ԹՅՈՒՐԻՄԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Շարքային ուսուցիչ Մեսրոպ Սարյանը միլիցիայի բաժանմունքից ծանուցագիր ստացավ։ Նա երբեք բախտ չէր ունեցել այդ հաստատության հետ ծանոթանալու, իսկ բանից պարզվում է, այնտեղ շատ են հետաքրքրվում իր անձով։ Թղթի կտորը ձեռքում շուռումուռ տվեց, տարբեր կողմերից ուսումնասիրեց, կարծես այդ չոր ու ցամաք պաշտոնական գրությունից պիտի դուրս քաշեր բոլոր գաղտնիքները։ Շուռումուռ տվեց թղթի կտորն ու ավելի զարմացավ. ինչո՞ւ են կանչել։

Մեսրոպ Սարյանը երեք տարի առաջ էր ավարտել մանկավարժական ինստիտուտը ու երեք տարի է հայոց լեզու և գրականություն է դասավանդում։ Դասավանդում ու միշտ համոզվում, որ իր տեղը դեռևս չի գտել կյանքում։ Դպրոցում մեկ-մեկ բանաստեղծություններ էր գրում, և ոչ ոք այդ մասին չգիտեր։ Ընկերներն էլ չգիտեին։ Իսկ ինստիտուտում սովորելու տարիներին ձեռ էր առնում կուրսի պոետներին ու նորից, էնպես, թաքուն բանաստեղծություններ հորինում։ Համակուրսեցի աղջիկներին մեկ-մեկ ընկերական կարգով ծաղրում էր ու թաքուն սիրային ոտանավորներ գրում։

Հիմա արդեն երեք տարի է ուսուցիչ է։ Մեկ սենյականոց բնակարան ունի, բնակվելու տեղ կա, բայց դեռևս կյանքում իր տեղը չի գտել ու ինքն էլ գիտե, որ դա լավ չէ, որ այդպես է։ Երեխաների հետ վատ չէ։ Իններորդի և տասերորդի աղջիկները միայն գրականություն են սովորում, որ դուր գան նրան։ Նա գիտե այդ բանը, և դա նրա սրտովն է։

Մեսրոպ Սարյանը ծանուցագրի տպագիր ու ձեռագիր բոլոր գրությունները նորից աչքի անցկացրեց։ Կարդաց, հասցեն իրենն է, անուն-ազգանունն իրենն է, և իր հասցեն ու անուն-ազգանունն ոչ մի կերպ չէր կարողանում կապել այդ թղթի կտորի հետ։ Հակառակ կողմից նստեց աթոռին, արմունկները հենեց թիկնակին ու սկսեց ծանր ու մեծ խորհել։ Մարդ չէր սպանել, կաշառք չէր վերցրել։ Չէ, կաշառքն ո՞վ պիտի տա, որ վերցնի։ Գուցե վերցնի։ Ու Մեսրոպ Սարյանը աթոռից թքեց կաշառքի վրա և հիշեց, որ երեք օր առաջ ապտակել է իններորդի Կարոյին։ Եվ լավ էլ ապտակել է շան որդուն։ Այդ իններորդի Կարոն, որ տասերորդում պիտի լիներ, ինչ-որ խաղաթղթեր էր բերել և դասին, գրականության դասին, գլուխն անմեղ-անմեղ իջեցրել, հաստլիկ Վաղոյին խաղաթղթերն էր ցույց տալիս ու թարմ մսի հոտ առած շան լակոտի պես շրթունքները լիզում։ Մեսրոպ Սարյանը աննկատ խաղաթղթերը թռցրեց տղաներից և, երբ խեղճերն իրարով էին անցել, հասկացավ, որ դրանք ամենևին էլ խաղաթղթեր չէին, ու երբ ակնթարթորեն գրպանում թաքցրեց մերկ աղջիկներին, դասարանում ոչ ոք չհասկացավ, թե ինչու ապտակեցին Կարոյին։

Մեսրոպ Սարյանը հիշեց, որ Կարոյի հայրը խանութում է աշխատում, սեփական ավտոմեքենա ունի, փող էլ ունի, և եթե ցանկանա, մեկն էլ կգնի ու ղեկի մոտ նստեցնի իններորդի Կարոյին, որ տասերորդում պիտի լիներ։ Իսկ ինքը դասերից հետո Կարոյին քարշ է տվել մի խուլ անկյուն, նրա ներկայությամբ այրել մերկ աղջիկներին։ Ինչ-որ բան էլ է ասել, բայց չի հիշում, թե ինչ է ասել։ Ուզեց հիշել, մտածեց, որ կարիք չկա ու հիշեց, որ միլիցիայից ծանուցագիր է ստացել, որով հայտնում են, թե քաղաքացի Մեսրոպ Սարյանը պիտի ներկայանա բաժանմունք։ Թե ինչի համար պիտի ներկայանա, չէին գրել, ընդունված չէ։ Իսկ գուցե որպես վկա են կանչել։ Ու քանի որ նրա ներկայությամբ ոչ գողություն են արել, ոչ մարդ սպանել կամ կաշառք վերցրել, նա իր վկա լինելու հավանականության վրա էլ թքեց ու շորերով մեկնվեց մահճակալի ճերմակության վրա։

