորդությամբ տեղափոխեցին այլ աշխատանքի. նշանակեցին սիմֆոնիկ նվագախմբի ադմինիստրատոր։ Համերգների ժամանակ նստում էր առաջին շարքում ու հենց որ հնչում էր առաջին ակորդը, դիրիժորի ձեռքի փայտիկի շարժման հետ, գլուխը կախում էր և իսկույն քնում։ Մտերիմները հասկացրին, որ այդպես չի կարելի, վերջապես համույթի ղեկավար մարմին է, կծիծաղեն իր վրա։

Դրանից հետո Խլուրդն այլևս դահլիճում չէր երևում, օրերով փակվում էր առանձնասենյակում և ոչ մեկին չէր ընդունում։ «Պարոն Խլուրդը զբաղված է, աշխատում է»,- թութակի պես կրկնում էր քարտուղարուհին։ Մի ամիս հետո երաժիշտների շրջապատում սկսեցին լուրեր պտտվել, թե Խլուրդը սիմֆոնիա է գրում։ Նրան ճանաչողները ծիծաղում էին և ձեռքները թափ տալիս, չճանաչողները՝ զարմանում. «Չէ՜ մի, դա էլ նոր անեկդո՞տ է...»։

Մի օր Խլուրդն իր մոտ հյուր կանչեց դիրիժոր Աղվեսին, խորոված-լուլաքաբաբով, ժենգյալով հացով ու յոթաստղանի կոնյակով հյուրասիրեց և ներկայացրեց իր «սիմֆոնիան»։ Աղվեսը լսեց, ծանր հոգոց հանեց, մի քանի րոպե խորհեց ու ասաց. «Ճիշտն ասած, նման գործ սկսելուց առաջ լավ կլիներ, որպես սկիզբ, քո ուժերին համապատասխան գործ ձեռնարկեիր, ասենք, մի հատ ցախավել պատրաստեիր կամ բոփսիկ սարքեիր, բայց դե, որ մտքիդ դրել, սիմֆոնիա ես գրել, ի՞նչ արած, պիտի բեմ հանենք...»։

Խլուրդի սիմֆոնիայի պրեմիերային սկզբում ներկա էին միայն հրավիրվածները, երկրորդ օրը՝ հրավիրյալների մեկ քառորդը, երրորդ օրը՝ երկու ուսանողուհի՝ լրագրության բաժնից, որոնք որևէ բան գրելու հրահանգ էին ստացել իրենց դասախոսից։ Երբ նրանցից մեկը հարցրեց՝ «Պարոն Խլուրդ, ապագայի ի՞նչ ծրագրեր ունեք», մաեստրոն պատասխանեց. «Այժմ աշխատում եմ օպերայի վրա»։

Մի քանի ամիս հետո Խլուրդին ազատեցին աշխատանքից։ Խեղճն այդպես էլ չհասցրեց ավարտին հասցնել իր «Հերոսական օպերան»։ Սակայն նա արդեն նոմենկլատուրային կադր է և, հավաստի լուրերի համաձայն, նրան այժմ ուզում են նշանակել կինոստուդիայի կամ բալետի թատրոնի տնօրեն։ Հետաքրքիրն այն է, որ լուրեր են պտտվում, թե Խլուրդն արդեն փորձում է սցենար գրել կինոնկարի համար։ Ասում են նաև, որ նա, միաժամանակ, բալետի համար լիբրետո է գրում։
2010 թ.



ԽԼՈՒՐԴԻ ՆՈՏԱՆ

Երևի թե հասկացաք, որ խոսքը կոմպոզիտոր Խլուրդի մասին է, բայց այստեղ «նոտան» ոչ թե երաժշտական նոտաների, այլ Խլուրդի բողոքի նոտայի մասին է։ Սակայն ավելի լավ է ամեն ինչ պատմեմ հերթով։

«Նոր էջ»-ի նախորդ համարում տպագրելով «Խլուրդը կոմպոզիտոր» գրվածքը, ես ամենևին չէի սպասում, որ այն սպասվածից բազմիցս մեծ արձագանք պիտի գտնի։ Օրեր շարունակ հեռախոսազանգեր էի ստանում, և հեռախոսագծի հակառակ ծայրից ծանոթ ու անծանոթ մարդիկ գյուտ արածի պես ինձ հաղորդում էին, որ իրենք իսկույն հասկացել են, թե խոսքն ում մասին է։ Փողոցում ինձ կանգնեցնում էին միանգամայն ծանոթ թե անծանոթ և հայտնում, որ «Խլուրդի մասին լավ եմ գրել», «Այդ սրիկա Խլուրդին այդպես էլ պետք է» կամ «Այդ Խլուրդը մեր արվեստը կերավ» և այլն։

Անկեղծ ասած, լավ չեմ պատկերացնում, թե Խլուրդն ինչպես է մեր արվեստը ուտում։ Արվեստը հո կարկանդակ ու ժենգյալով հաց չէ, ճապոնական թանկարժեք դիկտաֆոն կամ վետերանների միության փող չէ, որ զույգ ձեռքով բռնի ու հավեսով խժռի...

Իսկ նրանցից մեկն էլ, ընդհակառակը, ինձ փորձում էր համոզել, որ Խլուրդի մասին չպիտի գրեի։ «Հիմա նա բոլորիս ջգրու սկսել է աջ ու ձախ սցենարներ ու պիեսներ գրել ոչ միայն կինոնկարների, ներկայացումների, այլև գովազդային հոլովակների համար»,- ասաց զրուցակիցս։

Հետաքրքիրն այն է, որ բոլոր զրուցակիցներս, չգիտեմ ինչու, հարյուր տոկոսով համոզված են, որ կոմպոզիտոր Խլուրդը հենց այն Խլուրդն է, ում իրենք ճանաչում են։ Բայց ամենազավեշտականը դեռ հետո պիտի լիներ...

Մի օր հնչեց դռան զանգը։ Դուռը բացեցի և շեմքին տեսա ասես այն աշխարհից հայտնված գզգզված ու ճմրթված անատամ մի ծերուկի, որի անդրշիրիմյան կերպարը լրացնում էր գջլոտ ու անլվա հանդերձանքը։ Կարծես աղբանոցից հագուստ հիշեցնող ինչ-որ բաներ են վերցրել և բարձրահարկ մի շենքի պատուհանից նետել նրա վրա։ Նրանից այնպիսի հոտ էր «ճառագայթում», ասես մի քանի տարի շարունակ կոյուղի մաքրելիս է եղել։ Ուզում էր ձեռքով բարևել ինձ, բայց ես հասկանալով, որ դրանից հետո մի ամբողջ օր ժավելով պիտի լվամ ձեռքերս, քանզի ընդհանրապես ամեն տեսակի ու որակի կեղտից ալերգիա ունեմ, ասացի, որ դրա անհրաժեշտությունը չկա։

- Ես Խլուրդի մոտից եմ եկել,- ասաց ծերուկը։

- Արդեն կռահեցի դա,- պատասխանեցի, մտքում ավելացնելով՝ տնաշենի բիձա, քո այդ տեսքով ու գարշահոտով ուրիշ որտեղի՞ց պիտի գաս՝ եթե ոչ Խլուրդի մոտից։ Պարզ է, որ քեզպիսիք երկնքից չեն իջնում կամ Փարիզից չեն ժամանում։

- Պարոն Խլուրդը խիստ վիրավորվել է, որ իրեն և իր հանճարեղ «Սիմֆոնիան» ձեռ եք առել,- անատամ բերանը շարժեց ծերուկը։- Բացի դրանից, պարոն Խլուրդը հայտնել է, որ այդ առթիվ սիմֆոնիկ նվագախմբի ողջ կոլեկտիվը նույնպես շատ խիստ վրդովվել է...

- Սիմֆոնիկ նվագախմբի կոլեկտիվն այստեղ ի՞նչ գործ ունի,- ծիծաղս հազիվ զսպեցի։- Խլուրդն ու սիմֆոնիկ նվագախումբն այդ երբվանի՞ց են հոմանիշներ դարձել... Ի դեպ, լսել եմ, որ «մաեստրո» Խլուրդին այժմ էլ ուզում են նշանակել կինոստուդիայի կամ բալետի թատրոնի տնօրեն։ Ձեր այդ «արվեստագետը» գո՞ւցե վաղն էլ փորձելու է համոզել, թե ողջ կինեմատոգրաֆիան, բալետի կամ դրամթատրոնի կոլեկտիվներն են կանգնած իր թիկունքում...

Խլուրդի անձնական ներկայացուցիչ քրջոտ այս ծերուկի ներկայությունն ինձ զվարճացնում էր, և ես լուրջ տոնով ասացի.

