ԽԵՂԿԱՏԱԿԸ

Գյուղական ութամյակն ավարտելուց հետո, երբ մեր ընտանիքը տեղափոխվեց քաղաք, և ես տեղավորվեցի իններորդ «Ա»-ի երկրորդ շարքի երրորդ նստարանին, մեր նույն շարքի վերջին նստարանի տղային բոլորը «Խեղկատակ» էին անվանում։

Անունը Հրայր էր։ Իր ներկայությամբ Հրայր էին ասում, թաքուն՝ Խեղկատակ։ Ինքն էլ գիտեր այդ ու կարծես ներքուստ համաձայն էր, որ իրեն Խեղկատակ անվանեն։ Միջահասակ էր, հաճելի դեմքով։ Սկզբում ես կարծում էի, թե առանց նրա մեզ՝ իններորդցիներիս համար դասաժամերը չափազանց ձանձրալի կլինեին, հետո հասկացա, որ այդ դասաժամերը ձանձրալի կլինեին նաև ուսուցիչների համար։ Յուրաքանչյուր դաս անցնում էր նրա անմիջական մասնակցությամբ։ Դաս հարցնեին կամ չհարցնեին, միևնույն է, պիտի խոսեր, այլ կերպ չէր կարող։ Ուներ զարմանալիորեն նուրբ հումոր ու իր ռեպլիկներով ձեռ էր առնում ոչ միայն ընկերներին, այլ այդ ռեպլիկները երբեմն էլ ուղղված էին լինում ուսուցիչներին։ Եվ ոչ ոք չէր նեղանում, որովհետև նա երբեք չէր չարաշահում իր «իրավունքները»։

Բացի մաթեմատիկայից, մնացած բոլոր առարկաներից Հրայրը միջակ կամ լավ գնահատականներ էր ստանում։ Իսկ մաթեմատիկան նրա տարերքն էր։ Մենք թաքուն այն կարծիքին էինք, որ նա մաթեմատիկայի ուսուցիչ ընկեր Ավետիսյանից էլ շատ գիտե, ու այդ բանը հենց ինքը՝ ընկեր Ավետիսյանն էլ է հասկանում, բայց դիվանագիտորեն ցույց չի տալիս։

Առաջին օրը, սեպտեմբերի մեկին, երբ ես հայտնվեցի իններորդ «Ա»-ում, և դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Կոնստանտին Մարգարյանն ինձ ներկայացրեց իններորդցի իմ ապագա դասընկերներին ու դուրս եկավ դասարանից, գյուղական պատանու իմ տեսքն այնպիսի աշխուժություն էր առաջ բերել տղաների մեջ, որ մոտ տասը րոպե արբանյակների պես նրանք պտտվում էին իմ շուրջն ու իմ մասին ամենաբազմազան մտքեր փոխանակում իրար հետ։ Իսկ աղջիկներն իրենց նստարաններից թագուհիների արժանապատվությամբ նայում էին դասարանի մեջտեղում արձանի նման ցցված իմ գոյությանն ու երգաձայն քրքջում։

Ես մտածեցի, որ իմ կողմից լավագույն քայլը թերևս չքվելը կլիներ, բայց ոտքերս ոչ մի ուղղությամբ չէին ուզում շարժվել։
Իմ շուրջ ծավալված այդ ընդհանուր զվարթությանը չէր մասնակցում միայն մի տղա։ Նա նստել էր երկրորդ շարքի վերջին նստարանին, գլուխը հենել ձախ ձեռքին ու շատ հանգիստ նայում էր իմ հայտնությունից առաջացած ուրախ տեսարանին։ Հետո նա դանդաղ բարձրացավ տեղից ու վերջին նստարանից, կարծես ոչ մեկին չնկատելով, սկսեց շարժվել դեպի գրատախտակի առջև արձանացած իմ գոյությունը։

