ՀՈԲԵԼՅԱՆ

Ես պատմվածքներ էի գրում ծաղիկների ու երկնքի կապույտ անհուններում ճախրող արծիվների սլացքի, ծաղիկների ու արծիվների մոլորակում ապրող մարդկանց երազանքների ու տառապանքների մասին և ուղարկում մեր երկրի հյուսիսային, հարավ-արևմտյան, հյուսիս-արևելյան ու այլ ուղղություններով, կենտրոնական ու ոչ կենտրոնական թերթերի ու ամսագրերի, հայտնի ու կիսահայտնի գրեթե բոլոր խմբագրությունների հասցեներով։ Իսկ հետո դրանց մասին ոչ մի լուր չէր ստացվում, մեծ լռություն էր տիրում, ու ես ենթադրություններ էի անում, որ այդ խմբագրությունները տեղադրված են մեր երկրի սահմաններից շատ հեռու՝ Աֆրիկայի անապատներում, Մարսի կամ, լավագույն դեպքում, Լուսնի վրա։ Լինում էին հազվադեպ պահեր, և բարեկամներս ու ծանոթներս ինձ շնորհավորում էին տպագրված ստեղծագործություններիս համար ու ասում, որ ես «ահագին փող» եմ ստանալու։ Ես կարդում էի դրանք և ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, որ ես եմ դրանց հեղինակը։ Հետո ես պատմվածքի տակ փորագրված անունս տեսնելով, մտածում էի, որ դա երևի, այնուամենայնիվ, իմ ստեղծագործությունն է, և հանկարծ հիշում էի ինձ ծանոթ ձեռնածուներին, որոնք կիսամերկ գեղեցկուհիներ էին լցնում հատուկ մեծ ու պսպղուն արկղերի մեջ և մի քանի րոպե հետո պսպղուն արկղերից զանազան ընտանի կենդանիներ էին դուրս գալիս։

Եվ մի օր էլ, երբ մոտս այլևս պատմվածք չէր մնացել ծաղիկների ու արծիվների կապույտ սլացքի, մարդկային վեհ երազանքների ու տառապանքների մասին, ինչպես նաև տերևաթափ էին եղել իմ բոլոր հույսերը, ես փառահեղ խաչ դրեցի իմ գրական գործունեության վրա և որոշեցի այլևս չգրել ծաղիկների, երազանքների ու տառապանքների մասին։ Այլևս ոչ մի պատմվածք չգրեցի՝ Անապատներ ու Մարս ուղարկելու համար և կես տարի հետո դարձա մարզային թերթի աշխատակից, իսկ նույնքան տարի հետո էլ՝ պատասխանատու քարտուղար։

Տասը տարի հետո, երբ ես զբաղեցնում էի գրողների մարզային ընկերության փոխտնօրենի պաշտոնը, դարձել էի մի քանի տասնյակ ակնարկների, ինֆորմացիոն հաղորդագրությունների, հոդվածանման թխվածքների ու նմանատիպ շատ բաների հեղինակ, հանկարծ հիշեցի իմ գրական-գեղարվեստական երիտասարդությունը։ Հին գրվածքներիցս միայն տխուր հուշեր էին մնացել, և ես որոշեցի նորից ձեռնամուխ լինել պատմվածքներ գրելուն։

Նոր խզբզանքներս խղճուկ ու թույլ էին, նրանցում ծաղիկներն ամենևին բույր չունեին, իսկ արծիվները սողում էին երկնքի ու գետնի միջև ինչ-որ տեղ։ Ես ամաչեցի դրանց երեսին նայել ու, հին սովորության համաձայն, ծրարեցի և ուղարկեցի երիտասարդական տարիներից ինձ ծանոթ Անապատների, Մարսի ու Լուսնի ուղղություններով։ Մի ամիս հետո չէի համարձակվում տնից դուրս գալ։ Թխվածքներս գրեթե բոլորն էլ տպագրվել էին, ու ես սիրտ չէի անում նայել դրանց տեսքին։ Իսկ դրանց դիմաց պարբերաբար թղթի արժեքավոր կտորներ էի ստանում, որոնցից մարդկային քրտինքի և շան մեզի հոտ էր փչում...

