ՊԱՏԱՀԱՐ

- Շտապիր ինձ մոտ,- Լևոնը լսափողի մեջ լսեց պետի ձայնն ու դժկամ շարժվեց դեպի Վռամ Արշակիչի առանձնասենյակը։ Քարտուղարուհին շրթունքներն էր ներկում և որպես «բարևի» պատասխան, առանց հայացքը հայելու իր արտացոլումից կտրելու, շրթունքներով թեթևակի ծպպացրեց։ Նրանից օծանելիքի զգլխիչ հոտ էր ճառագայթում, և Լևոնն ամբողջովին ներծծված քարտողարուհու բուրմունքով, տհաճությամբ բացեց Վռամ Արշակիչի առանձնասենյակի լաքապատ դուռը։ Սենյակը, ինչպես միշտ, աչք կուրացնելու չափ ողողված էր ծխի թանձր ամպերով, և Լևոնը հազիվ նշմարեց իրենից մոտ տասը քայլ հեռավորության վրա գտնվող Վռամ Արշակիչի վերևի կեսը։ Նրա մյուս կեսը արժանապատվությամբ հանգչում էր բազկաթոռի և գրասեղանի միջև ինչ-որ տեղ՝ ներքևում, ու քարտուղարուհու բուրմունքից դեռևս ուշքի չեկած, Լևոնը կարծեց, թե ծխի ամպերի ետևում հանձինս Վռամ Արշակիչի, տեսնում է երկնայինի ահեղ կերպարանքը։ Հետո երկնայինը սելեկտորի մեջ ինչ-որ բան մռնչաց, որ նշանակում էր, թե քարտուղարուհին թեյ պիտի պատրաստի, և գրասեղանի վրա շարված ամենախայտաբղետ գրիչների, զույգ հեռախոսների ու զանազան թղթերի ետևում գտնվող երկնայինի մեջ Լևոնը ճանաչեց իր պետին՝ Վռամ Արշակիչին։ Վերջինս այնպես էր ընկղմվել բազկաթոռի մեջ, որ ձուլվել, իրենով մի տեսակ լցրել էր բազկաթոռի բոլոր խորդուբորդությունները։ Կարծես վերևից, իններորդ հարկից են նետել, գցել բազկաթոռի մեջ, մտածեց Լևոնն ու լսեց պետի ձայնը։

- Ի՞նչ է պատահել, երիտասարդ։
- Դուք ինձ կանչել եք, Վռամ Արշակիչ։
- Հա՜, մենք ենք կանչել ուրեմն. բարեհաճում եք այդպես արտահայտվել։ Եթե չեմ սխալվում, այստեղ պետական հիմնարկություն է և ոչ թե ամենահետին քարվանսարա։ Սա պետք է լավ հասկանաք։ Ձեզ նրա համար չենք աշխատավարձ տալիս, որ զավզակություն անեք ու աչքաթողի տաք պետական աշխատանքները, այո՛, աչ-քա-թողի տաք,- վերջին կապակցությունն ըստ երևույթին Վռամ Արշակիչին շատ էր դուր եկել։- Կարծեմ ձեզ կանչել եմ տասնմեկն անց քսանինն րոպեին, իսկ հիմա բարի եղեք նկատել, որ արդեն տասնմեկն անց է երեսունչորս րոպե։ Որտե՞ղ էիք թրևում։ Կամ գուցե ուզում եք ապացուցել, որ թքել եք աշխատանքային կարգապահության վրա։

Լևոնը հասկանում է, որ Վռամ Արշակիչին վերևում հուպ են տվել, հասկանում է, որ Վռամ Արշակիչն իրավացի չէ, ինքը ոչ մի մեղք չունի։ Հասկանում է ու լռում, որովհետև բնավորությամբ այդպիսին է։ Նա հեռու է հիմար լինելուց, բայց երբեմն նրան ապուշի տեղ են դնում ու հաճախ ոտնատակ տալիս։ Իսկ ինքը չի խոսում, չի ընդդիմանում, լռում է ու իր գոյությունը քարշ տալիս համեստության ու անհամարձակության սահմաններում ինչ-որ տեղ։