- Անունդ ի՞նչ է,- ասաց նա և բոլորը՝ իմ շուրջ պտույտներ գործող տղաների խումբն ու նստարաններին տեղավորված իմ ապագա թագուհի ընկերուհիները, հանդիսավոր լռեցին։
- Ռաֆայել,- ասացի ես ու մտածեցի, որ սա կամ պիտի փրկի ինձ, կամ վերջին փառահեղ ջարդը տա։
- Իսկ իմը՝ Հրայր,- ասաց նա։- Տղերք, Ռաֆայելը մեզ հետ է ավարտելու միջնակարգը։ Մեկ-մեկ ներողություն խնդրեք ու ծանոթացեք։ Դու առայժմ կնստես ինձ մոտ՝ մեջտեղի շարքի վերջին նստարանին։

Երբ նա դուրս եկավ, տղաներից մեկն ասաց.
- Խեղկատակն այսօր լուրջ է։
Նույն վայրկյանին տղաներից մեկի բռունցքը իջավ նրա գլխին։ Ես սպասում էի, որ ամեն ինչ նորից պիտի սկսվի, բայց, ի զարմանս ինձ, տղաները ներողություն խնդրեցին ինձնից ու մեկ-մեկ սեղմեցին ձեռքս։
Ընդամենը երկու ժամ նստեցի Հրայրի մոտ։ Հետո մեր դասղեկի դասն էր, և նա ինձ տեղափոխեց մեջտեղի շարքի երկրորդ նստարան՝ ինձ վրա ծիծաղող թագուհիներից մեկի մոտ, որը հետագայում, այսինքն երեք ու կես ամիս հետո, դարձավ իմ երրորդ թե չորրորդ սերը, և ես սիրային բանաստեղծությունների ավելի քան չորս տետր ձոնեցի նրան։

Հենց առաջին օրից Հրայրը դարձավ իմ ամենամտերիմ ընկերը։ Մի ամիս հետո գյուղական ամոթխած պատանուց իմ մեջ համարյա ոչինչ չէր մնացել։ Միայն առաջին երկու ամսում մոտ տասնհինգ անգամ տուրուդմփոցների մեջ ընկա և, խոստովանում եմ, դրանցից ավելի քան տասներկուսում հակառակորդներս ոչ մի մեղք չունեին, ու եթե Հրայրը չլիներ, հազիվ ինձ բախտ վիճակվեր իմ ֆիզիկական գոյությունը հասցնել մինչև առաջին կիսամյակ։

Ամենուր Հրայրն ինձ հետ էր, և կարծես իմ արարքների ողջ պատասխանատվությունը նրա ուսերին էի բարձել։ Ինչ ուզում՝ անում էի, համոզված, որ նա անպայման կփրկի ինձ։ Հրայրն ինձ համար ոչ միայն մտերիմ ընկեր էր, այլև ավագ եղբայր։ Ես այնքան էլ անտարբեր չէի դեպի հումանիտար առարկաները, կարելի է ասել, որ նույնիսկ լավ էի սովորում, ու Հրայրը հույս ուներ, թե ինձնից անպայման մի բան դուրս կգա։ Իսկապես այնքան էլ համոզված չէի, թե ինձնից անպայման մի բան դուրս կգա, բայց չէի ուզում այդ հարցում հիասթափեցնել իմ սիրելի ընկերոջը, որ մեր բոլորի և անձամբ ընկեր Ավետիսյանի հաստատ համոզմամբ անպայման մաթեմատիկոս պիտի դառնա։

Մի օր էլ հայոց լեզվի ու գրականության մեր նոր ուսուցչուհի Մանյա Շաքարյանը կանգնեցրեց նախավերջին նստարանի մեր աղջիկներից մեկին՝ Անահիտին, և հանձնարարեց նախադասություն կազմել «վերամբարձ կռունկներ» կապակցությամբ։ Երբ ուսուցչուհին շրջվեց դեպի գրատախտակը, Անահիտը շրջվեց Հրայրի կողմը, որը կամաց ինչ-որ բան ասաց նրան։
- Վերամբարձ կռունկները չվում են տաք երկրներ,- նախանձելի անմեղությամբ ասաց Անահիտը։