Հետո հինգ տարվա ջուր էլ հոսեց։ Ես սովորել էի ու այլևս չէի ամաչում ամիսը մի քանի անգամ թերթերում ու ամսագրերում շեղատառերով աչք ծակող խզբզանքներիս համար։ Ես նույնիսկ այնքան լկտիացա, որ սկսեցի բանաստեղծություններ էլ գրել։ Հետո համարձակորեն խարիսխ ձգեցի դրամատուրգիայում, և քաղաքում սկսեցին լուրեր պտտվել, որ հետմահու թատրոնը պիտի վերանվանվի իմ անունով, ու ես սկսեցի բանակցություններ վարել մի նշանավոր քանդակագործի հետ՝ թատրոնի առջև տնկվելիք ապագա արձանիս հաշվով։ Հետո լուսանկարներս մի քանի տասնյակներով բազմացրի, որպեսզի կարողանամ բավարարել զանազան խմբագրությունների, հանրագիտարանների, անթոլոգիաների ու նշանավոր մարդկանց լուսանկարներ հավաքող ամենախայտաբղետ կոլեկցիոներների պահանջները։

Եվ մի օր էլ պարզվեց, որ ես համարյա դասական եմ, և լայն հասարակայնությունը պատրաստվում է նշելու իմ գրական գործունեության 20 և ծննդյան 40-ամյակը։
Դա իմ ամենաուրախ օրը պիտի լիներ, բայց ես ինձ հանկարծ չափազանց խաբված զգացի։ Այդ օրը խղճիս հետ ինչ-որ վատ բան կատարվեց, և ես հիշելով ծաղիկներին ու անհուններում ճախրող թռչուններին, երիտասարդական տարիներից հետո առաջին անգամ լաց եղա։ Լաց եղա բռնաբարված հավատիս, կոխկրտված ու գրչակի մակարդակի հասցված տաղանդիս համար և ուշացած ու վիրավորված ինքնասիրությանս համար։ Ես մտածեցի, որ ինձ միայն հրաշքը կփրկի։ Հրաշքները լինում են հրաշապատում հեքիաթներում, իսկ ես վաղուց հեքիաթներին չեմ հավատում։ Հետո ես ինձ մի կերպ հավաքեցի ու գնացի իմ հոբելյանին ներկա լինելու, որ տեղի էր ունենալու թատրոնի նորակառույց շենքում։

Նախագահությունում, կենտրոնում ես էի նստած ու նրանք, որ շատ տարիներ առաջ խմբագիր ու գրական բաժնի վարիչ էին հեռու Անապատներում, Մարսի ու Լուսնի վրա։ Հռետորներին, որ գլխարկները հանած ինձ էին գովերգում, համարյա չէի լսում։ Կոկորդումս ինչ-որ բան էր ծանր շարժվում, և ես մահապարտի տեսք ունեի այդ պահին։ Հետո ուրիշ հռետորներ էլ խոսեցին ու ծափահարեցին, և ես հասկացա, որ ծափերի գինը հավասարվել է փուչիկների գնին։ Մեր սեղանի մի անկյունը ծաղկաբլրի տեսք էր ստացել և ես, նայելով դրանց, կրծքավանդակիս ձախ մասում չարագուշակ ծակոցներ էի զգում...