Մեսրոպ Սարյանն արթնացավ ու այնպիսի թեթևություն զգաց, կարծես ոչ թե չորրորդ հարկի միսենյականոց բնակարանի խեղճ ու կրակ մահճակալի վրա է գտնվում, այլ հայրենի գյուղում՝ ծառից կախված ճոճվող օրորոցի մեջ, և թռչուններն էլ երգում են։ Հետո ծույլ-ծույլ նայեց թևի ժամացույցին ու չզարմացավ, որ դասին ընդամենը հինգ րոպե է մնում և ամբողջ գիշեր շորերով է քնել, մեռածի պես։ Մահճակալից, պառկած տեղից վերցրեց հեռախոսն ու պառկած տեղից զանգեց դպրոց։ «Լսում ենք»,- հեռախոսալարի հակառակ ծայրից լուրջ-լուրջ ծավալվեց դիրեկտորի ձայնը, և Մեսրոպ Սարյանը հայհոյելու ցանկություն զգաց, բայց հիշեց, որ մանկավարժ է, քթի տակ ժպտաց միայն։ Հետո դիրեկտորն իր առանձնասենյակի դիրեկտորական հեռախոսի լսափողի մեջ լսեց Մեսրոպ Սարյանի ձայնը ու չհասկացավ, որ իր հետ խոսողը պառկած է շորերով։ Իսկ սա պառկած տեղից ասաց, որ դատարանում կարևոր գործ ունի, մեղադրվում է սպանության, գողության ու կաշառակերության մեջ, խուլիգանություն էլ կա։ Հետո հակառակ ծայրում, դիրեկտորական կաբինետում, եզրակացրին, որ երիտասարդը հավանաբար լավ կոնծել է, բայց քանի որ առավոտյան ութն անց հիսունութ էր, հասկացան, որ քաղաքում այդ ժամին հարբած մարդ չի լինում ու երևի տղայի մոտ աղջիկ կա։ Մեսրոպ Սարյանն ասաց, որ դեռևս աղջիկ չկա, բայց հավանաբար առաջիկա հնգամյակում լինի, իսկ հիմա դատարանում լուրջ գործեր ունի։ Հետո ասաց, որ դատարանի և դասարանի տարբերությունը մի տառի մեջ է, ու երբ դիրեկտորն ուզում էր անկեղծորեն զարմանալ, նա ցած դրեց լսափողը։

Հարց տվողը երկուսն էին. մի ճաղատ տղամարդ, որ քառասուն-քառասունհինգ տարեկան պիտի լիներ և մի հմայիչ կին, որի տարիքը դժվար էր գուշակել առանց առնվազն տասը տարով սխալվելու։ Անկյունում նստած էր մի աղջիկ, որ գեղեցիկ էր։ Այդ գեղեցկությունը Սարյանին դուր եկավ, ու նա զգաց, որ չի կարող այդ աղջկան չնայել։
Քննիչը ներածական ճառ արտասանեց և այդ ներածական ճառում նշեց, որ չի սիրում զանազան ձևականությունների հետևից ընկնել, իզուր ժամանակ վատնել։ Եվ որպեսզի զանազան ձևականություններով իզուր ժամանակ չվատնի, անմիջապես անցավ գործի.
- Քաղաքացի Սարյան, դուք սույն ամսի տասնութին ապօրինի կերպով, այսպես ասած, սեռական կապի մեջ եք մտել քաղաքացուհի Լենա Գալոյանի հետ և հրաժարվել հետևանքներից։

Հետագայում հիշելով այդ զարմանալիորեն տարօրինակ օրը, Սարյանը ինչքան էլ խորհեր, չէր կարողանալու հասկանալ, թե ուրա՞խ էր, որ ապտակի համար չէին կանչել։ Իսկ շան որդուն լավ էր ապտակել, առատաձեռն։ Մոռացել է, որ ինքը խորհրդային մանկավարժ է, իսկ դիմացինը խորհրդային աշակերտ, և վերից վար շրմփացրել է իններորդի Կարոյին, որը մեկ-երկու տարի հետո կնստի հոր կամ իր սեփական ավտոմեքենայի ղեկի մոտ, փողոցում կտեսնի, բայց չի նկատի Մեսրոպ Սարյանին։

