ԳՐԵԼԱՑԱՎ

Այն ժամանակներում, երբ ես սովորում էի յոթերորդ դասարանում, բանաստեղծություն գրելը այնպիսի մի մոդա էր, ինչպես տղամարդկանց լայնփողք տաբատներն ու աղջիկների մինի հագուստները։ Մի օր էլ ես դասարան բերեցի «Գարուն» ամսագրի հերթական համարը, որտեղ երիտասարդ հեղինակների լուսանկարներով բանաստեղծություններ կային։ Սկզբում մենք մեծ ուշադրություն դարձրինք լուսանկարներին, հետո մեր համադասարանցիներից մեկը մի օր մեզ ցույց տվեց իր և մեր ողջ աշակերտական կոլեկտիվի անդրանիկ բանաստեղծությունը։ Հիմա չեմ հիշում, թե ինչի մասին էր դա, բայց այդ բանաստեղծությունը դարձավ այն փոքրիկ կայծը, որից հետագայում մի ահռելի խարույկ բռնկվեց։

Սկզբում մեր՝ բանաստեղծներիս թիվը հազիվ էր հասնում երեքի, իսկ երկու-երեք ամիս հետո դասարանում չկար մեկը, որ բանաստեղծությունների առնվազն երկու տետր չունենար։ Մենք գրում էինք ամեն ինչի մասին. գովերգում էինք մեր լեռնաշխարհը, ծննդավայրը, մեր ծնողներին, ծաղիկներն ու մարդկանց, իսկ հետո, չնայած միայն հեռակա պատկերացում ունեինք սիրո մասին, սիրո երգերի թվաքանակով կարող էինք մրցել Քուչակի, Սայաթ-Նովայի և Իսահակյանի հետ՝ միասին վերցրած...

Մենք դեռևս սիրտ չէինք անում մեր ստեղծագործությունները հրապարակայնորեն ցուցադրել, բայց ութերորդ և իններորդ դասարաններում քիմիայի, ֆիզիկայի ու հանրահաշվի լայնածավալ տետրերում դասաժամերին ոտանավորներ էինք գրում ու թաքուն փոխանցում իրար։

Գրում էինք գրեթե բոլոր դասերին։ Միայն աշխատանքի պարապմունքներին էր, որ գյուղական դպրոցի մեր հողամասում ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանի հետ զանազան հետաքրքրիր աշխատանքներ էինք անում, հողի ու հողագործության մասին ուսանելի պատմություններ լսում և մոռանում մեր մուսաներին ու սիրո մեր ապագա թագուհիներին։

Գալուստ Հովսեփյանը մեր տղաների հետ մեծ հույսեր էր կապում։ Մեր աշխատանքներից ոգևորված, նա ասում էր, որ մենք հիանալի հողագործներ կդառնանք և ինքը, որպես ուսուցիչ, հպարտանում է դրանով։ Այդ դասաժամին մենք մտածում էինք, որ այդպես էլ կլինի, բայց հետո, երբ զանգն ազդարարում էր դասի ավարտը, մենք չափածո գրում էինք «Քաոսի» Շուշանիկի ու Թումանյանի պոեմների, Զոհրապի նովելների ու Վարուժանի «Հեթանոս երգերի», Վարդանանց քաջերի ու «Ալպիական մանուշակի» մասին, մոռանում էինք աշխարհում ամեն ինչ և մեր տետրերի խոպան տարածությունները հեղեղում նորանոր բանաստեղծություններով։

Տասներորդ դասարանում մենք ընդմիշտ խաչ դրեցինք բանաստեղծություններ գրելու հինավուրց եղանակների ու մեթոդների վրա, գրողի ծոցն ուղարկեցինք դասական պոեզիայի ավանդույթները, մեր ստեղծագործությունների տիեզերական կենտրոնում, ինչպես արեգակ, տնկեցինք մեր «եսը» և ամեն ինչ, ինչպես ասեղի անցքով, սկսեցինք անցկացնել մեր քնարական «ես»-ի միջով։ Մեր ստեղծագործություններում մեզ համարում էինք առավոտյան ղողանջների արցունքաջինջ մաքրություն ու գիշերային աստղերի համբույրների երկարատևություն, հայելիների բյուրեղային երևակայության եթերային հիշողություն, մեզ համեմատում էինք ծառերի տերևներից կախված ծղրիդների կապույտ արձագանքների, հեռագրասյուների փոշու մեջ ձգված նարնջագույն ստվերների երկունքի և շատ բաների հետ և մեր երգերով ու լուսանկարներով ողողում մեր դպրոցի պատի թերթերն ու շրջանային «Խաղողագործ» թերթի էջերը։

Այդ ժամանակներում մեր ուսուցիչները խոստովանում էին, որ այնքան էլ չեն հասկանում մեզ։ Մենք չէինք էլ ձգտում, որ որևէ մեկը մեզ հասկանա։ Պարզապես մենք սիրում էինք գրել։ Բանաստեղծություն գրելը մեզ համար այնքան էր հեշտացել, ինչպես արևածաղկի սերմեր չրթելը։ Երբեմն մենք այնքան էլ ջանք չէինք թափում պարզելու համար, թե հատկապես ինչ ենք ուզում ասել։ Իսկ ինչ մնում է մեր երկրպագուների թվին, ապա դա այնքան էլ մեծ չէր։ Մեր բանաստեղծական երգչախմբում ես առաջին ջութակ էի այն հաշվով, որ շատ հաճախ իմ գրչընկերներն էլ չէին հասկանում ինձ և դրա համար միահամուռ գլուխ էին խոնարհում ստեղծագործելու իմ մեթոդների ու բանաստեղծական իմ տաղանդի առաջ։ Այդ տարիներին ես արդեն տպագրվել էի «Գարուն» ամսագրում, և մի անգամ գրականության մեր ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը ձեռքը դրեց ուսիս ու մտերիմ տոնով ասաց.