- Օրերս «Եվրոնյուսն» ու «Ազատություն» ռադիոկայանը հաղորդել են, որ Հռոմի պապը լսելով Խլուրդի սիմֆոնիան, զարմացած բացականչել է. «Մինչև հիմա որտե՞ղ է եղել այդ մեծ արվեստագետը, որ չենք տեսել։ Մեր այս փոքրիկ հողագունդն այդ ինչպե՞ս է կարողանում իր վրա կրել այնպիսի մի մեծություն, ինչպիսին Խլուրդն է...»։

- Տեսնո՞ւմ եք, նույնիսկ Հռոմի պապն է գնահատում մաեստրոյի արվեստը,- զվարթացավ ծերուկը,- իսկ դուք գրել եք, թե նրա երրորդ ներկայացման ժամանակ դահլիճում ընդամենը 2 ուսանող էին նստած... Ես հաշվել եմ, Խլուրդի բարեկամների հետ միասին ուղիղ 12 հոգի են եղել...

Ծերուկն ավելի ու ավելի էր ինձ զվարճացնում, բայց քանի որ նրանից փչող գարշահոտն արդեն մի քանի մետր շառավղով տարածվել և պաշարել էր ինձ, շտապեցի կարճել այս ներկայացումը.

- Անկասկած Խլուրդը տաղանդավոր անհատականություն է... բայց եթե քեզ օճառ է պետք, մեր լվացարանից մի հատ բերեմ...

- Չէ, շնորհակալություն, ինձ մոտ կա,- ասաց ծերուկն ու, որպես ապացույց, քրջոտ գրպանից հանեց ու ցույց տվեց 50-60-ական թվականների խորհրդային լվացքի օճառի հսկա մի ցուցանմուշ։- Ատամներս էլ եմ սրանով լվանում,- դատարկ լնդերը ցուցադրելով, ժպտաց նա։- Պարոն Խլուրդին ուրիշ ի՞նչ հաղորդեմ ձեր կողմից։

Ուզում էի ասել՝ «Փառասիրությամբ հիվանդ ու խանգարված այդ հոպոպին հաղորդիր, որ վաղուց ժամանակն է վերջ տա Արվեստի տաճարում իր լարախաղացությանն ու մտածի ճամպրուկները կապելու մասին», բայց ծերուկի տրամադրությունը չփչացնելու համար ասացի միայն.

- Քո այդ հրաշալի օճառով իրեն էլ կլողացնես-մաքրես՝ թե՛ դրսից, թե՛ հատկապես ներսից։ Առանձնապես թող մի լավ լվա ծնոտից կախած ցախավելն ու հասկանա, որ այն դեռևս բավարար ապացույց չէ գրող ու արվեստագետ կոչվելու համար։ Այլապես «բոմժերն» ու այծազգիները վաղուց կգլխավորեին մշակույթի գործիչների ցուցակը։

Դուռը փակեցի, անմիջապես նետվեցի պատշգամբ և բոլոր պատուհանները բացեցի։ Կեցցե՛ մաքուր օդը...
2010 թ.



ՉԻՆՈՎՆԻԿԸ

Միջահասակ, արտաքուստ ոչնչով աչքի չընկնող այս պաշտոնյան նման է աշխարհի բոլոր պաշտոնյաներին։ Բայց կարծես նաև նման չէ նրանց։ Ահա նա, անսահման բավականություն ճառագելով, շողոմադեմ ու ստորաքարշորեն ժպտում է իշխանավորներին, չորստակ ծալվում ու պարտաճանաչ աշակերտի պես կատարում վերևից իջեցված հրահանգները։

Վերջապես օրվա հացը վաստակված է, և նա դուրս է գալիս կառավարական շենքից։ Իսկ շուրջբոլորը մարդիկ գնում-գալիս են, շտապում են, կամ իրենց հավեսին, հանգիստ զբոսնում են։ Նրանք աղքատ են կամ հարուստ։ Կամ շատ աղքատ են, կամ շատ հարուստ։ Նրանցից ոմանք հարգում են իշխանություններին, ոմանք չեն հարգում, բայց վախենում են այդ մասին խոսել անգամ հարազատ կնոջ մոտ։ Մյուսները ոչ հարգում են, ոչ էլ չեն հարգում. իրենց հոգս ու ցավերի մեջ խճճված, իրենց համար ապրում են՝ առանց իմանալու, որ երկրում նաև իշխանություններ կան։ Նրանք նույնիսկ չգիտեն, թե դրանք, այդ իշխանություններն ընդհանրապես ինչի համար են։ Իսկ ոմանք էլ ոչ միայն չեն սիրում իշխանություններին և դա չեն թաքցնում, այլև ուրախ կլինեին օր առաջ ազատվել նրանցից։

Ու ահա, Պաշտոնյան դուրս է եկել իշխանական պալատից, իսկ շուրջբոլորն այդ մարդիկ են՝ իրար շատ նման, միաժամանակ, իրարից շատ տարբեր՝ իրենց հոգսերով, տարբեր՝ իրենց գրպանների կամ գլխի պարունակությամբ ու կահավորմամբ, գլխարկով ու առանց գլխարկի, ակնոցով կամ առանց ակնոցի, ժանեկազարդ ու լիքը գրպաններով կամ չթե դատարկ ու ծակ գրպաններով և այլն։

Պաշտոնյան նրանց մեջ նկատում է շատ կոկիկ հագնված ծանոթներից մեկին, որ իշխանություններին շատ թունդ սիրում է, և այդ սերը փոխադարձ է. ղեկավար տղերքը երկրի գանձարանից հաճախ կլորիկ գումար են բաց թողնում սրա հասցեով։
- Իշխանությունների ցավը տանեմ,- ծանոթին սրտաբուխ խոստովանում է Պաշտոնյան,- ես չեմ պատկերացնում, թե ինչ կլինի մեր ճարը, եթե նրա՛նք չլինեին մեր ղեկավարները։
- Այո՜ս,- ասում է ծանոթը, որ քաղաքում 4-5 կոոպերատիվ-մոոպերատիվ ունի,- իրոք աննման տղերք են։ Ժողովրդի վիճակը հասկացող ու երկրի շարքային քաղաքացուն գնահատող մարդիկ են…

Պաշտոնյային քիչ հետո հանդիպում է երկրորդ ծանոթը, որ բացարձակապես գաղափար չունի իշխանությունների գոյության մասին։
- Չեմ հասկանում, մինչև ե՞րբ ենք այսպես անտեր ապրելու։ Սա կյա՞նք է, սա ապրո՞ւստ է,- վրդոված ասում է Պաշտոնյան՝ զգուշության համար, համենայն դեպս, աչքի տակով շուրջը նայելով։
- Հա՜, էդպես է,- հաստատում է երկրորդ ծանոթը։

Երրորդը վաստակավոր լրագրողի կոչումով մի տիկին է, որին տարիներ առաջ խմբագրությունում գիշերը բռնեցրել էին իրենից ջահել կոլեգայի գրկում։
- Էս ի՞նչ մարդիկ են ապրում այս երկրում՝ բամբասասեր, քիթներն ուրիշների անձնականի մեջ խոթող։ Միայն իշխանություններն են մնացել ազնիվ ու անշահախնդիր,- իրար որպիսություն հարցնելուց հետո ասաց Պաշտոնյան, որովհետև գիտե, որ վերջինս սիրում է շողոքորթել իշխանություններին։
- Որքա՜ն ճիշտ եք նկատել,- ոգևորվեց տիկին լրագրողուհին։- Ձեր այդ ազնիվ կեցվածքի համար ես շատ եմ հարգում ձեզ...

Պաշտոնյան այդ խոսքերից շոյված առաջ շարժվեց ու քիչ անց կողքին զգաց չորրորդ ծանոթի շնչառությունը... Սատանան տանի, բայց սա որտեղի՞ց հայտնվեց, վիզը մի կողմի վրա ծռած, ամեն ինչից դժգոհ, խեղճուկրակ տեսքով այս ողորմելին։ Բայց սա պետությունից մեդալ է ստացել, որովհետև ժամանակ առ ժամանակ զրպարտություններ է մոգոնում իր բոսերի մատնանշած անձանց մասին, հաչում բոլոր նրանց վրա, որոնց վրա «քսի» է տալիս իր անմիջական տերը։ Պաշտոնյան թթված տեսքով սեղմեց սատանայի տարած այս լակեյի ձեռքը։

- Տեսքդ այսօր լավ է երևում,- մի բան ասելու համար հայտնեց Պաշտոնյան։
- Ինչո՞ւ ես այդպես ասում,- վիրավորվեց Լակեյը և ավելի ողորմելի տեսք ընդունեց։
- Ճիշտ որ։ Իսկապես երեսիդ գույն չկա,- իրեն ուղղեց Պաշտոնյան։
Այս բառերը լսելով Լակեյը պայծառացավ։ Նա սիրում է, որ իրեն խղճում են։ Սա այն տիպերից է, որին ամեն անգամ տեսնելիս ուզում ես ցավակցել։
- Սրանցից ե՞րբ ենք ազատվելու,- նախապես համոզվելով, որ իրենց ուրիշ լսող չկա, ասաց Լակեյը։- Իրենց համար սուպերմարկետներ են սարքում, միլիոններ վաստակում, մեծ-մեծ շքանշաններ ստանում, բայց աչքները մեր փոքրիկ խանութի, մեր մի կտոր հացի վրա է...