Դուրս գալով պետի առանձնասենյակից, Լևոնն այդպես էլ չի հասկանում, թե ինչի մասին էր ծավալվում Վռամ Արշակիչը։ Նա մի տեսակ վարժվել է այդ դերին։ Չի վիրավորվում, բայց երբեմն տհաճություն է զգում։ Վերջերս Վռամ Արշակիչը կանչել էր նրան և անվանել դանդալոշ կրիա ու նախապատմական ռոմանտիկ։ Ասել էր, որ իբր Լևոնի երեսից ամբողջ բաժինը տուժում է, որովհետև մարդավարի աշխատել չգիտե և հաճախ էլ դիտմամբ ուշանում է աշխատանքից։ Լևոնը լռել էր ու կծոտել շրթունքները, որովհետև համաձայն չէր պետի հետ։ Նա երբեք չի ուշացել աշխատանքից, բարեխղճորեն է կատարում իր պարտականություններն ու երբեք չի խախտել աշխատանքային կարգապահությունը։

Լևոնը հազիվ էր տեղավորվել իր աշխատասեղանի ետևում, լսեց մեքենագրուհու ձայնը.
- Լևոնչիկ, այդ ի՞նչ զզվելի հոտեր ես բերել, շունչս կտրվեց։
Լևոնը թեթև ժպտաց, որովհետև նկատել է, որ մեքենագրուհին այնքան էլ չի սիրում պետին ու քարտուղարուհուն։ Իսկ բաժնի վարիչը՝ Զոյա Շահենովնան, բոլորովին չհասկացավ կատակը, աչքերը չռեց Լևոնի վրա ու, մսեղ քիթը կնճռոտելով, բղավեց.
- Հասմիկ՛, պատուհան՛ը...

Մեքենագրուհին բացեց պատուհաններն ու ծիծաղից ամբողջովին ցնցվում էր։ Լևոնը երբեմն չէր հասկանում նրան։ Հիմնարկում միայն նա, Հասմիկն էր դուր գալիս Լևոնին։ Սակայն վերջինս հազվադեպ էր կարողանում նայել աղջկա աչքերին։ Քաշվում էր նրանից, բայց մի տեսակ հաճույք էր ստանում նրա զրնգուն կչկչոցից ու կատակներից։ Մեքենագրուհին միշտ ուրախ տրամադրության մեջ էր լինում, և Լևոնը ներքուստ հրճվում էր, տեսնելով, թե նա ինչպես է ձեռ առնում մատակարարման բաժնի իր արբանյակներին։
Մի օր էլ Հասմիկը տկտկացնում էր գրամեքենան ու, աչքի տակով դես ու դեն նայելով, իր սովորության համաձայն, փռթկացնում։ Երբ բաժնի վարիչ Զոյա Շահենովնան դուրս եկավ, Լևոնը կարմրելով հարցրեց ուրախության պատճառը։

- Ախր մի՞թե դու չես տեսնում։ Մեզ մոտ ամեն ինչ ծիծաղելի է։ Մի՞թե ծիծաղելի չէ այդ Վռամ Արշակիչը, այդ գրասեղանի մորեխը։ Այս արդուկած խլեզները, որ մտավորական են խաղում ու, իրենց պսպղուն փողկապները ֆռֆռացնելով, գզվռտում շուրջս՝ հաճոյախոսությունների էժանագին հատորներ շաղ տալով։ Իսկ գիտե՞ս, թե այդ ապուշներից մեկն ինչպիսի տխմարություն է մոգոնել։ Իր համար հնարել է ռեժիմ, մի տեսակ կյանքի ռեժիմ։ Հավաքել է բոլոր նշանավոր մարդկանց կենսագրություններն ու դրանց հիման վրա կազմել իր կյանքի պլանը։ Եթե այսինչ գիտնականը ամուսնացել է երեսունմեկ տարեկանում, ապա ինքն էլ պարտադիր պիտի ամուսնանա նույն տարիքում և ամպայման տասնութամյա աղջկա հետ։ Եթե մի այլ նշանավոր դիսերտացիա է պաշտպանել երեսունչորս տարեկանում, ինքը նույնպես նույն տարիքում պիտի թեքնածու դառնա։ Բայց, ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե այդ կապիկը որ տարիքն է ընտրել իր մահկանացուն կնքելու համար՝ Բայրոնի՞, թե՞ Միքելանջե-լոյի։ Վախենում եմ աչքածակություն անի ու գալիք սերունդներին էլ կրակի մեջ գցի։ Ես խղճում եմ նրա ապագա հարսնացուին, որ պլանով պիտի երեխաներ ստեղծի այդ հիմարի համար... Ողորմելին կարծում է, թե արծիվների կեցվածք ընդունելը բավական է, որ հավերը արծիվների պես թռչեն...