Մոտ հինգ րոպե մեր ուսուցչուհին չէր կարողանում մեզ լռեցնել։ Ծիծաղում էին բոլորը, բացառությամբ մեր ուսուցչուհու։
- Վերամբարձ կռունկները բույն են հյուսում, որպեսզի մեջը ձագեր հանեն,- ասացի ես։
Ուսուցչուհին կատաղորեն նայեց ինձ ու ասաց.
- Ձայնդ կտրի՛ր, ապուշ գյուղացի։
Դասարանում քար լռություն տիրեց։

- Ինչո՞ւ եք վիրավորում Ռաֆայելին,- վերջին նստարանից լսվեց Հրայրի ձայնը։
- Քեզ նման խեղկատակները չէ, որ պիտի ինձ սովորեցնեն, թե ում նկատողություն անեմ,- ասաց Մանյա Շաքարյանը,- երբ նա շրջվեց դեպի գրատախտակն ու արտասանեց կատարվելիք վարժության համարը, բոլորս դժգոհությամբ բացեցինք մեր տետրերը։
- Ընկեր Շաքարյա՛ն, «երփներանգ» բառը բ-ով եք գրել,- ասաց Հրայրը։
Ուսուցչուհին նայեց գրատախտակին,- մենք նկատեցինք, թե ինչպես նրա ականջները զարդարվեցին վառ կարմիրով։
- Վերջապե՜ս,- երգեցիկ ձայնով ասաց նա,- վերջապես գտնվեց մեկը։ Դիտմամբ սխալ եմ գրել, տեսնեմ հասկանո՞ւմ եք, թե՞ պատահականորեն եք իններորդում հայտնվել։

Մի շաբաթ հետո, երբ լեզվի և գրականության ուսուցչուհին բաժանել էր շարադրությունների մեր տետրերը, Հրայրն ասաց.
- Ընկեր Շաքարյաюն, դուք սխալմամբ ինձ «չորս» եք նշանակել։ Բողոքում եմ։
- Ի՞նչ, «հինգ» ես ուզո՞ւմ։
- Երկու կոպիտ սխալ էլ եմ արել։ «Երփներանգ» բառը երկու անգամ բ-ով եմ գրել, իսկ «վայրէջքը»՝ ե-ով, բայց դուք չեք նկատել... դիտմամբ։ Ձեր դասերին չեմ նստելու,- ասաց Հրայրն ու դուրս եկավ դասասենյակից։

Հրայրի հարցը դրվեց մանկավարժական խորհրդում։ Մանկխորհին մենք՝ բոլոր իններորդցիներս, վերջնագիր ներկայացրինք. եթե Հրայրին պատժեք, մեզ այլևս դպրոցում չեք տեսնի։ Հրայրին, այնուամենայնիվ, նկատողություն տվեցին, իսկ Շաքարյանը ստիպված եղավ ուրիշ դպրոց տեղափոխվել։
Միջնակարգն ավարտելուց հետո ես թղթերս հանձնեցի մանկավարժականի պատմական ֆակուլտետ։ Հրայրն ասաց, որ ինքն ուզում է աշխատել էլեկտրալամպերի գործարանում, որտեղ իր հայրն է աշխատում։

- Իսկ մաթեմատիկա՞ն,- զարմացած հարցրի ես։
- Մաթեմատիկան ի՞նչ։ Ես սիրում եմ այն, ինձ դուր է գալիս թվերի աշխարհը, բայց դա մասնագիտություն չէ ինձ համար, պարզապես հետաքրքիր ժամանց է։ Ես սիրում եմ հորս աշխատանքը, փականագործի աշխատանքը։
Այնուամենայնիվ, ծնողները ստիպեցին, որ նա թղթերը հանձնի մեր ինստիտուտի մաթեմատիկայի ֆակուլտետ։