- Մի քիչ էլ համբերիր, շուտով սրանց վերջը կգա,- ասաց Պաշտոնյան և հապշտապ հրաժեշտ տվեց Լակեյին, որովհետև, ո՜վ սարսափ, մոտերքում, անցորդների մեջ մի այլ պաշտոնյա երևաց։ Բարեբախտաբար, մյուս պաշտոնյան նույնպես խուսափում էր այդ հանդիպումից, և երկուսն էլ որոշեցին աննկատ շրջանցել իրար։ Բայց, դժբախտաբար, մի քանի րոպե հետո, չար պատահմամբ, նրանք հայտնվեցին դեմ առ դեմ։ Միայն վերջին պահին հասկացան, որ արդեն ուշ է, հանդիպումն անխուսափելի է։

- Քիչ առաջ այդ «Մաուգլիի» Շակալի հետ էիր զրուցո՞ւմ,- իրար ձեռք սեղմելուց հետո դժգոհ հարցրեց այս պաշտոնյան։
- Հա, ինչպես միշտ, դժգոհ է կյանքից, բոլորից,- պատասխանեց մեր Պաշտոնյան, ապա զրույցի թեման փոխեց.- Բայց ափսո՞ս չէ մեր այս երկիրը, ուր նայում ես՝ զվարթ ու անհոգ մարդիկ են։

- Բախտներս բերել է։ Մեր այս չքնաղ լեռնաշխարհի պես մի այլ երկիր չկա,- ոգևորվեց մյուս պաշտոնյան, բայց մեր Պաշտոնյայի դեմքին դժգոհություն նկատելով, ավելացրեց,- սակայն սա կյանք չէ, որ մենք ապրում ենք։
- Դե, իհարկե, սա ի՞նչ կյանք է։

- Շան կյանք է,- ասաց զրուցակիցը,- ամեն դուրսպրծուկ գլխներիս ղեկավար են կարգել։ Շան տղերքն էլ այնպես են լափում, ասես տարիներով սոված են եղել։
- Անտեր երկիր է, իսկ մեջտեղ մեզ նմաններն են տուժում,- Պաշտոնյան հուզված հանեց թաշկինակը։- Որ էսպես շարունակվի...

- Երկիրը դատարկվում է։ Բոլորը թողնում, գնում են ռուսաստաններ ու Ամերիկա... Այս պարազիտներից պետք է ազատվել...
Մեր Պաշտոնյայի մարմինը հանկարծ սառը քրտինք պատեց։ Չափն արդեն անցան։
- Ես լիովին համամիտ եմ, որ սա երկիր չէ,- ասաց,- բայց մեր իշխանությունները մեղք չունեն, իշխանությունները լավն են։
- Իհարկե՛, իշխանությունները լավ են։ Մեր ղեկավարության պես ազգընտիր ղեկավարություն չկա,- ակնածանքով ասաց երկրորդ պաշտոնյան։

- Միայն սրիկաները, երախտամոռները կարող են դժգոհել այսպիսի ղեկավարներից։ Իշխանությունների ցավը տանեմ...
- Այո, մեր ղեկավարներն են երկիրը պահում,- ասաց մյուս պաշտոնյան։- Առանց նրանց մենք կորած ենք...

- Աստված չանի, եթե հանկարծ իշխանափոխություն լինի, եթե ինչ-որ ընդդիմություն իշխանության գա,- մեր Պաշտոնյան անկեղծորեն հուզվեց։- Այդ հարվածին մենք չենք դիմանա։

Հետո նրանք իրար հրաժեշտ են տալիս։ Մեր Պաշտոնյան տուն է շտապում, որովհետև արևն արդեն մայրամուտ է թեքվում։ Նա կարծես քթի տակ ժպտում է, ոնց-որ տրամադրությունը լավ է։ Բայց ո՛չ, նա ամենևին չի ժպտում, տուն է շտապում՝ մռայլադեմ շուրջը նայելով։ Նա տուն է շտապում, որովհետև օրն արդեն մթնում է։ Նա մերթ մռայլ է, մերթ ժպտում է, բայց իրականում ոչ տխուր է, ոչ ուրախ։ Նա երջանիկ չէ, նա նաև դժբախտ չէ։ Նա հայ չինովնիկ է։ Նոր ժամանակների հայ չինովնիկ։

Նա, մեծ հաշվով, թքած ունի թե՛ իշխանությունների, թե՛ ընդդիմության վրա, բայց վախենում է, որ վաղը հանկարծ իշխանության կգան ընդդիմադիրները և, կարծելով, թե ինքը ներկա ռեժիմի մարդն է, կզրկեն օրվա հացից։ Մինչդեռ իրականում նա հպատակորեն ծառայում է նրանց, ովքեր այսօր իշխանություն ունեն։ Եթե վաղը գահ բարձրանան ընդդիմադիրները, անարխիստները կամ կրկին իշխանությունը նվաճեն կոմունիստները, նա ստորաքարշորեն ծառայելու է նաև վերջիններիս։
2011 թ.



ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ

(Դռան զանգ։ Տանտիրուհին բացում է դուռը)։
ՏՂԱՄԱՐԴ - Բարև ձեզ։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Բարև ձեզ։
ՏՂԱՄԱՐԴ - Ջրի համար եմ եկել...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Էս րոպեին։ Սպասեք, աղջիկս քիչ առաջ հարևան թաղամասից բերեց... Խնդրեմ, խմեք...

ՏՂԱՄԱՐԴ - Քույր ջան, ջուր չեմ ուզում, ամսվա ջրի վարձի համար եմ եկել։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Ի՞նչ.. Բայց վերջին երկու ամսում գոնե մի կաթիլ ջուր եք բաց թողե՞լ, որ վարձ եք պահանջում...
ՏՂԱՄԱՐԴ - Է՜հ, քույրիկ, ապրիլի վերջերից սկսած ամեն օր անձրև է գալիս, իսկ դուք ասում եք՝ ջուր չի եկել...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Վա՜հ, ուրեմն անձրևի համար եք վա՞րձ պահանջում։

ՏՂԱՄԱՐԴ - Մեր էս հայերը ի՜նչ աչքածակ ժողովուրդ են... Անձրևը քի՞չ է, որ մենք էլ ջուր բաց թողնենք՝ ջրհեղեղ անենք... Չէ, քույր ջան, մի քաղաքի ժողովուրդ ենք, ինչո՞ւ իրար վատություն անենք, փողոցում հանդիպել կա, «բարև-բարլուս» կա, բա ամոթ չի՞...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Այ ընկեր, մենք ավելորդ փող չունենք, որ չստացած ջրի համար վարձ մուծենք։ Պրծա՞վ։ Իսկ ինչ մնում է անձրևաջրին, թող աստված բողոքի վարձի համար, դուք ինչո՞ւ եք եկել... (Դուռը շրխկոցով փակում է)։ Սա ի՞նչ բան է, չեն էլ ամաչում։ (Հեռախոսազանգ)։ Հիմա էլ հեռախոսը սկսեց... Ալո...

ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ - Գավրուշ, պրիվետ...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Լսիր, այ ընկեր, ես կին եմ, ես Գավրուշը չեմ, և հետո՝ ոչ միայն մեր տանը, այլև մեր շենքում Գավրուշ չկա...
ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ - Դե չկա՝ չկա, ինչո՞ւ եք դժգոհում... էս ի՞նչ մարդիկ են, մարդավարի խոսում ես՝ կոպտում են...
ՏԱնՏԻՐՈՒՀԻ (Լսափողը ցած դնելով) - Օ՜ֆֆ, սա ի՞նչ դժոխք է... (Դռան զանգ)։
ՏՂԱՄԱՐԴ - Բարև ձեզ, ձեր լույսի կնիժկան բերեք։

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Խնդրեմ...
ՏՂԱՄԱՐԴ - Չորս հազար յոթ հարյուր քսանութ՝ հանած երեք հազար ութ հարյուր վաթսունութ՝ բազմապատկած 14-ով՝ հավասար է 10 հազար 640...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - 10 հազար 640 ի՞նչ...
ՏՂԱՄԱՐԴ - 10 հազար 640 կիլո սեմիչկա... Հասկանալի չի՞, էդքան փող պիտի տաք օգտագործած էլեկտրաէներգիայի համար...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Ի՜նչ... Լսեք, վատ ժամի եք եկել, ես կատակելու տրամադրություն չունեմ...