- Տղա՛ս, տառաճանաչ լինելը դեռևս շատ քիչ է բանաստեղծ դառնալու համար, իսկ աշխարհում շատ մասնագիտություններ կան և, պարզապես, պետք է լավ մասնագետ լինել...
Այդ նույն ժամանակներում աշխատանքի ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանը ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով մեր գրական-բանաստեղծական աշխույժ գործունեությանը, մեր գյուղաշխարհի ու հողագործական հարուստ ավանդույթների մասին դասախոսություններ էր կարդում և ոգևորված ասում, որ ինքը հպարտանում է մեզանով։

Հետո մի օր էլ գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը կարդաց մեր մի քանի բանաստեղծությունները, իսկ մենք շատ լավ գիտեինք մեր ուսուցչին և շունչներս պահած սպասում էինք նրա քննադատական գրոհին։ Նա ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում ամեն ինչ կա. գեղեցիկ բառեր, կետադրության նշաններ, շքեղ պատկերներ ու բանաստեղծական որոշ համաչափություններ և ընդամենը մի փոքրիկ բան է պակասում։ Մենք, որ մեխ կուլ տվածի պես սառած նստել էինք, ազատ շունչ քաշեցինք։ Հետո մեզնից մեկը հարցրեց, թե այդ ինչ փոքրիկ բան է պակասում, իսկ գրականության ուսուցիչը մի թեթև հորանջեց ու ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում միայն ԽԵԼՔՆ է պակասում...

Անցան ամիսներ։ Ավարտական երեկոյին գրեթե բոլոր ուսուցիչներն ու դպրոցի դիրեկտորը խոսեցին։ Աշխատանքի ուսուցիչն ասաց, որ մեր պապերն ու նախապապերը հանճարեղ հողագործներ են եղել, և ինքը համոզված է, որ մենք կշարունակենք մեր նախնիների սուրբ գործը։ Հետո մյուսներն էլ խոսեցին, և վերջում գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը բարի ճանապարհ մաղթեց մեզ և ասաց, թե պարտադիր չէ, որ մենք բոլորս գրողներ դառնանք։ Ասաց, որ լավ ընթերցող լինելն էլ քիչ չէ։

Մենք ոչ մի ուշադրություն չդարձրինք մեր ուսուցիչների այդ և նախորդ խորհուրդներին, որովհետև այդ ժամանակներում մտքում բանաստեղծություններ էինք հորինում և հարմար պահ որոնում թղթերի վրա դրանք անմահացնելու համար։
Երբ ավարտեցինք միջնակարգը, քսանհինգ գլխաքանակից կազմված մեր դասարանում կար տասներկու բանաստեղծ և մի արձակագիր, որ անավարտ պատմվածքներ ու վիպակներ էր գրում և հատվածներ տպագրում նույնիսկ երկրորդ և երրորդ դասարանների պատի թերթերում, ինչպես նաև գյուղական ակումբի «Հարվածային կոլտնտեսական» պատի թերթում։

Անցան շատ տարիներ։ Մենք արդեն դարձել էինք առնվազն երեք բանաստեղծական ժողովածուների հեղինակ և արդեն ոչ թաքուն մեզ համարում էինք Բայրոնի և Բալզակի փառքի ընտրյալ հավակնորդներ։ Մի օր էլ որոշեցինք մեկնել գյուղ՝ տեսնելու մեր ուսուցիչներին։
Մտածեցինք, որ լավ կլինի սկզբում այցելել աշխատանքի մեր ուսուցչին՝ Գալուստ Հովսեփյանին, որին շատ էինք սիրում։

Նա շատ էր ծերացել։ Ճիշտն ասած, մեր այցելությունն այնքան էլ չուրախացրեց նրան։ Մեր գրքերից մոտ երեք տասնյակ մեզ հետ վերցրել էինք և որոշեցինք առաջինը մակագրել ու նվիրել մեր սիրելի ուսուցչին։ Երբ հանել էինք գրիչները և պատրաստվում էինք չափածո մակագրել մեր ժողովածուների վրա, Գալուստ Հովսեփյանը ձեռքի կտրուկ շարժումով ասաց, որ պետք չէ. ծանր քայլերով մոտեցավ գրապահարանին, և մենք նոր միայն նկատեցինք, որ նա հարուստ գրադարան ունի։ Հետո նա մեկ-մեկ հանեց մեր գրքերից ու դրեց սեղանին։

- Ես արդեն գնել եմ,- շատ տխուր ասաց նա,- կարդացել էլ եմ... Ափսո՜ս,- երկարատև դադարից հետո ասաց նա,- ինչո՞ւ այդպես արեցիք։ Իսկ ես կարծում էի, համոզված էի, թե դուք կգնաք ձեր պապերի ճանապարհով... Դուք կարող էիք հիանալի մասնագետ լինել... Դուք այդպես էլ չհասկացաք, որ գրականությունն ու լարախաղացությունը տարբեր բաներ են...

Մենք մնացել էինք քարացած։ Հետո նա շատ տխուր նայեց մեզ, և երբ մենք ծեծված լակոտների պես իրար հետևից դուրս եկանք, ես, որ վերջում էի, լսեցի մեր ուսուցչի շատ տխուր ձայնը.
- Ափսո՜ս... Ափսո՜ս այնքան գարի... Լակ ձվերի վրա էի թուխս նստել...

Սեպտեմբեր, 1986 թ.