- Հանձնել եմ, բայց, միևնույն է, չեմ ընդունվի, կտեսնես,- ասաց նա։
Ընդունելության քննությունից հետո նա ուրախ-ուրախ դուրս եկավ ու ինձ մեկնեց ծալծլված մի թուղթ։
- Այստեղ գրել եմ ինձ մոտ նստած աղջիկների անունները։ Օգնել եմ, «հինգ» կամ «չորս» պիտի ստանան։
- Իսկ դո՞ւ...
- Դիտմամբ միայն առաջին հարցն եմ գրել։ Ի դեպ, երբ առաջինը ես աշխատանքս հանձնեցի և դուրս եկա, դասախոսը նայեց կիսատ աշխատանքիս ու, երբ դուռը ծածկել էի, հետևիցս լսեցի՝ խեղկատա՛կ... Հետաքրքիր է, չէ՞։

Հաջորդ օրը մենք անհամբեր սպասում էինք մեր գնահատականներին։ Հրայրը, ավելի ճիշտ, սպասում էր իմ և «իր աղջիկների» գնահատականներին։ Ես «չորս» էի ստացել, աղջիկները՝ «չորս» և «հինգ», Հրայրը՝ «երեք»։
- Ամեն ինչ գնում է իմ կազմած ծրագրով,- ուրախ ասաց նա։- Այս մեկն էլ պիտի «երեք» ստանամ։ Կարող եմ նաև «երկու» ստանալ, բայց մի տեսակ անհարմար է, ինձ պատիվ չի բերում։

Հրայրն այս անգամ էլ իր խոսքի տերը եղավ՝ «երեք» ստացավ և երրորդ քննությանը գնաց աղջիկներից մեկին օգնելու համար միայն։
- Անունը Արմենուհի է։ Լավ աղջիկ է։ Ի դեպ, «հինգ» էր ստացել և միայն ինքը շնորհակալություն հայտնեց ու ասաց, որ այդ «հինգը» ես եմ վաստակել։
Ես և Արմենուհին ընդունվեցինք։ Հրայրի ուրախությանը չափ չկար։
Հետո նա աշխատանքի անցավ էլեկտրալամպերի գործարանում։
- Մի քանի ամիս հետո, երբ Հրայրին բանակ էինք ճանապարհում, հրաժեշտ տալու էր եկել նաև Արմենուհին։

...Անցան տարիներ։ Ես ավարտել էի մանկավարժականը և պատմություն էի դասավանդում մեր դպրոցում։ Հրայրն ամուսնացել էր Արմենուհու հետ։ Մի աղջիկ ուներ, երկրորդ երեխան պիտի ծնվեր։ Հաճախ էինք հանդիպում։ Ես մի քիչ փոխվել էի, մասնագիտությունս ինձ ստիպել էր ավելի լրջանալ, բայց նա նույն ուրախ ու անհոգ տղան էր՝ ժպիտը միշտ դեմքին։

Նախկին շրջանավարտների հետ հանդիպում էր կազմակերպվել դպրոցում։ Հրայրն էլ էր։ Մեր սեղանի շուրջ չորս տղամարդ էինք ու երկու կին։ Մեզ մոտ նստած էր նաև ֆիզկուլտուրայի մեր ուսուցիչներից մեկը՝ Թելման Դադաշյանը, տափակ քթով ու կովի աչքերով մի երիտասարդ։ Չորրորդ տարին է մեզ մոտ է աշխատում։ Հորեղբայրը ֆիզկուլտուրայի ինստիտուտում դեկան է։ Նրա շնորհիվ էլ եղբորորդին ավարտել է բարձրագույնը։ Մի քանի անգամ պիտի դուրս մնար, ինչ-որ մութ պատմություններ են եղել, հորեղբայրը փրկել է...