Հետո ելույթի համար խոսքը տրվեց հոբելյարին։ Ես ծանր ու մեծ վեր կացա ու մոտեցա ամբիոնին, որի վրա ջրով լիքը բաժակ կար։ Ես անմիջապես թափով դատարկեցի այն, բայց նույն վայրկյանին հասկացա, որ կրակը շատ է մեծ՝ մի բաժակով հանգցնելու համար։ Հետո ես սկսեցի խոսել.
- Հարգելի հասարակություն և գրական շուկայի մեծածախ ու մանրածախ առևտրականներ, կատակերգությունը, ձեր թույլտվությամբ, համարում եմ սկսված։

Դահլիճում ամբոխը սսկվեց, իսկ թիկունքումս՝ նախագահությունում, սարսափելի լռություն տիրեց։ Ես հանդիսավոր շրջվեցի դեպի մեռելադեմ կոլեգաներս ու ասացի.
- Մարդկային ստեղծագործության ո՜վ դուք խղճուկ գլուխգործոցներ, այսօր հանդիսավոր հավաքվել եք այստեղ՝ նշելու իմ ողբերգության 20-ամյակը, որ դուք սխալմամբ անվանում եք գրական գործունեություն, և դա շատ լավ է հնչում։ Արդյոք գիտե՞ք, որ քսան տարի շարունակ ես խաբել եմ ձեզ։ Խաբել եմ նաև ինձ։ Քսան տարի շարունակ ես զանազան տխմարություններ եմ հանել գրական շուկա, և դուք դրանց, այդ տխմարություններին, գոհարների գին եք տվել։ Դուք նույնիսկ հանդգնել եք այդ ափեղցփեղությունների մեջ մտքի խորխորատներ ու հոգեբանական թռիչքներ հայտնաբերել։

Շատ տարիներ առաջ ես ունեի թևեր, և դուք անդամահատեցիք դրանք հիմնովին ու հիմա ուզում եք ապացուցել, որ առանց թևերի ես ճախրում եմ Օլիմպիոսի սպիտակափառ վերևներում։
Դուք սպանեցիք իմ մեջ տաղանդը և հիմա ինձ հանճարեղ եք հորջորջում։ Ես պատմում էի ծաղիկների ու ձեր թշվառությունից շա՜տ վեր, կապույտ անհուններում ճախրող արծիվների, կուսական անտառների ու դաշտերի անքաղաքակիրթ ազատության մեջ դայլայլող սոխակների ու ծղրիդների մասին, ես պատմում էի մարդկանց երազանքների ու տառապանքների մասին, և դուք այդ բոլորը՝ ծաղիկների բույրը, արծիվների սլացքը, սոխակների գեղգեղանքն ու իմ հավատը նետում էիք ձեր Անապատների զուգարանները։

Դպրոցում դուք մեզ հարցնում էիք, թե ինչպիսի հերոս է այսինչ ստեղծագործության այնինչ կերպարը։ Մենք ասում էինք, որ դրական հերոս է։ Մեզ ասում էիք, որ չէ, դրական հերոս չէ։ Ուրեմն բացասական է, պատասխանում էինք մենք, և միշտ ճիշտ էր դուրս գալիս։ Հետո, շատ տարիներ հետո, դասագրքերից ու դպրոցի պատերից դուրս մենք տեսնում ենք շատ մարդիկ, որոնք դրական չեն։ Նրանք նաև բացասական չեն։ Նրանք ոչ սև են, ոչ սպիտակ. նարնջագույն են, կանաչ, կապույտ, շագանակագույն ու մանուշակագույն են և այլն։ Նրանք նույնիսկ հերոս էլ չեն, պարզապես մարդիկ են, որոնց մեջ երբեմն ինչ-որ բան է փշրվում, որոնք երբեմն ինչ-որ բան են գտնում, իսկ հաճախ էլ ծիծաղում են ու թաքուն լաց լինում։

Ես պատմվածքներ էի գրում այդ մարդկանց մասին, որոնք ոչ դրական են, ոչ էլ բացասական, իսկ դուք ձեր արխիվներում դրանցից մակուլատուրա էիք շինում ու գրքեր հրատարակում խոզաբուծության ինտենսիվ զարգացման, սիլոսների, պարարտանյութերի ու դրական հերոսների մասին։