Նա ոչինչ չհասկացավ սեռական կապից ու կարծեց, թե քննիչը կատակում է։ Հետո նայեց նրա ճաղատին ու լուրջ դեմքին, հասկացավ, որ դա կատակ չէ, և հմայիչ կինն էլ կատակի համար չի նստել ճաղատի կողքին։ Հետո քաղաքացի Սարյանը ցանկացավ հիշել Լենա Գալոյանին, որի հետ սեռական կապի մեջ է մտել, բայց չկարողացավ։ Նա Լենա Գալոյանին պատկերացրեց հմայիչ կնոջ տեսքով ու քթի տակ թեթև ժպտաց։ Հետո նայեց անկյունում սղագրող աղջկան ու ամաչեց սեռական կապի համար։ Այնուհետև ասաց, որ քաղաքացուհի Լենա Գալոյանին չի ճանաչում, առհասարակ նման անունով մարդ չի ճանաչում, և ինքը վերոհիշյալ անձնավորության հետ ոչ սեռական, ոչ հեռախոսային կապ է ունեցել, ոչ էլ նամակագրական։

Ուզում էր ասել, որ հայոց լեզվի դասագրքում սեռական կապի մասին ոչինչ չի գրված, բայց նայեց քննիչի ճաղատին, հետո անկյունում սղագրող աղջկան և չլսեց նոր հարցը։
- Երիտասարդ,- այս անգամ խոսողը հմայիչ կինն էր,- մի՞թե տղամարդություն է օգտագործել անմեղ աղջկա ֆիզիկական թուլություններն ու խաղալ նրա պատվի հետ։

Մեսրոպ Սարյանն ինչ-որ տեղ կարդացել էր խաչաձև հարցաքննության մասին ու մտածեց, որ հենց սա է խաչաձև հարցաքննությունը։
- Քաղաքացի քննի՛չ, երդվում եմ, որ ոչ մի Լենա Գալոյան չեմ ճանաչում, իսկ ձեր խաչաձև գրոհներով իսկապես ժամանակ եք վատնում։ Գուցե փոխենք զրույցի թեման։ Դուք սիրո՞ւմ եք շախմատ խաղալ։
Հմայիչ կինը քթի տակ թեթև ժպտաց, իսկ ճաղատը իբր չլսեց։

Մեսրոպ Սարյանը նայեց սղագրող աղջկան ու հասկացավ, որ նա իրեն էր նայում և չի ուզում, որ սեռական կապը ճիշտ լինի։
- Երիտասարդ, մենք պարապ պատմություններով զբաղվելու ժամանակ չունենք և հիմարություններ լսելու համար չենք ձեզ բերել,- քննիչը շեշտեց «բերելը»,- դուք մեղադրվում եք վերոհիշյալ ապօրինի կապի, ինտիմ կապի համար և ձեր հանցանքը խոստովանելով միայն կմեղմացնեք ձեզ հասանելիք պատժի չափերը։

- Քաղաքացի քննի՛չ,- Սարյանը նորից նայեց անկյունում սղագրող աղջկան և, որպեսզի վերջինս կարողանա հասցնել, հատ-հատ արտասանեց.- Քաղաքացի քննի՛չ, ինձ թվում է, որ մեր երեքից մեկը խելագար է,- ուշադրություն չդարձնելով քննիչի պատկառելի ճաղատին, որ հանկարծ կապտակարմրավուն բծերով ծածկվեց, հանգիստ շարունակեց.- Այդ երեքից մեկը ես եմ, և ես ինձ մի քիչ ավելի լավ գիտեմ, ներեցեք, քան դուք, ու ինձ թվում է, որ դեռևս խելագար չեմ։ Ձեր թեկնածությունը, ներեցեք, նույնպես հանում եմ, որովհետև կատարված հանցանքի համար մեղադրյալ որոնելը և հանցանքը գտնված մեղադրյալին սազացնելը ձեր մասնագիտությունն է։ Մնաց մի թեկնածու,- Սարյանը նկատեց, որ հմայիչ կնոջ ժպիտը անսպասելիորեն սառեց։- Այդ թեկնածուն,- նա նայեց հմայիչ կնոջը,- այդ թեկնածուն Լենա Գալոյանն է, որին ես կցանկանայի տեսնել։

Քննիչը ձեռքն անփութորեն երկարեց դեպի զանգի կոճակը և այնպիսի հայացքով նայեց Մեսրոպ Սարյանին, որ կարծես ասում էր. աղավնյակս, բավական է սեղմեմ այս զանգի կոճակը և դուք կփոշիանաք։
Միլիցիոների ուղեկցությամբ ներս մտավ Լենա Գալոյանը, և քանի որ Մեսրոպ Սարյանը չփոշիացավ, քննիչը հարցրեց աղջկան.
- Քաղաքացի Լենա Գալոյան, ահա մեղադրյալ Մեսրոպ Սարյանը։ Դուք վաղո՞ւց եք ճանաչում նրան։