Մեքենագրուհին անզուսպ ծիծաղում է, և Լևոնն աղջկա զրնգուն ձայնից ու գեղեցիկ աչքերի փայլից հրճվում է ու, ամեն ինչ մոռացած, թևածում քարտուղարուհու օծանելիքի հոտից, Վռամ Արշակիչի ծխակույտից ու ամպերից էլ շատ վեր։
- Լավ, հեռու չգնանք։ Դո՛ւ։ Մի՞թե պակաս ծիծաղելի ես, Լևոնչիկ։ Ոնց-որ քավության նոխազ։ Հիմնարկությունից թղթեր են կորել՝ գլխիդ են շրխկացնում, թերություն կա՝ մեղավորը դու ես, շաբաթօրյակ է՝ չարչարվողը դու ես, բայց էլի գլխիդ են տալիս, որ լավ չես աշխատում, պետի քեֆը տեղը չէ՝ վերևներում իր մեջ կուտակած թույնը քեզ վրա է թափում։ Մի՞թե այս բոլորը ծիծաղելի չէ։

Հասմիկն անսպասելիորեն լռեց, մի հայացք նետեց դռան կողմն ու, Լևոնի աչքերի մեջ նայելով, շատ կամաց ասաց.
- Իսկ գիտե՞ս, որ Վռամ Արշակիչն ինձ առաջարկություն է արել։ Հենց այնպես... զվարճանալու համար...
Հասմիկը գլուխն առավ ափերի մեջ ու սկսեց ցնցվել լացից։ Լևոնը քարացած նստել ու ոչինչ չէր հասկանում։ Աշխատանքային օրվա ավարտին մի ժամ մնացած լսափողի մեջ լսեց պետի ձայնը.
- Շտապ ինձ մոտ...

Վռամ Արշակիչի տրամադրությունը դարձյալ լավ չէր և այս անգամ նա Լևոնին մեղադրեց այն բանում, որ դիտմամբ փաստերը խառնում է ու կեղծում քարտերի թվերը։ Առանձնասենյակից նա դուրս եկավ մռայլ ու հոգնած և չի էլ հիշում, թե ինչպես ավարտվեց աշխատանքային օրն ու ինչպես տուն հասավ։ Կինը՝ Զարինեն, երկրորդ հերթ էր, և բավականին ուշ տուն եկավ։ Փոքրիկ աղջիկը մորն ինչ-որ բան ասաց, բայց նա չլսեց։ Իսկ երբ բացեց հյուրասենյակի դուռը, մնաց ապշած։ Նա մի պահ կարծեց, թե ուրիշի բնակարան է ընկել։ Պատից կախված գորգն իր ամբողջ շքեղությամբ մեկնվել էր հատակով մեկ։ Մյուս սենյակից փոքրիկի ապագա գրասեղանը հայտնվել էր հյուրասենյակի ամենավերջին մասում, իսկ հսկա սեղանը նրան փոխուղղահայաց դիրք էր գրավել ու թխսկանի պես իր տակն արել բնակարանում գտնվող գրեթե բոլոր աթոռները, անգամ խոհանոցի հին աթոռներն ու դաշնամուրի պտտվող աթոռը։ Հեռախոսը միջանցքից հասել էր գրասեղան և նրանից չարագուշակ կախ էր ընկել կտրված լարը։ Հեռուստացույցը հայտնվել էր սենյակի հակառակ կողմում, փոքրիկի գրասեղանի հակառակ ծայրում։ Հյուրասենյակի երկու բազկաթոռներն ու բազմոցը չգիտես ուր են չքացել։ Անկյունի պահարանը, որ լցված էր բյուրեղապակյա սպասքով, այժմ ծանրաբեռնված էր անկանոն շարված գրքերով ու ամսագրերով։ Իսկ ամենավերջում, փոքրիկի ապագա գրասեղանի ետևում նստած է Լևոնը, որին անհնար է ճանաչել։ Կտրված լարով հեռախոսի լսափողը ականջին, ինչ-որ բան էր կարգադրում ու բղավում։

- Թույլ չեմ տա... Զոյա՛, ինձ միացրու այդ անպետք Վռամի հետ... շտապ ինձ մոտ... Բաժինը չի աշխատում... Զավզակություններ եք անում...
- Լևոն...
Լևոնը անապակի ակնոցները մոտեցրեց աչքերին, տարօրինակ աչքերով նայեց այնտեղ, ուր կինն էր կանգնած ու, հեռախոսի լսափողը գրասեղանին խփելով, բղավեց.
- Դու՛րս, ո՞վ է թույլ տվել... Քարվանսարա չէ ձեզ համար... Զոյա, ինչպե՞ս ես թույլ տվել, զբաղված եմ... Դու՛րս... Չեք աշխատում, ուշանում եք աշխատանքից...