Նրան մեզ մոտ ոչ ոք չի սիրում։ Հաճախ ձյութի պես կպչում է որևէ մեկին, ձանձրացնում ուսանողական իր քաջագործությունների հուշերով, որոնք մեծամասամբ ավարտվում են անկողնու վրա կամ տուրուդմփոցներով։ Զարմանալիորեն նրան չեն սիրում նաև աշակերտները, հատկապես բարձր դասարանցիները։ Աղջիկները չեն ուզում մասնակցել նրա դասաժամերին, մի քանի անգամ բողոքել են, բայց դիրեկտորը, չգիտեմ ինչու, չի ուզում «սայլը տեղից շարժել»։

Դահլիճի կենտրոնում մեր դպրոցի նախկին շրջանավարտ մի կին ինչ-որ ձանձրալի պատմություն էր անում։ Տղաներից մեկը սրամիտ մի հանելուկ ասաց։ Օգտվելով առիթից, ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչը գռեհիկ մի անեկդոտ պատմեց։ Իր պատմությունից նա ուրախ հռհռաց, իսկ մենք անհարմար զգացինք։ Հետո նա երկրորդը սկսեց։ Ես արդեն ենթադրում էի, թե ինչ վերջաբան պիտի ունենա նրա անեկդոտը և հազիվ էի զսպում ինձ։ Հանկարծ լսեցի Հրայրի ձայնը.
- Մի րոպե։ Ներեցեք, չե՞ք կարող կանգնել։
Դեմքի հիմար արտահայտությամբ՝ Թելմանը կանգնեց։
- Իսկ հիմա մի փոքր շրջվեք։ Չէ՛, չկա։ Բայց հետևի կողմից ավելի պատկառելի տեսք ունեք։ Չե՞ք փորձել այդ կողմից էլ նկարվել։
- Ի՞նչ չկա,- դեռևս ոչինչ չհասկանալով, Թելմանը հիպնոսացածի պես նայում էր Հրայրին։

- Ինձ խաբել են։ Ստեփանո՛ս, դուք պոչ չունեք։
Սեղանի շուրջ մենք հազիվ էինք մեզ զսպում։
- Բայց ես Ստեփանոսը չեմ։
- Ինչպե՞ս թե... Իսկ ո՞վ եք։ Ձեր անո՛ւնը։
- Թելման,- թյուրիմացությունը բացահայտածի հպարտությամբ ասաց նա։
- Թելմա՞ն... Կներեք, դուք արտասահմանի՞ց եք։
- Չէ։
- Ահա թե ինչ։ Շատ շքեղ անուն ունեք։ Չնայած, իմ կարծիքով, ձեզ ավելի է սազում Ռոսինանտ կամ Բուցեֆալ անունը,- Հրայրը վիզը երկարեց դեպի դպրոցի դիրեկտորի սեղանը։- Ո՞վ, ե՞ս,- ասաց նա՝ իբր դիմելով դիրեկտորին,- հա՜... Թելմանը։ Շեֆը ձեզ կանչում է։

Մենք հազիվ էինք զսպում մեզ, և երբ Թելմանը վեր կացավ ու շարժվեց դեպի դահլիճի հակառակ ծայրում գտնվող սեղանը, որտեղ դիրեկտորն էր ու մեր պատվավոր հյուրերը, մենք ազատություն տվեցինք մեր ուրախ քրքիջին։
- Հերի՞ք է, թե՞ շարունակեմ,- իր արվեստի գինն իմացողի արժանապատվությամբ հարցրեց Հրայրը։
- Բայց ինչպե՞ս եք այդպես լուրջ պահում ձեզ,- ասաց մեր ուսուցչուհիներից մեկը։- Այնքան լուրջ եք, որ խեղճը բոլորովին չի հասկանում, որ իրեն ձեռ եք առնում։