Ես հավատ ունեի և երազանքներ։ Դուք սպանեցիք հավատն իմ և ցանկանում էիք ոտնատակ տալ երազանքներս։ Բայց նրանք շատ բարձր էին սավառնում, ձեր քառակուսի շենքերի ծխնելույզներից էլ շատ վեր, և դուք չկարողացաք հասնել նրանց։ Ես էլ չկարողացա հասնել, որովհետև մեզ մոտ երբեք չեն հասնում վեհ երազանքներին։ Ինչո՞ւ հասնում ենք տիեզերք, բայց չենք կարողանում հասնել մեր երազանքներին։ Ինչո՞ւ դրանք, այդ երազանքներն այդքան բարձր են սավառնում, մեր գոյությունից շա՜տ բարձր։ Հե՜յ, դուք, տիեզերքի հերոս ասպետներ, այնտեղ, վերևներում արդյոք չե՞ք հանդիպել իմ երազանքներին...

Իսկ դուք, երջանիկ մրոտողնե՛ր, միշտ հասնում եք դրանց։ Երբեմն էլ ճանապարհին կոխկրտում եք դրանք ու առաջ անցնում։ Բայց ոչ թե նրա համար, որ արագ եք վազում, այլ որովհետև ձեր երազանքները թևեր չունեն և սողում են ձեր ոտքերի տակ։

Թերթերում ու ամսագրերում դուք զայրանում եք սրիկաների ու խաբեբաների վրա, իսկ հետո գիշերային պանդոկներում բաժակ եք խփում նրանց հետ։
Գրական շուկայի ո՜վ դուք խղճուկ խաբեբաներ և երեք գրոշանոց կարիերիստներ, ինչո՞ւ չեք ուզում հասկանալ, որ փառքը օդապարիկով թռիչք չէ և ոչ էլ թիթեռ, որ ցանցով բռնես ու դնես լուցկու տուփի մեջ։ Մի՞թե կարելի է փառքը գնել կամ վաճառել գրական շուկայում։ Մի՞թե կարելի է արվեստն ու գրականությունը վանդակել ու դնել գրպանում՝ դրամապանակի մեջ, մի՞թե կարելի է ոչնչացնել գարնան ծաղիկների անմեղությունն ու բույրը արշալույսների։ Մի՞թե կարելի է սպանել ծխնելույզների ու ասֆալտների գորշ ծուլությունից շատ վեր՝ արծիվների վեհ ճախրանքն ու նրանց թևերի երաժշտությունը բարձր կապույտներում, մի՞թե կարելի է ցամաքեցնել եղյամը դաշտերի ու պոկել միակ վարդը Փոքրիկ իշխանի։

Ա՜խ, գրողը տանի, ինչքան տխուր է, շատ է տխուր, սարսափելի տխուր է ձեր աշխարհում։
Ո՜վ դուք կենդանի կիսանդրիներ ու ապագայի բրոնզաձույլ արձանիկներ, ես չեմ ատում ձեզ։ Ես նույնիսկ չեմ էլ արհամարհում, այլ ծիծաղում եմ ձեզ վրա։ Հետո, երբ կգնամ տուն և գիշերով կլսեմ ղողանջը աստղերի, ես կլացեմ ձեզ համար։
Մնաք բարով, ո՜վ սուրբ մարդասպանիկներ...

Ես շարժվեցի դեպի դուռը։ Դահլիճում ծանր լռություն էր տիրում, և ես կարծես անցնում էի անապատների, մարսերի ու լուսինների վրայով, և հազիվ էի կանգնում ոտքի վրա։ Հետո դահլիճում, թե Անապատում կամ Լուսնի վրա, ինչ-որ մեկն ասաց. «Խելագա՜ր...»։

Դեկտեմբեր, 1985 թ.