ԱՐԴԱՐ ՕՐ

Լեռնաշենում թիթեղ էին վաճառել։ Վաճառողը Կարապետանց Առաքելն էր։ Չհարցրին, թե ինչ թիթեղ է, որտեղից է։ Ում պետք էր՝ գնեց։ Բոստանչի Մարտիրոսը տուն ուներ, իսկ տանիքը հին էր։ Մի տասներկու հատ թիթեղ էլ ինքը գնեց ու տան կտուրը սարքեց։

Մի ամիս հետո Առաքելը բռնվեց հարևան գյուղում թիթեղ վաճառելիս։ Վկաներ գտնվեցին, գործը հանձնվեց դատարանին։ Բոստանչի Մարտիրոսը լսեց Առաքելի բռնվելու լուրը, և այդ լուրը նրա սրտովը չէր։ Նրան էլ կանչեցին շրջկենտրոն՝ որպես վկայի։ Այգիներից նոր էր տուն եկել և ուզում էր հենց այդպես էլ, առանց շոր-մոր փոխելու, գնալ շրջկենտրոն։ Կինը մի կերպ համոզեց, պապենական սնդուկից հանեց Մարտիրոսի կրտսեր որդու հնացած կոստյումը, հագցրեց ամուսնուն, և ամուսինը կարծես քսան-քսանհինգ տարով ջահելացավ։ Մարտիրոսը երբեք փողկապ չէր կապել ու մտածեց, որ փողկապով ավելի լավ պիտի լինի։ Տունը տակնուվրա արեցին, փողկապ չգտան։ Հարևան ուսուցչից փողկապ խնդրեցին, և երբ բոստանչի Մարտիրոսը որդու հին կոստյումով, որ իրեն չափազանց նոր ու գեղեցիկ էր թվում, ու հարևանի նախշուն պուտերով փողկապով պատահականորեն նայեց հայելուն, այնտեղ, հայելու մեջ անծանոթ մարդ տեսավ։ Ուզում էր բարևել, բայց հասկացավ, որ այդ անծանոթը ինքն է, ու քթի տակ ժպտաց։ Մտածեց, որ երևի գյուղխորհրդի նախագահից այնքան էլ չի տարբերվում և եթե մի քսան-երեսուն տարի առաջ ցանկանար, կարող էր առնվազն կոլտնտեսության նախագահ դառնալ։ Կինը՝ Սիրանույշն էլ նայեց յոթանասունչորսամյա ամուսնուն, որ կրտսեր որդու հին կոստյումով ու հարևան ընկեր Գրիգորի փողկապով քառասուն-քառասունհինգ տարեկան կերևար, ու մի տեսակ նախանձեց։ Նախանձեց ու հպարտացավ։ Կրկին նայեց ամուսնուն ու կասկածեց. այնտեղ՝ դատարանում, շաշ-մաշ բան չխոսես։ Մեր Առաքելն է, մեղք է, հինգ երեխա ունի։ Մարտիրոսը չլսեց կնոջը։ Հայելու մեջ իրեն էր ուսումնասիրում ու զարմանում, որ այլևս բոստանչու նման չէ, և մի տեսակ ամաչեց, որ բոստանչի է։

- Վկա Մադաթյան Մարտիրոս,- լսվեց ինչ-որ մեկի ձայնը, և բոստանչի Մարտիրոսը հասկացավ, որ վկա Մադաթյան Մարտիրոսը ինքն է։ Հպարտ ու ծանր կանգնեց ու սպասեց։
- Վկա Մադաթյա՛ն, մեկ ամիս առաջ թիթեղ եք գնել։ Ումի՞ց եք գնել։
- Ի՞նչ թիթեղ,- Մարտիրոսը անկեղծ զարմացավ,- Հա՜, թիթե՞ղ, դե գնել եմ էլի։ Չեմ հիշում, մեր կողմերից չէր։
- Դեմքը չեք հիշո՞ւմ։