- Հրա՛յր, շարունակիր, ահա գալիս է,- ասաց տղաներից մեկը։
- Նստի՛ր, մաեստրո՛,- իր դերի մեջ մտավ Հրայրը։- Ինչո՞ւ էր կանչել։ Ի՞նչ։ Չի կանչե՞լ։ Զարմանալի է, իսկ ինչո՞ւ գնացիք, որ չէր կանչել։ Չպետք է շտապել։ Երբ չեն կանչում, չի կարելի գնալ... Ի դեպ, դուք ֆիզիկա եք դասավանդում, չէ՞։
- Չէ, ֆիզկուլտուրա։
- Չի կարող պատահել։ Չէի ասի։ Դուք շատ նման եք Օպենհեյմերին։ Ներեցեք, Բուլգակովի հերոս Շարիկովը ձեզ ազգակի՞ց է...
Այստեղ մեր սեղանից այնպիսի մի քրքիջ բարձրացավ, որ դահլիճի կենտրոնում ձվով ֆոկուսներ ցուցադրող տասներորդցի տղան նայեց մեր կողմն ու ուրախ գլուխ տվեց։

Ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչը վերջապես հասկացավ, որ իրեն ձեռ են առնում։ Նրա դեմքի ապուշահիմարավուն արտահայտությունը կամաց-կամաց փոխվեց բութ կատաղության։
Մեր սեղանակիցները, Հրայրն էլ, վաղուց ամեն ինչ մոռացել, զրուցում էինք ու մասնակցում մրցույթ-վիկտորինային, իսկ Թելմանն անտարբեր դես ու դեն էր նայում, և ես գիտեի, որ նա ամեն կերպ ուզում է ինչ-որ բանով վրեժ լուծել Հրայրից։ Նրա աչքերում անսահման չարություն կար։

Թելմանը մի քանի անգամ վեր կացավ, ինչ-որ տեղ գնաց ու եկավ անտարբեր նստեց մեզ մոտ։
Հրայրը նայեց ժամացույցին ու ոտքի կանգնեց։
- Խնդրում եմ ինձ ներեք։ Տանը հյուրեր կան, պիտի գնամ։ Կարծում եմ, իմ բացակայությունը չի զգացվի։
Նա հրաժեշտ տվեց մեզ ու դուրս եկավ դահլիճից։ Մի քանի րոպե հետո միայն նկատեցի, որ ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչն էլ չկա։ Ինչ-որ վատ բան կասկածեցի։

Դրսում մարտյան ցրտություն կար։ Արդեն տասն անց էր հինգ րոպե։ Հրայրը երևի տուն գնալիս պիտի լինի, մտածեցի ես ու արագացրի քայլերս։ Անպայման պիտի անցներ զբոսայգով, այստեղից ավելի մոտիկ է տունը։
Զբոսայգում ամենուր լռություն էր։ Դատարկ նստարանները, անշարժ կարուսելները և, ընդհանրապես, ողջ ամայի զբոսայգին մոռացված սիրո տպավորություն էր թողնում։

Ինչ-որ ձայներ լսեցի։ Արագացրի քայլերս և... Վեց հոգի էին։ Ճանաչեցի Հրայրին և Թելմանին։ Մյուս չորսին առաջին անգամ էի տեսնում։ Ավելի ճիշտ, գիշերալամպերի թույլ լույսը հազիվ էր թափանցում այնտեղ, և ես դժվարությամբ էի զանազանում կռվողներին։ Հրայրը կատաղորեն պաշտպանվում էր, բայց նրան հասցվող հարվածներից ներսումս ինչ-որ բան էր կծկվում։ Հանկարծ ինձ պաշարեց վախը։ Հասկանում էի, որ պարտավոր եմ օգնել իմ ընկերոջը, պիտի ինչ-որ բան ձեռնարկեմ, բայց չէի համարձակվում։ Հինգը մեկի դեմ։ Թեկուզև երկուսով մենք ոչինչ չէինք կարող անել, մտածեցի ես։ Միևնույն է, ինձ էլ կջարդեն։ Իսկ դրանից Հրայրին ի՞նչ օգուտ։ Ես դանդաղ շրջվեցի։ Պետք է շուտ հեռանալ։ Հազիվ թե Հրայրը նկատած լիներ ինձ։ Իսկ գուցե միլիցիա կանչեմ։ Երկու կոպեկանոց է պետք։ Պրպտեցի գրպաններս։ Չէ, միլիցիա զանգելու կարիք չկա։ Երևի Հրայրն էլ չէր ցանկանա տհաճ պատմության մեջ ընկնել։ Թվաց, թե լսեցի անունս. «Ռաֆայե՜լ...»։