ՏՂԱՄԱՐԴ - Քույր ջան, ես էլ չունեմ, լույսի մեկ ամսվա վարձը տվեք՝ գնամ...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Բայց եթե առավոտից երեկո մեր տան բոլոր էլեկտրական սարքավորումները միացնենք, մի ամսում դարձյալ էդքան չի բռնի...
ՏՂԱՄԱՐԴ - Կներեք, սա համար 19 բնակարանը չի՞...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Հա...
ՏՂԱՄԱՐԴ - Դե՝ ջան, եթե ինձ չեք վստահում, իջնենք ներքև, սչոտչիկի պակազաննին ձեր աչքով տեսեք...

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ – Ոչ մի լույսի վարձ էլ չեմ տալու…
ՏՂԱՄԱՐԴ - Ո՞նց թե՝ ոչ մի լույսի վարձ էլ չեմ տալու։ Ի՞նչ է, գլխներիս նախագահ ու մինի՞ստր ես, որ ոչ մի վարձ չտաս։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Բայց դա անարդարու...
ՏՂԱՄԱՐԴ - Դե լավ, եթե չեք ուզում լույսի վարձը տալ, լույսն անջատելու եմ, գնամ... (Հեռախոսազանգ)։

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Աստված իմ, ես գժվելու եմ։ (Վերցնում է լսափողը)։ Ալո...
ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ - Աիդա Լևոնովնա, Սմբատ Կարպիչը տա՞նն է։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Կներեք, սխալ եք զանգել, սա Սմբատ Կարպիչի բնակարանը չի... (Զայրացած ցած է դնում լսափողը)։ Ո՜չ, այլևս հնարավոր չի դիմանալ։ Սա կյանք չէ... (Դռան զանգ։ Դուռը բացում է)։
ՀԱՐԵՎԱՆՈՒՀԻ - Բարև, Անահիտ։

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Բարև, Հասմիկ։
ՀԱՐԵՎԱՆՈՒՀԻ - Գազի համար 5250 դրամ ենք հավաքում։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Բայց դեռ գազը չեն միացրել։
ՀԱՐԵՎԱՆՈՒՀԻ - Ասում են՝ փողը նախօրոք տվեք, որպեսզի միացնենք...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Տանը այդքան չկա, մեկից պարտք կվերցնեմ, վաղը տամ։ (Կրկին հեռախոսազանգ)։ Լսում եմ։

ԱՂՋԿԱ ՁԱՅՆ - Բարև, տյոտ Մարգո, Արտուրիկին եմ խնդրում։
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Աղջիկ ջան, մեր տանը Արտուրիկ չկա։ (Լսափողը ցած է դնում։ Նորից հեռախոսազանգ)։ Լսում եմ...
ԱՂՋԿԱ ՁԱՅՆ - Տյոտ Մարգո, Արտուրիկը բա որտե՞ղ է, էլի տուն չի եկե՞լ...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Չէ, (զայրացած) էլի տուն չի եկել, էլի սիրուհու մոտ է գիշերել...
ԱՂՋԿԱ ՁԱՅՆ - Տյոտ Մարգո, սիրուհու հեռախոսի համարը չե՞ք ասի...

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Խնդրեմ՝ 03։ (Լսափողը ցած է նետում)։ Օ՜ֆֆ, այլևս չեմ կարողանում... Ոնց-որ արդեն խելագարվում եմ... (Հեռախոսազանգ)։ Ա՜յ աղջիկ, լսիր, ես տյոտ Մարգոն չեմ, մեզ մոտ Արտուրիկ չկա... Առհասարակ ես Արտուրիկ անունով ազգական չունեմ...
ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ - Քույրիկ, ինչո՞ւ եք ինձ վրա գոռում, ես դեռ ոչինչ չեմ ասել...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ (Կմկմալով) - Ներե... ներեցեք, կարծեցի, թե... Ներեցեք, խնդրում եմ... Լսում եմ ձեզ...

ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ՁԱՅՆ - Ես ուչեբնի պոլկ եմ զանգել...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Չէ, սա ուչեբնի պոլկը չի, սա դեսանտնի վայսկան է, սա Դուդաևի շտաբ-կվարտիրան է... Պրծա՞նք... Օ՜ֆֆ, ես խելագարվում եմ (Լսափողը ցած է նետում։ Կրկին հեռախոսազանգ)։
ՀԵՌԱԽՈՍԱՎԱՐՈՒՀԻ - Բարև ձեզ, առավոտից չեմ կարողանում ձեզ զանգել, անընդհատ գիծը զբաղեցնում եք, ձեզ համար հավեսով խոսում, բայց հեռախոսավարձը դեռ չեք մուծել...

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Ոնց-որ արդեն ցնդում եմ...
ԵՐԵԽԱ (Դուռը շրխկոցով բացելով) - Մայրիկ, ավարտական վեչերի համար դասարանով փող ենք հավաքում...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Օ՜ֆֆ, էս ի՞նչ աղմուկ է... Արտակ, էն ի՞նչ ձայն է, հարևան թաղամասում խոզ են մորթո՞ւմ...
ԵՐԵԽԱ - Չէ, ի՞նչ խոզ, Ռուսաստանից ռոք-անսամբլ է եկել, հրապարակում համերգ է...

ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Աստված իմ, էդ ուրեմն երգո՞ւմ են...
ԵՐԵԽԱ - Լավ, մամ ջան, երեք օրից հետո մեր ավարտական վեչերն է, ձեռաց 7 հազար դրամ ցնծա...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - 7 հազա՞ր...
ԵՐԵԽԱ - Հա, Նոնա Իսրայելովնայի համար նվեր պիտի գնենք՝ արծաթե շղթա՝ մեդալիոնով...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Իսկ ադամանդե մատանի չեք ուզում գնե՞լ...

ԵՐԵԽԱ - Չէ, ադամանդե մատանին զուգահեռ դասարանի աշակերտներն են գնել...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Ի՞նչ... (Դռան թակոց։ Դուռը բացում է)... Բալիկ ջան, ի՞նչ ես ուզում։
ՄՈՒՐԱՑԿԱՆ ԵՐԵԽԱ - Տյոտա, 100 դրամ չեք տա՝ հաց գնեմ...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ - Ձեռքիս ընդամենը 5000-անոց է...
ՄՈՒՐԱՑԿԱՆ - Ոչինչ, տյոտա, տվեք խուրդա անիմ...
ՏԱՆՏԻՐՈՒՀԻ (Դիմելով աղջկան) - Մարինե, «շտապօգնություն» զանգիր։ Չէ, չէ, սպասիր, զանգիր հոգեբուժարան։ Ասա՝ թող գան իմ հետևից, այլևս չեմ կարող, այլևս չեմ դիմանում...
ԵՐԵԽԱ - Մայրիկ, հեռախոսը չի աշխատում, ոնց-որ անջատել են։
1996 թ.



ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ

(Գործողությունը կատարվում է մեր մոլորակի ամենափոքր երկրներից մեկում)

Ա ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Արա, լսե՞լ ես, ասում են Աստված այսօր ժամանում է մեզ մոտ։
Բ ՔԱՂԱՔԱՑԻ - էլի փչեցի՞ր, Աստված ի՞նչ գործ ունի կորած-մոլորված մեր երկրում։
Ա ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Ասում են նաև, թե օդանավակայանը փակ լինելու պատճառով Երկնայինն ուղղաթիռով վայրէջք է կատարելու Ազատության հրապարակում...

(Ուղղաթիռի ձայն, ավտոմեքենաների շարասյան հռնդյուն)։
ՁԱՅՆ - էհե՜յ, քաղաքացի-մաղաքացիներ, ցանվեք այստեղից, իշխանությունները գալիս են...
(Ձախից հայտնվում Է Աստված, աջից՝ նախարարները)։
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ (Աստծուն գլուխ տալով) - Բարով ես եկել, Սրբազան հայր...
Բ ՆԱԽԱՐԱՐ (Կողքին բոթում է) - Հիմար, ի՞նչ Սրբազան...
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ - Վեհափառ հայր...

