Արցախը ստիպված էր անկախություն հռչակել

կամ՝ փոխադարձ անվստահության հիմնական պատճառները

Արդեն մի քանի անգամ տարբեր առիթներով ասել եմ, գրել եմ, որ վերջին այս 30 տարում ոչ արցախցիներս կարողացանք ճանաչել ՀՀ քաղաքացիներին (չեմ ասում հայաստանցիներին, Արցախն էլ է Հայաստան), ոչ էլ վերջիններս ճանաչեցին արցախցիներին։

Որոշ քաղաքական գործիչների և քաղաքական գործիքների պարբերաբար կրկնվող հիմար հայտարարություններ շարունակում են խորացրել անջրպետը նույն ազգի, նույն ժողովրդի երկու հատվածների միջև։ Այսօր տարօրինակ ու անհասկանալի է թվում արցախցիների մի որոշ հատվածի, այսպես ասած, «անկախասիրությունը»։ Բայց դա և իրար չհասկանալն ու փոխադարձ անվստահությունն իրենց պատճառներն ունեն։
Փորձեմ ներկայացնել ըստ իս ամենահիմնական պատճառները։

Երբ պետականությունը կորցրած Հայաստանը բաժանվել էր Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի միջև, հատկապես 16-18-րդ դարերում Արցախը որոշ չափով շարունակում էր պահպանել իր անկախությունը։ Արցախում և Սյունիքի մի հատվածում իշխում էին հայ մելիքները։ Խամսայի մելիքություններն այդ ժամանակաշրջանում այնքան հզոր էին, որ գլխավորում էին հայ ազգային ազատագրական շարժումն ընդդեմ պարսկական և թուրքական բռնակալությունների։

Արցախի Դիզակ գավառի տիրակալ, Խամսայի մելիքությունների ընդհանուր կառավարիչ, Մելիք-Եգանյաններ տոհմի հիմնադիր մելիք Եգանի ընդունարանի շքամուտքի մոտ ՌՃՁԶ թվականի (այսինքն՝ 1737 թ.) գրություն կա, որտեղ այսպիսի տողեր կան. «...երբ երկիրը խառնակության մատնվեց, շահ Սուլթան-Հուսեյնի որդի շահ Թահմասպ թագավորին որոշ ծառայություն մատուցեցի, և նա բերեց սրանց [վրա] ինձ մելիքություն տվեց: Այնուհետև օսմանցին եկավ և [երկիրը] նրա ձեռքից վերցրեց: Սրան էլ այս չափ ծառայություն ցույց տվի, որ երբ բերին Դիզակ, ես չթողեցի, որ Հայաստանս գերի դառնա...»։

Ուշադրություն դարձրեք, Մելիք Եգանն իր երկիրն անվանում է Հայաստան («...ես չթողեցի, որ Հայաստանս գերի դառնա»)։ Իսկ Մելիք Եգանի ղեկավարած Խամսայի մելիքության այդ տարածքը համընկնում է ներկայիս Արցախի Հանրապետության տարածքի հետ։

Խամսայի մելիքությունների ժամանակահատվածը արցախցիների համար անկախ կամ համեմատաբար անկախ ապրելու եզակի ժամանակաշրջան չէ։ 1923 թ. ինքնավար մարզի կարգավիճակով բռնակցվելով նոր ստեղծված «Ադրբեջան» հանրապետությանը, ինքնավար մարզի կարգավիճակով Արցախը փաստորեն համեմատաբար անկախ էր՝ ի տարբերություն Ադրբեջանի տիրապետության տակ գտնվող բազմաթիվ այլ հայկական բնակավայրերի։ Արցախում պետական դրամատիկական թատրոն ունեինք, տեղական մարզային ռադիոն ամենօրյա հաղորդումներ էր եթեր արձակում՝ անգամ հայրենասիրական երգերով։ Բացառությամբ Ստեփանակերտում գտնվող ադրբեջանական մեկ դպրոցի և երկու ռուսական դպրոցների, ինչպես նաև Շուշիի ադրբեջանական դպրոցների և Հադրութի ռուսական դպրոցի, Ստեփանակերտի 8 միջնակարգ դպրոցները և շրջկենտրոնների և գյուղական բնակավայրերի հարյուրավոր բոլոր դպրոցները հայկական էին։

Իհարկե, Ադրբեջանն ամեն կերպ հնարավոր բոլոր միջոցներով փորձում էր Արցախում օգտագործել Նախիջևանի Հանրապետությունում կիրառած մեթոդները, ամեն ձև ու հնարավորություն, որպեսզի Արցախը հայաթափի։ Բայց, ի տարբերություն Նախիջևանի, որ Ադրբեջանի հետ ընդհանուր սահման չուներ, բաժանված էր Հայակական ԽՍՀ-ով, Արցախը չորս կողմից գտնվելով ադրբեջանական-թշնամական շրջապատման մեջ, շարունակում էր ապրել հայեցի կյանքով...