Չէ, չի կարող պատահել։ Հրայրը ինձ չի նկատել, ստվերում էի։ Արագ հեռանալ է պետք...
Կեսգիշեր է։ Քունս չի տանում։ Մտածում եմ, որ երբեք Հրայրն այդպես չէր վարվի։ Սկսած դպրոցական տուրուդմփոցներից քանի՜ անգամ է իմ պատճառով կռվի մեջ ընկել... Հետո ինձ համոզում եմ, որ միևնույն է, նա չէր կարող ինձ տեսած լինել և, բացի դրանից, մենք երկուսով ի՞նչ պիտի անեինք հինգի դեմ։ Գոնե չորսը լինեին...

Հանկարծ հիշեցի, որ առավոտյան բաց դաս ունեմ։ Փրկության պարան հայտնաբերած խեղդվողի պես ես կառչեցի այդ մտքից, և մի քանի ժամ առաջ պատահածը մոռանալու ու խիղճս հանգստացնելու համար սկսեցի մտքում զանազան ծիծաղելի տեսարաններ հորինել։ Մի պահ պատկերացրի, որ ընկերոջս օգնելու համար ես էլ եմ նետվել կռվի մեջ ու մի լավ ծեծ կերել։ Եվ ահա, առավոտյան, աչքատակերը կապտած, ականջներից մեկը իննսուն աստիճանի անկյան տակ ցցված, փողկապը երկու հավասար լեզվակների բաժանված, գլուխը նրբագեղորեն աջ ու ձախ ճոճելով, թագավորական քայլերով դասարան է մտնում պատմության կիսավաստակաշատ ուսուցիչ Ռաֆայել Մարտիրոսյանը։ Փորձեցի ժպտալ այդ տեսարանի վրա, չստացվեց։ Ես չէի մասնակցել կռվին, ոչ մի տեղս չէր ցավում, բայց կարծես ամբողջովին ջարդված լինեի։ Չէ, արդեն ուշ է, պետք է քնել...

...Բարձրանում էի հիվանդանոցի աստիճաններով, ականջներիս մեջ հեռախոսի չարագուշակ զնգոցն էր և Արմենուհու հեծկլտոցը. «Հրայրի դրությունը...»։
Հիվանդանոցի միջանցքում, Հրայրի հիվանդասենյակի դռան մոտ, երկու միլիցիոներ էին կանգնած։ Բժիշկը ոչ մեկին թույլ չէր տալիս ներս մտնել։ Կինը՝ Արմենուհին էլ այնտեղ էր։ Աչքերը կարմրած էին։
Բժիշկն ասաց, որ Հրայրի դրությունը լուրջ է, շատ է արյուն կորցրել, գլխին երկու ծանր վերք կա...

Մի ժամ հետո թույլ տվեցին ներս մտնել։
- Միայն երկու րոպե,- ասաց բժիշկը, և հետևիցս ծածկեց դուռը։
Հրայրը ամբողջովին վիրակապված էր։ Ձախ ձեռքի երակին ռետինե խողովակներ էին միացված։ Գլուխը նույնպես վիրակապված էր, դեմքը հազիվ էր երևում։ Նայեցի աչքերին, անչափ հոգնած էին։ Նրան երբեք այդպես չէի տեսել։