Գ ՆԱԽԱՐԱՐ - Արա, չե՞ս տեսնում, տեր Աստվածն է, Երկնայինը...
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ - Մեր համար շատ հաճելի է դիմավորել երկնային գերագույն տիրոջը...
ԱՍՏՎԱԾ - Ոչ թե մեր համար, այլ՝ մեզ համար... Լավ, ներկայացեք, գառնուկներս։
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ - Նախարար։
Բ ՆԱԽԱՐԱՐ - Նախարար։

Գ, Դ, Ե, Զ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐ - Նախարար... Նախարար... Նախարար...
ԱՍՏՎԱԾ - Վա՜հ, ձեր երկրում Էդ քանի՞ նախարար կա։
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ (Բ նախարարին, սա՝ մյուսին) - Արա, մենք քանի՞ նախարար ունենք...
Զ ՆԱԽԱՐԱՐ - Այսօրվա դրությամբ, կարծում եմ, մի 42-ը կա...
ԱՍՏՎԱԾ - Ըմբո՜, Էդ ի՞նչ մեծ երկիր ունեք... Ձեր ժողովրդին երևի թիվ ու սահման չկա։

Բ ՆԱԽԱՐԱՐ - ժողովո՞ւրդ, դա ի՞նչ Է...
ՆԱԽԱՐԱՐ - Ժողովո՞ւրդ, Էդպիսի անուն լսած չկամ...
Դ ՆԱԽԱՐԱՐ - էդ զակուսկի՞ է, թե՞ դեսերտի նման մի բան... Սպասեք հարցնեմ դեպուտատին (պատգամավորին). Արա, ժողովուրդն ի՞նչ է։
ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ - Մինչեւ հաջորդ ընտրություններ դեռ շատ ժամանակ կա, ժողովուրդն ինչի՞ս է պետք...
ԱՍՏՎԱԾ (Ա նախարարին) - Լավ, որդյակ նախարար, օրինակ, դու ի՞նչ ես անում, ինչո՞վ ես զբաղվում...

Ա ՆԱԽԱՐԱՐ - Խաչբառ եմ լու... Ներողություն, ես գյուղատնտեսության նախարար եմ։
Բ ՆԱԽԱՐԱՐ - Ես արդարադատության նախարար եմ։
Գ ՆԱԽԱՐԱՐ - Ջրմուղ-կոյուղային հաղորդակցության նախարար։
Դ ՆԱԽԱՐԱՐ - Ծովային տրանսպորտի նախարար։
Ե ՆԱԽԱՐԱՐ - Ես կառուցապատման եւ բարեկարգման նախարար եմ։ Այսինքն՝ քաղաքաշինության նախարար...
ԱՍՏՎԱԾ - Վա՜հ, իսկ քաղաքաքանդության նախարար էլ կա՞...

Զ ՆԱԽԱՐԱՐ - Հա, քաղաքաքանդության նախարարը ես եմ... Ես քանդում եմ՝ կոլեգաս շինում է, կամ ընդհակառակը...
ԱՍՏՎԱԾ - Տեր Աստված, էս որտե՞ղ եմ հայտնվել... Որդյակ, ձեր երկրում, զորօրինակ, որքա՞ն բնակիչ կա։
Բ ՆԱԽԱՐԱՐ (կողքինին) - Ինչքա՞ն մարդ կա...
Գ ՆԱԽԱՐԱՐ - Չգիտեմ...

Դ ՆԱԽԱՐԱՐ - Ես էլ չգիտեմ...
ՆԱԽԱՐԱՐՈՒՀԻ - Նե զնայու...
Ե ՆԱԽԱՐԱՐ - Բնակիչ չգիտեմ, բայց այսօրվա դրությամբ մայրաքաղաքում կա 6789 բորդյուր...
ԱՍՏՎԱԾ - Դա ինչ է, դրանց մեջ մարդի՞կ են ապրում...
Ե ՆԱԽԱՐԱՐ - Չէ, դրանք հատուկ քարե սալիկներ են, որոնցով քաղաքի փողոցները զարդարում ենք...

ՄԱՄԼՈ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ - Մեր նախարարությունը որոշել է հաջորդ տարի շենքերի եզրերը, բոլոր շքամուտքերը, տանիքները ևս բորդյուրապատել... Հետո սարքած բորդյուրների վրա նոր բորդյուրներ ենք դնելու՝ երկրորդ հարկ, երրորդ հարկ եւ այլն։
ԱՍՏՎԱԾ - Տղաս, իսկ դու ո՞վ ես։
ՄԱՄԼՈ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ - Կառուցապատման եւ բարենորոգման նախարարության մամլո քարտուղարն եմ...

ԱՍՏՎԱԾ - Օ՜ֆֆ, անտեր ճնշումս նորից բարձրացավ... Լավ, իսկ ձեր գերագույն իշխանությունները որտե՞ղ են...
Ա ՆԱԽԱՐԱՐ - Սպասեք հարցնենք կառավարության աշխատակազմի ղեկավարին...
ԱՇԽԱՏԱԿԱԶՄԻ ՂԵԿԱՎԱՐ - Պրեզիդենտը, սպիկերը եւ վարչապետը մեկնել են արտասահման՝ հեռուստամարաթոնի համար...

ԱՍՏՎԱԾ - Դա ի՞նչ է, մարաթոնյան վազքի նոր տեսա՞կ է։
ԱՇԽԱՏԱԿԱԶՄԻ ՂԵԿԱՎԱՐ - Չէ, մեկնել են մեր երկրի համար դոլարներ հավաքելու...
ԱՍՏՎԱԾ (ակնհայտ ձեռ առնելով) - Ըմբո՜, ինչ է, ձեր ծառերի վրա դոլարներ չեն աճո՞ւմ... (Նկատելով հեռվում կանգնած Ա քաղաքացուն). Որդյակ, մոտեցիր՝ տեսնեմ դու ով ես..
Ա ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Քաղաքացի եմ...

ԱՍՏՎԱԾ (ուրախացած) - Վերջապես մեկը գտնվեց։ Խնդիրք-բան չունե՞ս։
Ա ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Ունեմ, տեր իմ։ Խնդրում եմ մեր հարցը լուծեք...
ԱԱՏՎԱԾ - Ի՞նչ հարց։
Ա ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Մեր երկրի հարցը։
ԱՍՏՎԱԾ (նախարարներին մատնացույց անելով) - էդ ի՞նչ հարց Է, որ Էս աժդահա տղերքը չեն կարողանում լուծել... Համառոտակի պատմեցեք՝ տեսնեմ։

է ՆԱԽԱՐԱՐ (քաղաքացուն մի կողմ հրելով) - Ցանվիր Էստեղից... (Աստծուն). Երկնային տեր, մեր հարցում բախվում են տարածաշրջանային եւ աշխարհաքաղաքական երկու կարևոր ատրիբուտներ, ազգային ինքնորոշման իրավունքը եւ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, որից հետեևում է, որ...
ԱՍՏՎԱԾ - Օ՜ֆֆ, բան չեմ հասկանում։ Որդյակ քաղաքացի, դու պատմիր՝ բան հասկանանք...

ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Աստված ջան, կարճ ասած, մեր հարևանները՝ Մուհամեդի թոռները, կամաց-կամաց մեր հողերը զավթել են, սկսել մեզ ճնշել, թալանել ու կոտորել։ Մի օր էլ վերցրինք ու դրանց վռնդեցինք մեր երկրից։ Դրան գումարած՝ նախկինում գերված մի քանի շրջան էլ ազատագրեցինք եւ մեզ հռչակեցինք անկախ պետություն...
ԱՍՏՎԱԾ - Հետո՞...
ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Սպասում ենք, որ մեր հարցը լուծեն։
ԱՍՏՎԱԾ - Տեր Աստված, էլ ի՞նչ եք ուզում, ձեր հարցը դուք արդեն լուծել եք։

ՔԱՂԱՔԱՑԻ - Մենք էլ ենք այդպես կարծում, բայց մեր ղեկավարներն ասում են, թե մեր հարցը դեռ չի լուծվել... Օրինակ, ջուր չկա, թոշակը ցածր է, եւ ժամանակին չեն վճարում, աշխատատեղ չկա, արտագաղթ է եւ այլն... Ու էդ բոլորի պատճառը, իշխանությունների ասելով, այն է, որ մեր հարցը չի լուծվել...
ԱՍՏՎԱԾ (քաղաքացուն աչքով անելով) - Գիտե՞ս ինչ, տղաս, դուք էլ վերցրեք ու էդ իշխանությունների հարցը լուծեք՝ պրծնի գնա... Օ՜ֆֆ... Օդաչուին ասեք, թող սավառնակս գործի գցի, թռչում ենք...
Սեպտեմբեր, 2001թ.



