Պատմության լուսավոր էջերի վրա քար չեն նետում

Երբ մարդ փառքի գագաթնակետին է, ի տարբերություն շատերի, ես այդ մարդկանց մասին դիֆիրամբներ չեմ գրում, անգամ շատ սովորական գնահատականներ չեմ շռայլում։ Դա իմ սկզբունքներին դեմ է։ Բայց տարիներ հետո երբ հերոսներին փոխարինում են անտիհերոսները և մկրատները ձեռքներին հայտնվում են մեր երեկվա պատմությունը խմբագրել ցանկացող, մարդկանց վաստակը նսեմացնել ցանկացող կեղծարարներ ու պատեհապաշտներ, ստիպված եմ կանգնել զրպարտության զոհերի կողքին։

Խորհրդային տարիներին մի անմիտ խոսք կար՝ անփոխարինելի մարդիկ չկան։ Այդ կարգախոսով փաստորեն բոլորին հավասարեցնում էին։ Ստացվում է, որ Անդրանիկ զորավարը, Գարեգին Նժդեհը եթե չլինեին, նրանց տեղը մի ուրիշ Անդրանիկ էր ծնվելու, Նժդեհի փոխարեն մի ուրիշ Նժդեհ էր հայտնվելու և Սյունիքը փրկելու։ Բարեբախտաբար թե դժբախտաբար, այդպես չէ, նման բան հնարավոր չէ, այլապես մեր պատմության բոլոր տխուր դրվագներից մենք միշտ հաղթանակած դուրս եկած կլինեինք։ Ամեն անհատ մյուսներից տարբերվում է նրանով, որ անհատականություն է, մյուսների նման չէ, անկախ այդ անհատի գործունեության շրջանակից։

Սամվել Բաբայանի հակառակորդների, նրա վաստակը, նրա ներդրումը նսեմացնել ցանկացողների բերանից հաճախ կարելի է լսել, որ իբր Բաբայանը չլիներ, մի ուրիշի շնորհիվ էինք Արցախը ազատագրելու և պատերազմում հաղթելու։ Ասում են՝ Բաբայանը չի հաղթել թշնամուն, մեր ողջ ժողովուրդն է հաղթել։ Այո, մեր ժողովուրդն է հաղթել թշնամուն, և հաղթել է Սամվել Բաբայանի ռազմական տաղանդի շնորհիվ ու հաղթել է նրա գլխավորությամբ։ Նույնիսկ հնարավոր է, որ դարձյալ հաղթելու էինք, բայց հաղթելու էինք թերևս ավելի մեծ կորուստների, ավելի մեծ զոհողությունների գնով։

Խոսենք փաստերով։ Երբ Սամվել Բաբայանը նշանակվել է ԼՂՀ ինքնապաշտպանության ջոկատների հրամանատար, Արցախի տարածքների 48 տոկոսը թշնամու կողմից զավթված է եղել։ Հենց նրա հրամանատարության ժամանակ է ոչ միայն ազատագրվել Արցախը, այլև հայկական պատմական հողերի մի մասը՝ Արցախի տարածքը հասցնելով 12.7 հազար քառ. կմ։ Նրա ռազմական տաղանդի և անկոտրում կամքի շնորհիվ է ինքնապաշտպանության ջոկատների հիման վրա կարճ ժամանակում ստեղծված կանոնավոր բանակը ծնկի բերել բազմապատիկ ուժեղ թշնամուն։

Նրանք, ովքեր երբևէ գործ են ունեցել զենքի հետ, զինված մարդկանց հետ, առավել ևս ծաոթ են զինվորական արվեստին, նրա գրված և չգրված օրենքներին, գիտեն, թե որքան դժվար է զինված մարդուն ղեկավարելը, նրան կառավարելը, հատկապես երբ գործ ունես արդեն մարտական որոշակի կենսագրություն ունեցող, այսպես ասած, դաշտային հրամանատարների հետ, որոնք իրենց մեծ կամ փոքր ջոկատներով թշնամու հետ կռվելու, նրան փախուստի մատնելու, մեծ կամ փոքր մարտերում նրան հաղթելու փորձ ունեն, հավելած այն, որ հայերիս մեջ սովորաբար առնվազն տասից մեկն իրեն գեներալ է համարում կամ երևակայում։ Եվ ահա, այդ կենաց ու մահու պատերազմական տարիներին, երբ հակառակորդն ուներ բազմիցս մեծ մարդկային ու ռազմական, զինվորական տեխնիկայի առավելություն, Սամվել Բաբայանը կարողացել է այդ զինվորական ջոկատներից կուռ, համախմբված բանակ ստեղծել։ Եվ 27-28 ամյա, զինվորական կրթություն չունեցող, բայց ռազմական բնածին տաղանդ ունեցող այդ երիտասարդին Կոմանդույուշչի և գլխավոր որոշում կայացնող էին համարում Մոնթե Մելքոնյանի պես տաղանդավոր անհատները, զորահրամանատարները, Երևանից և մոսկվաներից եկած գեներալները, պրոֆեսիոնալ զինվորականները։ Ու նաև հենց սա է մեր Հաղթանակի ամենամեծ գրավականը, որ գումարվելով այն ժամանակվա մեր Ոգուն և Հավատին (խոսքս բնավ կրոնի մասին չէ), ծանր ու դաժան պատերազմում մեզ Հաղթանակ է բերել։