- Ո՞ւմ, թիթեղի՞, հա՜, վաճառողին չենք նայել։ Մեզ հատկապես թիթեղն էր հարկավոր, դեմքը ինչի՞ս է պետք։ Որտեղի՞ց իմանայինք, թե թիթեղ վաճառողն ինչպիսի մարդ է։ Ճակատին այդ մասին բան չէր գրված։ Գրված էլ լիներ, ո՞վ պիտի կարդար, անգրագետ աշխատավոր ենք, մեր գործը հողի հետ է։ Իսկ տանիքս վաղուց հնացել էր, անձրևներից հետո ես ու Սիրանույշը լող տալով էինք իրար գտնում։ Ոչ մի տեղ այդ բանից, թիթեղից չէին ծախում։ Դե հասկանալի է, ընկեր դատավո՛ր, ծակ տանիքը պետք է մի բանով ծածկել, ինչպես, ասենք, մարդու, ներողություն, ժողովու՛րդ, ինչպես մարդու քամակը։ Տանիքը հո Սիրանույշի վարտիքով չէի ծածկելու...

Հետո Մարտիրոսը չհասկացավ, թե դատարանում ինչ կատարվեց։ Նայեց անծանոթ ամբոխին, առաջին շարքում տեսավ Առաքելի կնոջ անամոթ աչքերն ու հիշեց, որ գյուղում ասում են, թե նա իսկի վարտիք չի հագնում։ Չէ, հագնում է։ Հագին չի տեսել, բայց լվացաթոկից զինվորների պես շարքով շարված եռանկյունիներ է տեսել ու մտածել, որ երևի Առաքելին աղջիկ է ծնվել։ Իսկ քանի որ Առաքելն այն ժամանակ երեք ամսվա ամուսին էր, հասկացել է, որ եռանկյունիներն ամենևին էլ երեխայի համար չեն։ Ու զարմացել է. այդպիսի փալասփուլուսով հնարավո՞ր է, արդյոք, որևէ բան ծածկել։

- Հայրի՛կ, հարցից մի շեղվեք։ Ճանաչու՞մ եք մեղադրյալ Կարապետյան Առաքելին։
- Մեր Առաքելի՞ն, տրակտորիստ Առաքելի՞ն։ Մի երեսուն տարի առաջ գուցե չճանաչեի, որովհետև էն ժամանակ ինքը փոքր էր, իսկ գյուղը՝ մեծ։ Հարյուրքսան երդիկից ծուխ էր ելնում։ Հիմա ընդամենը հիսունութ տնավոր ենք, ո՞նց չճանաչեմ։ Ազնիվ, արդար մարդ է, մեզ վատություն չի արել։

- Մի ամիս առաջ Կարապետյան Առաքելից գողացած թիթեղներ եք գնել, ճի՞շտ է։
- Հասկանալի բան է, գնել ենք, բայց ծախողը Առաքելը չէր։
- Ի՞նչ գիտես, ասում էիր, թե դեմքին չեմ նայել։
- Որ Առաքելը լիներ, առանց նայելու էլ կճանաչեի։
- Վկա Մադաթյան Մարտիրոս, սուտ ցուցմունքներ մի՛ տվեք, հակառակ դեպքում կտուգանվեք։

- Էդ ո՞նց կտուգանվեմ։ Գող չեմ, ավազակ չեմ, կաշառք չեմ վերցրել, հալալ աշխատանքով թիթեղ եմ գնել, տան կտուրը ծակ էր...
- Հարցից մի՛ շեղվեք։
- Կույր չենք, չենք շեղվի։ Հասկանում ենք։ Մենք էլ ենք հայրենիքի համար արյուն թափել։ Էն ժամանակ չենք շեղվել, հիմա պիտի շեղվե՞նք։ Ճիշտ է, գրագետ չենք, ստորագրել չգիտենք, բարձրագույն չենք ավարտել, պատասխանատու պոստերում չենք եղել, բայց որոշ բան հասկանում ենք։ Մենք հատկապես ժողովրդին գործից չենք կտրում, թե տեսեք, թիթեղ են վաճառել։ Բա տան կտուրը...
- Խոստովանո՞ւմ եք, որ Կարապետյան Առաքելից թիթեղ եք գնել։ Խոսքը կտուրը մի՛ գցեք։ Պատասխանեք կարճ՝ այո կամ ոչ։