Հրայրը շատ տխուր ու հոգնած նայեց ինձ ու փակեց աչքերը։ Շրթունքները դողացին։ Հասկացա, որ ուզում է ինչ-որ բան ասել։
- Քեզ կանչեցի, չլսեցիր,- կամաց շշնջաց նա։
Ես կանգնել էի Հրայրի մահճակալի մոտ ու ոչինչ չէի կարողանում անել։ Այդպես մի անգամ տարիներ առաջ, սեպտեմբերի մեկին, ես կանգնել էի իններորդ «Ա»-ի գրատախտակի դիմաց, և այն ժամանակ Հրայրն ինձ փրկեց։
Ես նայում էի Հրայրին, որն այլևս չէր կարող ինձ փրկել։ Մի օր առաջ ես պիտի փրկեի իրեն։ Կյանքում առաջին անգամ պիտի ինձ վտանգեի հանուն իմ ընկերոջ, բայց փախա ամենավերջին վախկոտի պես։

Ինչպես տարիներ առաջ իններորդցիների դիմաց, ես կանգնել էի քարե արձանի պես։ Բայց, ո՛չ, դա միևնույնը չէ։ Այն ժամանակ ուրիշ էր։ Թեկուզև մի ամբողջ հավիտենություն կարող էի կանգնած մնալ գրատախտակի դիմաց։ Այն ժամանակ իմ մեջ ինչ-որ մեծ, շատ մեծ բան կար, որ ինձ պահում էր։ Հիմա դա այլևս չկա...

Դանդաղ իջա հիվանդանոցի աստիճաններով ու ես էլ չգիտեի, թե ուր եմ գնում։ Մտածում էի, որ վաղը Հրայրի վիճակը ավելի լավ կլինի, և ես ամեն ինչ կխոստովանեմ նրան։ Գուցե ների։ Նա իմ լավագույն ընկերն է, թերևս կների ինձ։
Ամբողջ օրն աննպատակ թափառում էի։ Ոչ մի տեղ չէի ուզում գնալ։ Խուսափում էի մարդկանց հանդիպելուց։ Չէի համարձակվում մարդկանց աչքերին նայել։

Արդեն բավականին մութ էր, երբ մտա զբոսայգի։ Ամեն ինչ նույնն էր։ Գիշերալամպերի նույն թույլ լույսը, դատարկ նստարանները, քամուց դանդաղորեն քշվող ու ոտքերիս տակ խշխշացող չոր տերևները և մաքուր, սառն օդը։ Ես շարժվեցի դեպի այն տեղը, ուր Հրայրն ու այն հինգն էին կռվում։ Երեկվա սարսափելի գիշերվա մասին վկայող ոչինչ չկար այստեղ։ Ոչինչ չէր փոխվել։ Ամեն ինչ նույնն էր, բացի Հրայրի ու այն հինգի ներկայությունից։ Հանկարծ ինձ թվաց, թե Հրայրն այլևս չկա։ Մարմնովս դող անցավ։ Ոչ, դա չի կարող պատահել։ Հրայրը պառկած է հիվանդանոցում։ Վաղը վիճակն ավելի կթեթևանա, ես անպայման ամեն ինչ կխոստովանեմ։

Երեկոյան, տասնմեկն անց կեսին, երբ բարձրանում էի մեր սանդուղքներով, վերևից լսեցի համադասարանցի Սերոբի ձայնը.
- Քեզ էի փնտրում,- հոգնած նայեց դեմքիս ու ծխախոտ վառեց։- Ուրեմն արդեն լսել ես։
- Այո,- կամաց շշնջացի ես,- դրությունը ծանր է։
- Մահացել է։ Այդպես էլ չիմացան, թե ովքեր են եղել։ Ես դրանց...

Անշարժ կանգնել էի աստիճանների վրա ինչ-որ տեղ և չէի կարողանում հասկանալ, որ Հրայրն այլևս չկա։ Մտածում էի, որ շուտով կվերջանա այս տխուր երազը, և ես վերջապես կարթնանամ, կգնամ ամեն ինչ խոստովանեմ, ներողություն կխնդրեմ նրանից ու բոլորովին չէի կարողանում հասկանալ, որ արդեն ուշ է, շատ է ուշ։

Մայիս, 1987 թ.