Այսօր, երբ գրիչներն ու բրիչներն առած, կարողացել են խեղաթյուրել վերջին 30-ամյա մեր անցյալը, Արցախյան շարժումն ու պատերազմական տարիների իրական պատմությունը, երբ հերոսներ են դարձել բազմաթիվ անտիհերոսներ, գլխներին շարժման առաջնորդների լուսապսակ դրել զանազան միջակություններ ու բախտախնդիրներ, իրոք դժվարացել է թացն ու չորն իրարից տարբերելը։ Բայց ինչ էլ լինի, մենք ստիպված ենք առերեսվել մեր իրական պատմությանը՝ բոլոր լուսավոր կամ ոչ լուսավոր, ինչպես նաև մռայլ ու սև էջերով։ Առանց մեր անցյալն իմանալու, առանց մեր սխալներից դասեր քաղելու՝ երիցս դժվար է առաջ շարժվելը։ Դրանում՝ սեփական սխալներից, թերացումներից դասեր չքաղելում մենք, ցավոք, արդեն դարավոր «փորձ» ունենք...

Արցախյան պատերազմում մեր հաղթանակը մեր պատմության ամենավառ էջերից է։ Եթե Սարդարապատի ճակատամարտում մենք թշնամուն կանգնեցրել ենք մեր տան, մեր դռան շեմին, մինչ այդ արդեն կորցրած լինելով մեր պատմական հայրենիքի 70 տոկոսը, ապա Արցախյան պատերազմում թշնամուն ոչ միայն դեն ենք շպրտել մեր հայրենիքի սահմաններից, այլև ազատագրել ենք մեր տարածքի չափ պատմական հայկական հողեր, որոնք այսօր ամրագրված են Արցախի սահմանադրությամբ։ Եվ այս հաղթանակը մենք կռել ենք Սամվել Բաբայանի գլխավորած բանակի շնորհիվ, նրա բնածին ռազմական տաղանդի շնորհիվ։ Երբ պատերազմից տարիներ հետո անարժան, որևէ էական ներդրում չունեցող մարդկանց հերոսի շքանշաններ են բաժանում, իրական հերոսի հասցեին հերյուրանքներ տարածելը երախտամոռություն և ստորություն է։ Այսօր Բաբայանի անվան վրա քար նետողները չեն հասկանում, որ իրենք քար են նետում մեր պատմության ամենալուսավոր էջի վրա։ Կրկնում եմ՝ ամենալուսավոր էջի վրա, որովհետև մեզ համար նա այդ լուսավոր էջի խորհրդանիշներից է, ինչպես Մոնթե Մելքոնյանը, Լեոնիդ Ազգալդյանը, Վլադիմիր Բալայանը...

Սամվել Բաբայանի վաստակը, Արցախյան պատերազմում նրա դերը նսեմացնել ցանկացողներին նաև հիշեցնենք, որ հենց նրա օրոք և ԼՂՀ պաշտպանության նախարար աշխատած տարիներին էին մեր բանակը համարում տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակը։

Պատմության լուսավոր էջերի վրա քար չեն նետում։ Հատկապես երբ մեր բազմադարյա պատմության մեջ այնքան էլ շատ չեն այդ լուսավոր էջերը։ Ես անդրադարձել եմ մի ժամանակահատվածի, որ իրոք մեր պատմության ամենապայծառ էջերից է՝ անկախ նրանից, որ այդ ժամանակահատվածում նաև մութ բծեր են եղել, հերոսականի կողքին եղել են նաև, մեղմ ասած, ոչ հերոսական դրվագներ։ Երևի թե դա անխուսափելի է, ցավոք։ Հատկապես երբ հետագա ժամանակաշրջանը լի է միայն սև, գորշ և մռայլ գույներով։