ՄԵԽԸ

Աշխարհի քարտեզի վրա հազիվ նշմարվող մի երկրում, որտեղ խոսքն ու գործը մշտապես հակասության մեջ են և պարբերաբար հաղթողը խոսքն է լինում, այս անգամ տոն է և համատարած ուրախություն։ Չէ, այս համընդհանուր ուրախության պատճառը պատերազմում կամ դիվանագիտական դաշտում ձեռք բերած բարոյական հաղթանակը չէ, այլ շատ ավելի լուրջ ու կարևոր մի իրադարձություն է, քան, ասենք, այդ երկրի ղեկավարի պարը հերթական մի հարսանիքում։ Փոքրիկ այդ երկրի մայրաքաղաքում վերջապես մի հզոր գործարան է կառուցվել՝ մեխի գործարան։

Գործարանի շուրջ հազարավոր քաղաքացիներ էին հավաքվել՝ ժողովրդավարության մասին ցուցապաստառներով և իրենց երկրի ղեկավարների մեծադիր լուսանկարներով։ Իսկ քաղաքացիների շուրջ, մի տեսակ նրանց օղակած, ոստիկաններ էին շարվել, որոնց թիվը կրկնակի գերազանցում էր քաղաքացիների թվին։

Ժողովրդի մեջ շշնջոցներ լսվեցին՝ «նախագան գալիս է»։ Ոստիկանների արհեստավարժ գործողությունների շնորհիվ ամբոխը երկու մասի բաժանվեց և միջանցք բացեց։ Միջանցքի ողջ երկարությամբ, մինչև գործարանի դիմաց դրված ամբիոն, հատուկ այդ օրվա համար հարևան երկրից գնված գորգեր փռեցին։

Վերջապես երևաց Նորին գերազանցությունը։ Չէ, ինքն անձամբ չերևաց։ Երևացին թիկնապահները։ Երկշարք պահարանի պես շարված բարձրահասակ, լայնաթիկունք ու սափրագլուխ թիկնապահների միջով կարծես թե մեկը հպարտ շարժվում էր դեպի ամբիոն, ու դա պետք է որ «նախագան» լիներ։ Հավաքվածների առաջին շարքում՝ ամբիոնի դիմաց, հատուկ շարված էին լայն ժպտացող փողկապավոր մարդիկ, ովքեր անմիջապես «ուռա՜» վանկարկեցին, որին հետևեց ամբոխը։

Երկու գեղեցիկ աղջիկ ամբիոնի վրա դրեցին Նախագահի այդ հանդիսավոր օրվա ճառն ու մի բաժակ ջուր։

Ամբիոնին մոտենալով և ինքն իրենով հիացած շուրջը նայելով, Նորին գերազանցությունը սկսեց կարդալ։ Չնայած մինչ այդ մի քանի անգամ արդեն ընթերցել էր տեքստը, բայց հնարավորինս դանդաղ էր կարդում, որպեսզի հանկարծ չսխալվի։ Նա սկսեց հին ժամանակներից, երբ աշխարհում մարդիկ ծառի վրա էին, իսկ իրենց նախահայրերն ու նախամայրերը գետնի վրա արդեն թատրոն էին խաղում, իրենց դյուցազունները նետերով երկնքից աստղեր էին ցած գցում, ապա հասավ միջնադար ու ասաց, որ «Ռենեսանսը» իրենք են սկսել և առագաստանավերով արտահանել եվրոպական երկրներ։ Հետո երկար խոսեց իրենց ժողովրդավարական նվաճումների մասին ու վերջապես վայրէջք կատարեց օրվա թեմայի վրա։

- Հարգելի հայրենակիցներ, այս պայծառ օրը մենք ձեզ հետ միասին մի կարևոր իրադարձության մասնակիցն ենք։ Մեր փառապանծ գիտնականների և տաղանդաշատ մասնագետների ջանքերով մեր երկրում կառուցեցինք տարածաշրջանում ամենահզոր մեխի գործարանը,- կարդաց Նորին գերազանցությունը, ապա մի քանի րոպե սպասելով, որ ծափողջույններից դղրդացող տարածքը հանդարտվի, շարունակեց.- Այդ գործարանը նաև կունենա ռազմավարական վիթխարի նշանակություն, քանի որ մեր արտադրած մեխերը պատերազմի դաշտում մեր զինվորները կարող են օգտագործել որպես սառը զենք՝ սառնասրտորեն մխրճելով թշնամու, ներողություն՝ հակառակորդի մարմի ամենատարբեր մասերը։

Այս անգամ Նախագահն ավելի երկար սպասեց, որ ծափողջույններն ավարտվեն։ Այդ ընթացքում նա երկու բաժակ ջուր խմեց և սկսեց շատ երկար խոսել հանրակրթական դպրոցներում նոր ուսումնական առարկաներ մտցնելու կարևորության, այդ թվում՝ ռազմավարական նշանակության մասին։ Նա շեշտեց, որ մի շարք ուսումնական առարկաներ՝ գրականություն, մաթեմատիկա, ֆիզիկա և այլն, իրենց սպառել են, որովհետև համակարգչի դարում ինտերնետում ամեն ինչի մասին արդեն բազմաթիվ նյութեր կան, և բնականաբար վերոհիշյալ անպետք առարկաները պետք է հանել ուսումնական ծրագրից։ «Փոխարենը մեր երեխաներն այդ դասաժամերին ավելի խորը կուսումնասիրեն շախմատի գաղտնիքները,- ասաց նա,- իսկ նոր մտցված ուսումնական առարկաներն են՝ պարի ուսուցումն ու դոմինո խաղալը...

Այնուհետև Նախագահը գրպանից հանեց ոսկեզօծ մկրատն ու կտրեց գործարանի դիմաց ցցված երկու հեռագրասյուներից կապած կարմիր ժապավենը։ Ժողովուրդը ոգևորված սկսեց ծափահարել։
Այդ պահին մի հուժկու պայթյուն լսվեց։ Պարզ չէր՝ հսկա փուչի՞կ էր, թե՞ ավտոմեքենայի անվադող կամ մի այլ բան։ Գործարանի շուրջ այլևս մարդ չկար ու կարծես չէր էլ եղել։

2012 թ.



ԲԱՐԵՎ, ԿՈԼԵԳԱ

Շարքային հհկ-ական Գալուստ Շանմազյանը աշխատանքի շտապելիս, խռպոտ մի ձայն լսեց՝ «Բարև, կոլեգա»։ Շուրջը նայեց, ծանոթ դեմք չգտավ, իսկ մոտերքում, ծառի տակ մի շուն էր մեկնվել և թախծոտ աչքերով իրեն էր նայում։ Շանմազյանը մտածեց, որ այդ անհայտ «բարևն» իրեն չէր ուղղված, առավել ևս, որ մերձակայքում կոլեգայի դեմք չտեսավ։ Թերևս երկու կոլեգաներ իրար բարևել ու շտապել էին իրենց գործին։

Մի քանի օր հետո նույնը կրկնվեց՝ «Բարև, կոլեգա», և նույն անծանոթ դեմքերն ու քիչ հեռվում ծառի տակ պառկած թախծադեմ շունը։ Երրորդ անգամ երբ նույն փողոցով անցնելիս Գալուստ Շանմազյանը դարձյալ լսեց խռպոտ «Բարև, կոլեգա»-ն և շուրջը նայեց, նկատեց, որ մերձակայքում գրեթե մարդ չկա, իսկ շունը դարձյալ նույն ծառի տակից իրեն է նայում։

Երևի ինձ մոտ հալյուցինացիա է սկսվում,- մտածեց շարքային հհկ-ականը՝ շարունակելով ճանապարհը։

- Բարևիս էլ չես պատասխանում, կոլեգա,- լսեց Շանմազյանն ու այս անգամ զգաց, որ ձայնը գալիս է այն ծառի տակից, որտեղ շունն էր նստած ու իրեն է նայում։
- Ի՞նչ ես զարմացած աչքերդ պլշել։ Քեզ բարևում եմ, ձևեր ես թափում իբր ինձ չես տեսնում,- նույն խռպոտ ձայնով բառերը հստակ արտաբերեց ծառի տակ նստած շունը։

- Դու այդ ի՞նձ ես դիմում,- զարմացած հարցրեց Շանմազյանը։
- Չէ, Հռոմի պապին կամ Վալոդ Պուտինին եմ դիմում,- հեգնեց շունը,- բայց ոնց որ արդեն դու-ի անցար, դա լավ է։