Հետո Լևոնն աջ ձեռքի բռունցքը մոտեցրեց ականջին ու ասաց.
- Ալո, Վռամ, ինձ մոտ, շան որդի... Խիստ նկատողություն...
Ամբողջ գիշեր զառանցում էր։ Ջերմությունը ոչ մի կերպ չէր իջնում։ «Շտապ օգնության» գնալուց հետո դեռևս շարունակում էր զառանցել։
Երրորդ օրը դրությունը մի քիչ լավացավ։ Ջերմությունն իջավ, գիտակցությունն արդեն նորմալ էր, բայց մի տեսակ մտախոհ էր։ Կնոջ հարցերին խուսափողական պատասխաններ էր տալիս, ու Զարինեն որոշեց ոչինչ չհարցնել հյուրասենյակն առանձնասենյակի վերածելու և իրեն իբրև պետ ներկայացնելու տխուր կատակերգության մասին։

Երկու օր հետո Լևոնի վիճակը լավացավ։ Բժշկուհին ասաց, որ արդեն կարող է աշխատանքի գնալ, բայց Զարինեն զգում էր, որ նա այնքան էլ գլուխ չի հանում Լևոնի հիվանդությունից։
- Լևոն, սիրելիս, ինչ-որ բան թաքցնում ես։ Ի՞նչ է պատահել։
- Ոչինչ, ոչինչ էլ չկա։ Երևի մի քիչ մրսել եմ։
Կինը որոշեց մի առ ժամանակ նման հարցերով չանհանգստացնել ամուսնուն։

Առաջին անգամ Լևոնն աշխատանքի վայր հասավ ուշացումով։ Բարևեց ու նստեց իր գրասեղանի մոտ։ Բաժնի վարիչը՝ Զոյա Շահենովնան, առաջիններից էր, որ իսկույն նկատեց Լևոնի մեջ կատարված տարօրինակ փոփոխությունը։ Մեքենագրուհին աչքի տակով երբեմն նայում էր Լևոնին ու մտախոհ շարունակում մատներով տկտկացնել գրամեքենային։
Մի քանի ժամ հետո Զոյա Շահենովնայի ջերմ մասնակցությամբ հիմնարկությունում տարածվեց, որ «Լևոնի մոտ ինչ-որ բան է կատարվում»։

Անցավ մի քանի օր։ Հիմնարկությունում այլևս չէին խոսում Լևոնի «տարօրինակությունից», բայց աշխատում էին հեռու մնալ նրանից։ Մի օր էլ Հասմիկի արբանյակներից մեկը, որ երևի արտակարգ տրամադրություն ուներ, կանգնել էր Լևոնի գրասեղանի մոտ, մատներով թմբկահարում էր գրասեղանն ու աշխատում զբաղեցնել աղջկան։ Մեքենագրուհին ուշադրություն չէր դարձնում, բայց մի անգամ պատահմամբ նայեց Լևոնին, հասկացավ, որ ինչ-որ վատ բան պիտի պատահի ու բղավեց.
- Ապու՛շ, խանգարում ես, դուրս կորի՛ր...
Երիտասարդը սփրթնեց, ներողություն խնդրեց ու փախավ։ Իսկ այդ րոպեին սարսափելի բան կատարվեց. հանկարծ ծլնգաց Լևոնի հեռախոսը։ Այն, որ միացված էր Վռամ Արշակիչի սելեկտորին։ Նա գունատվեց մի պահ ու վերցրեց լսափողը։
- Շտապ ինձ մոտ։

Լևոնը լուռ վեր կացավ ու դուրս եկավ։ Հասմիկը շարունակեց տկտկացնել, բոլորովին չհասկանալով, թե ինչ է մեքենագրում։
Լևոնին առաջին անգամ զզվելի թվաց քարտուղարուհուց բուրող օծանելիքի հոտը, և առաջին անգամ չբարևեց նրան։ Ուզում էր բարևել, բայց հետո մտածեց, որ չարժե։