- Հարցը ինքնըստինք... Մի խոսքով հարցը կոնկրետ պարզ է, մենք հասկանում ենք և, կներեք, խոսքը կտուրը չենք գցում, չնայած կտուրն էլ կարևոր է։ Ու, ինչպես մեր գյուղացի Աղաջանն է ասում, մասնավորապես հարցի էությունն ենք ուզում բացահայտել։ Մենք էլ ենք ծրագրից որոշ բաներ ըմբռնում։ Էնտեղ թիթեղի մասին բան չկա գրված։ Իսկ դուք թիթեղի, ներեցեք, պոչից եք բռնել ու կարծում եք մեծ գործի վրա եք։ Չաղ ոչխարներին բաց եք թողել, տկլոր գառներին եք խուզում... Սպասեք, դեռ չենք վերջացրել։ Էդ թղթերը, ընկեր դատավո՛ր... Խնդրում եմ մեզ չխանգարել։ Ի՞նչ։ Շատ ներողություն, մենք ափեղցփեղ խոսողներից չենք։ Էլ ինչո՞ւ ենք Լեռնաշենից վեր կացել եկել, որ մի երկու խոսք չպիտի ասենք։ Հա, էդ թղթերը իրար վրա դարսել եք ու թղթերից բացի ոչինչ չեք տեսնում։ Թղթերի վրա տուն չեն շինում, ընկեր դատավո՛ր։ Շատ կներեք, հո գրող չե՞ք։ Մի դուրս եկ տես աշխարհում ինչ կա, ինչ չկա։ Թե չէ, թղթերը շարել եք ու թիթեղներից բռնել։ Մի տես լակոտներն ինչո՞ւ են առաջին դասարանից երազում վարորդ կամ խանութպան դառնալ։ Տես ինչո՞ւ մեր գյուղում երիտասարդ չի մնացել, գյուղից զորացրվել են։ Էլ գյուղը հեչ, անցյալի մնացուկ է։ Մի տես ինչպես է պահեստապետ Արսենը երեք հարկանի պալատ սարքել ու տղան էլ երկու անգամ ավտոմեքենա է վաճառել ու անպատիժ մնացել։ Որ թիթեղ վաճառեր, կբռնվեր։ Մի տես էդ ոնց է, որ Համոյի տղան այբուբեն չգիտե, բայց ինստիտուտ է ընդունվել, «չորս» ու «հինգ» է ստանում։ Դպրոցում չէր ստանում։ Իսկ դուք պինդ նստել և թիթեղներից եք բռնել։ Չէ, ծրագրում էդպիսի բան չկա։

Ութ ամիս հետո բոստանչի Մարտիրոսը իրեն վատ կզգա, կգա տուն ու կնոջից կպահանջի. էն շորերը բեր, ուզում եմ մի անգամ էլ հագնել։ Կհագնի կրտսեր որդու հին կոստյումն ու կնոջը կուղարկի հարևան ուսուցչի մոտ՝ փողկապի համար։ Ու երբ Սիրանույշը կգնա հարևանի մոտ, փողկապի համար, Մարտիրոսը կպառկի թախտին, իսկ կինը նախշուն պուտերով փողկապը ձեռքին կգա ու կտեսնի ժպիտը դեմքին, թախտին հանգիստ պառկած ամուսնուն և անմիջապես չի հասկանա, որ նա այլևս չկա։ Հետո կնայի նրա անփայլ ու սարսափելիորեն անշարժ աչքերին, ամեն ինչ կհասկանա, բայց երբեք չի իմանա, որ Մարտիրոսը մի քանի վայրկյան առաջ ասել է. «Սիրան ջան, էն հիսուն ռուբլին, որ տուգանեցին, հեչ բան է, լավ խոսեցինք...»։

Հունիս, 1984 թ.