Հիմա փոխադարձ անվստահության մասին։ Շատ հեռուները չգնանք, ընդամենը երկու թարմ օրինակ։
Կարդացեք Լեոյի և ժամանակակիցների հուշերը՝ 20-րդ դարասկզբի մեր ծանր ու ողբերգություններով լի ժամանակաշրջանի մասին։
Շուշիի կոտորածից առաջ Շուշիում կայացել է Ղարաբաղի հայերի 4-րդ ազգային համագումարը։ Ընդունած նամակ-հեռագրում ասվում է, որ «Արարատյան հանրապետությունը մինչ այժմ հանցավոր ու դատապարտելի անտարբերություն է ցուցաբերել Ղարաբաղի նկատմամբ, որը հայկական մարզերից մեկն է և որի բնակչության 90 տոկոսը հայեր են...

Ադրբեջանը զորքերի տեղաշարժ է կատարում, ագրեսիվ քայլեր է անում, իսկ Հայաստանի Հանրապետությունը կատարյալ լռություն է պահպանում: Անգլիական հրամանատարությունը կապել է մեր ոտնուձեռը,- ասվում է նամակում,- և մենք չենք կարող ազդել Ադրբեջանի վրա, քանի որ օրինականության գերին ենք դարձել»:
Նամակն ավարտվում է այսպես. «Քանի դեռ ուշ չէ` Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է լուրջ միջոցներ ձեռնարկի Ադրբեջանի առաջխաղացումը կանգնեցնելու համար: Եթե ՀՀ-ն այսուհետ ևս լռություն պահպանի, ապա Ղարաբաղի հայերը դա որակելու են որպես դավաճանական քայլ` ուղղված Ղարաբաղ հայության դեմ»։

20-րդ դարասկզբի Շուշիի կոտորած, ջարդեր, տեղահանություններ (Բաքվի ջարդերի մասին չենք խոսում, Բաքուն շատ հեռու էր Հայաստանից), հետո Արցախ-Ղարաբաղի բռնակցում Ադրբեջանին։

Եկավ 1988-ը՝ նոր հույսերով, մեծ հավատով, բայց նորից մեզանում ավանդույթ դարձած՝ կրկնվող սխալներով։ Ի վերջո Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ին որոշում կայացրին Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին։ Հայաստանը մեծ դժվարությամբ տվեց իր համաձայնոթյունը։ Իսկ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո փաստորեն մի կողմ շպրտվեց այդ որոշումը, և Հայաստանն անկախություն հռչակեց Հայկական ԽՍՀ սահմաններով։ Անկախություն հռչակելուց առաջ և հետո արցախցիները բազմաթիվ անգամ փորձեցին Հայաստանի իշխանություններին համոզել տեր կանգնել 1989 թ. որոշմանը։ Սակայն՝ ապարդյուն։ Պատահական չէ, որ Արցախում անկախության հանրաքվեն անցկացվեց անկախություն հռչակելուց ամիսներ հետո՝ դեկտեմբերի 10-ին։ Իսկ խորհրդարանական ընտրություններն Արցախում տեղի ունեցան շատ ավելի ուշ՝ անկախություն հռչակելուց ավելի քան կես տարի հետո։ Այդ ժամանակահատվածում ՀՀ իշխանություններին ապարդյուն փորձում էին համոզել Արցախը ևս ներառել Հայաստանի Հանրապետության կազմում։
Ահա այսպես է ստեղծվել Արցախի Հանրապետությունը։

Թերևս կան շատ այլ մեծ ու փոքր պատճառներ, բայց հիմնականում սրանք են հայության երկու հատվածի իրար չհասկանալու, փոխադարձ անվստահության պատճառները։ Եվ երբ երևանյան սրճարանների մշտական հաճախորդ երիտասարդը, օդում ծխի օղակներ նկարելով, ասում է՝ «Արցախը Հայաստանի մարզ է», Արցախում ոչ միանշանակ արձագանք է գտնում այդ հայտարարությունը։ Այսպես էլ են մտածում՝ «Իսկ եթե նորից խաբվե՞նք, ինչպես լտպ-ականները խաբեցին 1989-ին, իսկ հետո՝ Շահումյան, Մարտակերտ... Գոնե ավելի բարձր ինքնուրույնության կարգավիճակով, որպեսզի երբ նորից մեզնից հրաժարվեն, կրկին մեզ դեն նետեն, մեզ պաշտպանելու ներուժ ունենանք...»։
Առանց սեփական մեկնաբանության, ես ընդամենը ներկայացրի թյուրըմբռնում, իրար չհասկանալու, անվստահություն ու թյուրիմացություններ ծնող, ըստ իս, հիմնական պատճառները։