Թե ինչ կատարվեց պետի առանձնասենյակում, ոչ ոք այդպես էլ չիմացավ։ Երբ Լևոնը դուրս եկավ Վռամ Արշակիչի մոտից, քարտուղարուհին նայեց ու վախից գույնը գցեց։ Նրա աչքերում ինչ-որ վայրենի բան կար։ Քարտուղարուհին մի պահ մտածեց, որ պետք է օգնություն կանչել։ Վերցրեց լսափողը, բայց պետի առանձնասենյակից չարագուշակ լռություն էր տարածվում։ Վեր կացավ, անհամարձակորեն բացեց նրա առանձնասենյակի դուռը։ Այնտեղ ինչ-որ մարդ էր նստած, որ մեռելի կերպարանք ուներ և մի քիչ նման էր Վռամ Արշակիչին։

- Վռամ Արշակիչ...
- Դուրս կորի՛ր...
Քարտուղարուհին սարսափած փակեց պետի առանձնասենյակի դուռը։
Անցան օրեր, շաբաթներ։ Լևոնին պետի հետ կապող հեռախոսն այլևս չէր ծլնգում։ Աշխատանքն ընթանում էր բնական հունով։ Մեքենագրուհին տկտկացնում էր գրամեքենային ու հաճախ աչքի տակով նայում Լևոնին։ Վերջինս երբեմն ընդհատում էր աշխատանքը, աչքերը հառում սենյակի անկյունում ինչ-որ կետի ու մտածում։

- Լևոն Սահակիչ...
Լևոնը զարմացած նայեց Հասմիկին։ Զարմացած էր նաև Զոյա Շահենովնան։
- Լևոն Սահակիչ, դիմում եմ գրել։
- Ի՞նչ դիմում,- Լևոնը ոչինչ չէր հասկանում։
- Այլևս այստեղ չեմ աշխատելու։ Ուզում եմ նախապատրաստվել պոլիտեխնիկականի ընդունելության քննություններին։ Բայց այդ չեմ ուզում ասել,- աղջիկը սկզբում մտախոհ նայեց իր առջև դրված գրամեքենային, հետո Լևոնին։- Դուք լավ մարդ եք, իսկ այստեղ ոչ ոք չգիտե այդ...

Աղջկա գնալուց հետո աշխատասենյակը կարծես դատարկվեց։
Անցավ երեք ամիս։ Նոր մեքենագրուհի են ընդունել։ Զոյա Շահենովնան թոշակի անցնելու կապակցությամբ իր դիմումի համաձայն ազատվել է աշխատանքից։ Բաժնի վարիչ նշանակվեց Լևոնը։ Վերջինիս տեղը նույնպես նոր մարդ են ընդունել, ուրախ ու կատակասեր մի տղա։
Դրանից մի տարի և չորս ամիս հետո Լևոնը նշանակվեց պետի տեղակալ, իսկ նախկին տեղակալը ստանձնեց հիմնարկության տնօրենի պարտականությունները։

Անցան տարիներ։ Մի օր էլ, երբ հիմնարկության նոր պետ Լևոն Վարդանյանը աշխատանքից տուն եկավ դարձյալ մռայլ ու մտախոհ, Զարինեն հարցրեց.
- Լևոն, ախր քեզ հետ ինչ-որ բան է պատահել, ինչո՞ւ ես թաքցնում։
Լևոնը ոչինչ չպատասխանեց։ Հետո, երբ լույսերը հանգցրին, և հարևան սենյակում լսվեց աղջկա ու առաջին դասարանցի որդու խաղաղ շնչառությունը, Լևոնը հասկացավ, որ կինը դեռևս սպասում է իր պատասխանին։

- Ճիշտն ասած, ես էլ չգիտեմ, թե ինձ հետ ինչ է կատարվում,- ասաց նա։- Ըստ երևույթին, շատ բան է կատարվել... Շարքային աշխատող էի, դարձել եմ հիմնարկության ղեկավար։ Վատ չեմ աշխատում։ Թվում է աշխատակիցներն էլ դժգոհ չեն ինձնից։ Բայց առաջ, երբ բաժնի սովորական աշխատող էի, ավելի լավ էր։ Աշխատանքը շատ էր, բայց լավ էր։ Իսկ հիմա տխուր է, շատ է տխուր։ Չգիտեմ, թե ինչու է այդպես։

Սեպտեմբեր, 1985 թ.