- Ես ու դու ի՞նչ կոլեգա,- դժգոհեց հհկ-ականը։
- Պահո՜,- հիմա էլ փորձում ես վիրավորված ձևանալ։

- Այո՛։ Մենք ի՞նչ կոլեգա։ Ես մարդ եմ, դու շուն ես։ Ես կանոնավոր աշխատանք ունեմ, դու պարապ ծառի տակ մեկնված, ինձ նման արժանապատիվ մարդկանց վիրավորում ես։
Շունը սկսեց բարձրաձայն քրքջալ.
- Պա՜հ, կանոնավոր աշխատա՜նք, մա՜րդ, արժանապատվությո՜ւն... Չէ՜ մի, էշի պոզեր։ Կոլեգա, սկզբում բարևիս չէիր պատասխանում, հիմա էլ ինձ փորձում ես հիմարի տեղ դնել։

- Ես քո կոլեգան չե՛մ,- Շանմազյանը լրջորեն զայրացավ,- ավելի ճիշտ՝ դու իմ կոլեգան չես...
- Այստեղ մոտիկ սրճարան կա, կարող եմ մի բաժակ սուրճ և հյութ հյուրասիրել։ Նաև կարգին կզրուցենք՝ առանց էմոցիաների, ինչպես հավասարը՝ հավասարի հետ,- ասաց շունը։

- Դե, ռադդ քաշի՛ր, տխմա՛ր շուն,- զայրույթից Շանմազյանն արդեն կապտել էր։
- Արդեն ինձ վիրավորում ես։ Պա՜հ, չես ուզում, չեմ էլ հյուրասիրի,- շունն ակնհայտ նեղացել էր։- Էս ի՞նչ մարդիկ են, ուզում ես լավություն անել, քեզ կոպտում են։

- Բայց դո՛ւ սկսեցիր, դու ինձ «կոլեգա» անվանեցիր,- ասաց հհկ-ականը։
- Հո՞ քեզ գեներալ կամ Նապոլեոն Բոնապարտ չանվանեցի։ Ընդամենը ասացի այն, ինչ կա՝ մենք կոլեգաներ ենք...

- Այդ ինչպե՜ս։
- Մենք օրվա հացը նույն ձևով ենք վաստակում՝ մեր տերերին ծառայելով, նրանց քմահաճույքները կատարելով, քսմսվելով, մեր հնազանդությունը ամեն վայրկյան հայտնելով նրանց։ Դու՝ քո տիրոջը, ես՝ իմ տիրոջը,- ասաց շունը։- Իբր չգիտե՞ս այդ հասարակ բանը, կոլեգա։

Շանմազյանը կրկին կապտել էր։ Կարծես փորձում էր ինչ-որ բան ասել, բերանը բացուխուփ էր անում, բայց այնտեղից հոդաբաշխ ոչ մի բառ դուրս չեկավ։ Ավելին՝ ինչ-որ խռպոտ ձայներ էր հանում, որ նման էր այն նույն ձայնին, որն այդ մի քանի օրը լսվում էր ծառի տակից՝ «Բարև, կոլեգա»...

2017 թ.



ՓՈՍԻ ԱՐՔԱՆ

Կամ՝ Փոսում արշալույսները խաղաղ են

Մի քսան-երեսուն տարի առաջ շատ բան եմ պատկերացրել, ինքս ինձ համար կանխագուշակություններ արել, բայց մտքովս երբևէ չի անցել, որ Հայաստանը մի օր կդառնա աբսուրդի թատրոն։ Աբսուրդի թատրոն՝ բաց երկնքի տակ։ Որտեղ ծիծաղն ու լացը, զավեշտն ու ողբերգականն այնպես են միահյուսված, ասես երկորյակ եղբայրներ լինեն։ Բայց այս ամենը ավելի շատ ցավ է, ողբերգություն է, քան ծիծաղ։

Երբ փոքր եմ եղել, ինչ-որ քեռի ինձ հարցրել է՝ ինչ կստացվի, եթե լեռը գլխիվայր շուռ տանք։ Ես լուրջ-լուրջ սկսել էի մտածել ոչ թե «ինչ կստացվի»-ի մասին, այլ, թե ոնց կարելի է լեռը գլխիվայր շուռ տալ։ Այդ ի՞նչ հզոր տեխնիկա կամ բուլդոզեր-էքսկավատոր պիտի լինի, որ կարողանա լեռը գլխիվայր շուռ տալ։

Շատ տասնամյակներ հետո միայն ես տեսա այդ շուռ տված լեռը, որ արդեն այլևս լեռ չէր, այլ խոր ձոր։ Եվ մենք այդ ձորում ենք հիմա, այդ խոր ու ամենակուլ ձորում, որտեղ տրամաբանությունը, մտածողությունը, գիտությունը, գիտելիքն անելիք չունի։ Իշխողը աբսուրդն է, անտրամաբանությունը։ Որտեղ չկա թռիչք ու սլացք, որտեղ չեն ճախրում, քարշ են գալիս կամ սողում։ Որտեղ տականքը հերոս է, հրեշը՝ հարգանքի արժանի և ընդօրինակման օբյեկտ։ Այս աբսուրդի թատրոնը, կրկեսը, մանկապարտեզը, խոր ձորը կամ պարզապես Փոսը իմ հայրենիքն է՝ Հայաստանը։

*   *   *
Հայկական հեռուստատեսությամբ Նա է, հայկական պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական մամուլում Նա է, կայքերում Նա է։ Գազօջախը վառում ես, թվում է թե կրակի միջից քեզ է նայում Նա՝ մեզ պարտադրված Ճակատագիրը, մեր վզից կախվածը, «ճիտին պարտքը», գլխներիս նստածը, անփոխարինելին։ Մեր երազներում անգամ Նա է։ Չնայած ձորում, խոր փոսի մեջ ի՞նչ երազ։ Երազը գիշերն է լինում, խավարում երազ չկա, կյանք չկա, խավարում միայն Խավար է։

Ասում են, որ Նա ամեն ինչ դիտմամբ, նպատակաուղղված, մտածված ու նախապես գրված սցենարով է անում։ Ես ոչ մի փաստ չունեմ, որ նա իրոք դիտմամբ է ամեն ինչ անում։ Չեմ կարծում, ասենք, թե նա հատուկ նպատակով է վաստակավոր արտիստի կոչում տվել հայերեն թուրքաարաբական մուղամներ կլկլացնող մեկին կամ Խորենացու մեդալ կպցրել ինչ-որ աղջնակի դոշին, նման հարյուրավորների՝ շքանշան ու անգամ հերոսի կոչումներ նվիրել։

Կարծում եմ, նրա կատարած որևէ քայլում միտում չկա, երկիր կործանելու համար հատուկ գրված սցենար չկա։ Պարզապես Նա այն է, ինչ կա։ Նա դիտմամբ չի այնպես պարում, որ ոմանք հիանան իր պարով կամ ծիծաղեն։ Պարզապես նա այդպես է պարում։ Իր պարը դա է։ Նա շքանշան-մեդալներ է տալիս ինչ-որ կլկլացնողների, այսպես ասած, երգիչների, ոչ թե դիտմամբ, որ արժեզրկի, համահարթեցնի, գազոնացնի մեր Մշակույթը, այլ պարզապես նրա իմացած մշակույթը դա է, նրա լսած, նրա ընկալած երգը ռաբիսն է, արամասատրյաններն են նրա երգիչները։ Նա որքան էլ զոռ տա, իրենից դուրս գա, Կոմիտաս և Արամ Խաչատրյան չի ընկալելու, Մոցարտ ու Բեթհովեն չի հասկանալու, հնարավոր է լուրջ-լուրջ տեսք ընդունի և ցույց տա, որ լսում, ինքն էլ է հասկանում և նույնիսկ ավելի լավ է հասկանում, որովհետև ինքը Գլխավորն է, Շեֆն է, բայց մտքում ծիծաղելու է լսած երաժշտության վրա և ասի՝ էս ի՞նչ են ճստճստացնում ու մարդիկ ի՞նչ են գտել այդ «տըզ-վըզների» մեջ։