- Նա Մեսրոպ Դարյան էր,- հազիվ պատասխանեց աղջիկը, և Մեսրոպ Սարյանը խղճաց աղջկան։ Հասկացավ, որ նա միայն մեղադրյալի անուն-ազգանունը գիտե ու փոշմանեց, որ նրան խելագար է համարել։ Եվ երբ աղջիկը դուրս եկավ միլիցիոների ուղեկցությամբ, Սարյանը քաղաքում նոր կառուցվող շենքի իններորդ հարկից նայեց ներքևում, դիմացը նստած քննիչին, նրա ճաղատին, որ կարծես փոքրացել, դարձել էր հավի ձվի չափ, ու լաց լինելու ցանկություն զգաց։ Լաց չեղավ, նայեց հավի ձվի չափ գլխով քննիչին, որ քիչ առաջ ուզում էր փոշիացնել իրեն, նայեց նրա կողքին նստած հմայիչ կնոջը, աչքի տակով նայեց սղագրող աղջկան, ուզում էր ասել, որ հենց այդտեղից պիտի սկսեին ամեն ինչ, ուզում էր ասել, որ դպրոցում էլ երբեմն աշակերտները սխալվում են, որ դասարանի ու դատարանի տարբերությունը մի տառի մեջ չէ, ուզում էր ասել... Բայց ոչինչ չասաց, թաքուն նայեց սղագրող աղջկան ու հասկացավ, որ նա ոչինչ էլ չէր գրում։

- Երիտասարդ, թյուրիմացություն է կատարվել,- հմայիչ կինը դեմքին հմայիչ ժպիտ սարքեց ու շարունակեց,- իսկ որտե՞ղ եք աշխատում, քաղաքացի Սարյա՛ն,- «քաղաքացի» ասելիս աչքի պոչով նայեց ճաղատին։
Մեսրոպ Սարյանը կատակելու տրամադրություն ուներ և ասաց.
- Պահածոյի գործարանում։ Ապագա գողեր, գիտնականներ, մարդասպաններ ու բանաստեղծներ ենք պահածոյում և արտահանում տարբեր տեղեր...

Հմայիչ կինը ժպտաց, և Մեսրոպ Սարյանը հասկացավ, որ նա դեռևս գեղեցիկ է ու նորից նայեց անկյունում նստած աղջկան։ Աղջիկը նույնպես ժպտում էր ու գեղեցիկ էր, և քանի որ նրա ժպիտն ավելի գեղեցիկ էր, Մեսրոպ Սարյանը շարունակեց.
- Մասնագիտությամբ ինչ-որ չափով կապված եմ սեռական կապի հետ. սեռական հոլով, ներգործական սեռ, կրավորական սեռ, ուղղակի և անուղղակի կապ, սեռական կապ և ապօրինի կապ, ինտիմ կապ...

Նա մտածեց, որ անկյունում նստած աղջիկը շատ լավ աղջիկ է ու հիշեց, որ ինքը կյանքում դեռևս սեփական տեղը չի գտել, իսկ կյանքը հետաքրքիր է ու գեղեցիկ...
Ճաղատը նույնպես ներողություն խնդրեց «ստեղծված անհարմար վիճակի և թյուրիմացության» համար։
- Ընդհակառակը, քաղաքացի քննիչ, հիանալի ժամանակ վատնեցինք։ Եթե զրուցելու կարիք զգաք, թեկուզ ներգործական սեռի հարցով կանչեցեք ինձ, կամ իններորդի Կարոյին ապտակելու համար։ Դեսից-դենից կզրուցենք, շախմատ կխաղանք, սուրճ կամ թեյ կխմենք, կփիլիսոփայենք սեռական կապի, խաչաձև հարցաքննության ու շատ բաների մասին։

Նորից նայեց սղագրող աղջկան, և երբ ուսուցիչ Մեսրոպ Սարյանը ձեռքերը գրպաններում, շվշվացնելով, թեթև-թեթև իջնում էր միլիցիայի բաժանմունքի աստիճաններով, մտածեց, որ իններորդի Կարոն էլ նման ձևով իջնում է զուգարանի աստիճաններով, թաքուն ծխելու համար։ Իսկ այնտեղ՝ միլիցիայի բաժանմունքում և այստեղ՝ Մեսրոպ Սարյանի աչքերի մեջ սղագրող աղջիկն էր։ Ու դրսում չնայած անձրև էր, Մեսրոպ Սարյանին թվաց, թե պայծառ եղանակ է, և նա արձակեց շապիկի կոճակները։

Մայիս, 1984 թ.