Նա դիտմամբ չի հերոսի կոչումներ բաժանում անտիհերոսներին։ Նրա պատկերացմամբ հերոսն այդ մարդիկ են, որովհետև եթե պետք է լինում՝ «նագլի» են, մատնացույց արածին՝ կարող են հոշոտել ու ոչնչացնել, եթե պետք լինի՝ կսողան իր առաջ, իրեն ատամներով կպաշտպանեն «ժողովուրդ» կոչված ամբոխից։ Մանկությունից, դպրոցական տարիներից նրա համար քաջը, ընդօրինակման առարկան այդպիսիք են եղել, հերոսի մասին պատկերացումները խաչվել են այդպիսի մարդկանց կերպարներում։ Նա չի կարողացել նմանվել նրանց, ուժը չի պատել, կարողությունները շատ համեստ են եղել, բայց միշտ պատկառանքով է նայել նրանց։ Եվ ահա, վերջապես նա հնարավորություն է ստացել դառնալ այդպիսին՝ իր կարծիքով, և ըստ արժանվույն գնահատելու վերջիններիս։ Այժմ ոչ միայն իրականացել են հերոսի մասին իր երազանքները, այլև ինքն արդեն դարձել է այդպիսին, իսկ այն նախկին «կրուտոյ տղերքն» այժմ իր բռան մեջ են։ Նրանց հետ կարող է վարվել ուզածի պես։ Ինքն հիմա բոլորից բարձր է, բոլորից ուժեղ է, բոլորից «կրուտոյ» է։ Իր երազների հերոսը հիմա ինքն է, չնայած ինքն էլ իր շեֆը կամ շեֆերն ունի, որոնց առջև այնպես է ծալվում, ինչպես մի ժամանակ իր նախանձը շարժող թաղային հեղինակություններն են այսօր ծալծլվում իր առաջ։

Ոչ, նա երբեք ինքնակամ չի հեռանալու, աթոռը կամավոր չի զիջելու որևէ մեկին, որովհետև նա շատ զրկանքներ է քաշել, անգամ նվաստացել, գլուխ խոնարհել ոմանց առաջ, բայց աստիճանաբար, քայլ առ քայլ մագլցել այն բուրգի գագաթը, որտեղից ղեկավարում է Փոսը։ Նա գիտե, հասկանում է, որ հեռանալով, աթոռը զիջելով, ինքը շատ բան է կորցնելու, իսկ գուցե՝ ամեն ինչ։ Փլվելու է իր երազների իրականություն դարձած բուրգը։ Նա հասկանում է, որ այդ բուրգի փլուզումից ինքը դառնալու է ոչինչ, դառնալու է մանկության, պատանեկության, ջահելության տարիների այն խեղճ երազողը։

Այո, նա խոստումներ է տալիս և մոռանում։ Այլ կերպ չի էլ կարող լինել։ Նա երբեք գլուխ չի կոտրել ինչ-որ գեղարվեստական կամ գիտական գրքերի վրա, նրան երբեք հասու չեն եղել, իր շրջապատում երբեք այնպիսի անհասկանալի բաներ չեն եղել, որոնց անունն է Վեհ ու Գեղեցիկ, Ազնվություն, Արդարամտություն, Բարոյականություն։ Փոխարենը իշխողը եղել է ստեղծված վիճակից չոր դուրս գալու ունակությունը, այդ վիճակն իր օգտին շրջելը՝ թեկուզ խոսք տալու և չկատարելու գնով։ Թեկուզ մի քանիսի վրայով կոխ տալով անցնելու միջոցով։ Կարևորը արդյունքն է։ Մնացյալի վրա՝ թքա՛ծ։

Եվ, վերջապես, նա թքած ունի, որ այլևս Լեռ չկա, որ այդ լեռը շրջված է, որ այդ շրջված լեռն այժմ Փոս է։ Այս Փոսն ի՛ր փոսն է, այս Փոսի արքան և կոմանդիրն ի՛նքն է։ Իր Փոսը նա ինքնակամ չի զիջելու որևէ մեկին։ Վատթարագույն դեպքում կարող է զիջել միայն իր ամենահարազատ-ամենահավատարիմ մարդուն՝ պայմանով, որ վարագույրի հետևից ինքը ղեկավարի Փոսը։

*   *   *
Գլխիվայր շուռ տված Լեռը կարո՞ղ է երբևէ հրաբուխ ժայթքել։ Չգիտեմ։ Բայց գիտեմ, որ դա կլինի ոչ թե կործանում, այլ փրկություն, նոր կյանքի սկիզբ։ Առայժմ այստեղ՝ Փոսում, արշալույսները խաղաղ ու հանգիստ են։ Բայց դե՝ Փոսի մեջ ի՞նչ արշալույս։

2018 թ.



ԶՐՈՒՅՑ ԳԻՏՆԱԿԱՆ ՇԱՆ ՀԵՏ

(երգիծական պատմվածք)

Այս շունը մի տեսակ սկսել էր շարժել հետաքրքությունս իր հանդեպ։ Նա մյուս բոլոր շներից կարծես թե տարբերվում է իր չափազանց վայելուչ ու արիստոկրատական պահվածքով։ Մի օր նրա տան մոտով անցնելիս, բաց դռնից նկատեցի պատից կախված շան թե գայլի մի լուսանկար՝ լուսապսակը գլխին։ Զարմանքից սառեցի կանգնած տեղս։

- Այդ ո՞ւմ նկարն է,- հարցի։
- Ինքն է, երկնայինն է, մեր աստծո դիմանկարն է,- հպարտ պատասխանեց։

- Ո՞նց թե։ Ձե՞ռ ես առնում։ Աստված մարդու տեսքով է։ Չէ՞ որ Աստվածաշնչում գրված է, որ նա՝ Աստված, մարդուն ստեղծել է իր պատկերով և նմանությամբ։
- Ձեր գրքերում է այդպես գրված,- հանգիստ պատասխանեց զրուցակիցս։- Ձեր աստված է ձեզ ստեղծել իր նմանությամբ։ Նա ո՞նց կարող էր մեզ ստեղծել, երբ կյանքում շուն կամ շնազգի արարած տեսած չկար։ Այդ մեր երկնայինն է մեզ արարել ճիշտ իր պատկերով և նմանությամբ։

- Բայց ես նման բան որևէ գրքում չեմ հանդիպել, նման բան չկա։
- Ձեզ է թվում, որ չկա։ Ձեր գրքերում, ձեր պատմության մեջ չկա, որովհետև դուք կիսատ-պռատ ձեր պատմությունն եք միայն գրել, թքած ունենալով տարիքով ձեզնց հին կենդանի արարածների վրա։

- Ո՞նց թե՝ տարիքով ավելի հին։
- Հա, էլի, տարիքով ձեզնից հին։ Ձեր աստված ձեզ դեռևս չէր ստեղծել, երբ մենք արդեն կայինք հազարամյակներ առաջ։

- Քո կարծիքով տիեզերքը լի է աստվածներո՞վ։
- Իհարկե՛,- պատասխանեց արիստոկրատի տեսքով չորքոտանի ծանոթս, ակնոցը դրեց քթին և այնպիսի զարմանքով նայեց ինձ, կարծես ասելիս լիներ՝ ուրեմն, այդ հասարակ բանն էլ չգիտե՞ք։- Ձեր կարծիքով ո՞վ է ստեղծել նեգրերին, սևամորթներին, ո՞վ է ստեղծել նեղաչք դեղնամորթ ժողովուրդներին։ Ձեր սպիտակամորթ աստվա՞ծ։ Բայց եթե նա սպիտակամորթ է, ո՞նց կարող էր իր պատկերով և նմանությամբ նեգր ստեղծել։ Կարո՞ղ է նրանք նույնպես սպիտակ են եղել, արևահարվել՝ սևացել են կամ աստված հատուկ ներկով ներկել է նրանց։

- Բայց մենք Աստվածաշունչ ունենք, գրավոր աղբյուրներ ունենք։ Դուք ի՞նչ գրավոր աղբյուր ունեք՝ որպես ասածի ապացույց...
- Գրավոր աղբյուրնե՜ր,- արհամարհանքով առջևի թաթը շարժեց նա։- Էդ բոլորը ձեր մոգոնած հեքիաթներն են։ Մենք մեր պատմությունը բանավոր ենք փոխանցում սերնդեսերունդ։ Մեր պատմությունը ձերի պես ստից ուռճացված չէ։ Մենք ամենակարևոր բաներն ենք փոխանցում մեր մատաղ սերնդին։

Մնացել էի ապշած։ Նման բան չէի սպասում չորքոտանի իմ զրուցակցից։ Չգիտեի ինչ պատասխանել նրան։ Նա իսկույն նկատեց շփոթությունս, հանգիստ շարունակեց.
- Բան չկա։ Գիտությունից չես փախչի։ Հատկապես երբ փաստերը զորեղ են... Ազատ ժամանակ մեկ-մեկ անցեք ինձ մոտ, սուրճ-բան կհյուրասիրեմ, կզրուցենք աշխարհի մեծ ու փոքր խնդիրներից։ Այս անգամ մի տեսակ ոտի վրա ստացվեց մեր զրույցը։

2020 թ.