ՄԵՆԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ՎԵՐՋԻՆ ՆՍՏԱՐԱՆԻՑ

- Երիտասա՛րդ, չես լսում...
Ես նայում եմ մեր թեկնածուի ակնոցի հետևում պատսպարված աչքերին ու հասկանում, որ նկատողությունն ինձ է վերաբերում։ Ձևացնում եմ, թե ընդունում եմ քննադատությունը և կրկին համոզվում, որ այս անիծյալ դասախոսությանը չպիտի մնայի։ Մեր կենսաբան թեկնածուն, ոչինչ, վատ մարդ չէ, բայց կաչաղակի պես ձանձրալի է։ Մի փոքրիկ թերություն էլ ունի. խելք չունի և բոլորովին չի կարողանում թաքցնել իր այդ թերությունը, ու ես մի քիչ խղճում եմ նրան։

Եվ հիմա, երբ դրսում գարուն է ու հետաքրքիր, և ես սովորաբար նման դեպքերում բարեխղճորեն փախչում եմ դասախոսություններից, չգիտեմ ինչու, այս անգամ զոհել եմ քառասունհինգրոպեներս ու առաջին շարքի վերջին նստարանից զանազան հիմարություններ եմ դուրս տալիս ինքս ինձ։
Ես միշտ նստում եմ առաջին շարքի վերջին նստարանին։ Այստեղից ամեն ինչ երևում է։ Ինձնից աջ լսարանն է, իսկ դեպի ձախ, պատուհանից այն կողմ՝ Ազատությունը։ Ավելի շատ սիրում եմ երկրորդը և, անհամեստություն չհամարվի, դասախոսություններից փախչելու գծով առաջինն եմ ոչ միայն մեր ֆակուլտետի մասշտաբով։

Հիշում եմ, մի անգամ մեր աղջիկները պայմանավորվել ու փախել են պրոֆեսորի դասախոսությունից, իսկ ես պատահաբար ներկա եմ գտնվել այդ դասաժամին։ Պրոֆեսորը կատաղել է, փրփրել ու կանչել դեկանին, և նրանք մեր աղջիկներին «պարգևատրել են» նկատողություններով։ Աղջիկներից մեկն ասել է, որ իրենք առաջին անգամ են փախել դասախոսությունից, իսկ որոշ մարդիկ պարբերաբար փախչում են և ոչ մի նկատողություն էլ չունեն։ Այդ «որոշ մարդիկը» ես էի, և ներքուստ շատ հպարտացա, որ հիմար աղջիկն իմ մասին հոգնակի արտահայտվեց։ Բայց, այնուամենայնիվ, ինքնասիրությանս մի քիչ դիպչել էին, և ես ասացի, որ բացի դրանից, այդ «որոշ մարդիկ» նույնիսկ գերազանցիկի թոշակ էլ են ստանում։ Այդ կիսամյակում գերազանցիկ էի։

Դրանից հետո, իհարկե, չսահմանափակեցի կանոնավոր փախուստներիս թիվը, և մի անգամ ընկերս՝ Վարդանը, ասաց, որ ինքը թաքուն հաշվել է իմ բաց թողած դասաժամերը։ Դրանց քսան տոկոսը միանգամայն հերիք էր, որ ինձ հեռացնեին ինստիտուտից։ Այս նորությունը ես չգիտեի և դրանից հետո ավելի հպարտացա իմ անձով։
- Այ տղա՛, չես լսում։

Ես նորից ընդունում եմ մեր թեկնածուի քննադատությունն ու հրեշտակային անմեղությամբ նայում նրան։ Չեմ հասկանում, թե ինչու է անպայման ուզում, որ ես էլ լսեմ իրեն։ Իհարկե, այստեղ կարևորը լսելը չէ, այլ գրելը։ Դասախոսներին դուր է գալիս, որ իրենց պաշտպանած և չպաշտպանած դիսերտացիաներն անմահացնում ենք մեր տետրերում։ Ես մի առանձին սեր չունեմ դասախոսություններ գրելու նկատմամբ, որովհետև եթե կենսաբանական գիտությունների օվկիանոսում խորանալու հավես ունենայի, գրված դիսերտացիաների երկու տոկոսն էլ բավական էր, որ մի քանի տարուց հետո համալրեի անխելք կենսաբանների բանակը։ Չեմ հասկանում, թե այդ ինչից է, որ մեր կենսաբան գիտնականների քանակը հակադարձ կախման մեջ է կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների թվաքանակից։ Ինչքան տուժում է աշխարհի ֆաունան, նույնքան անգամ ստվարանում է գիտնականների բանակը։ Մի անգամ մեր թեկնածուն ասել է, որ կապիկների թիվը նվազում է, և դա ցավալի է։ Ես ասել էի, որ ավելի ցավալին այն է, որ դրան հակառակ, ավելանում է կապիկների թիվը մարդկանց մեջ։ Նա ոչինչ չէր հասկացել ու ասել էր, որ ես հիմարություններ դուրս չտամ։

Թեկնածուն ակնոցի հետևում նորից պտտեցրեց աչքերն ու հանգստացավ, կարծելով, թե «լսում եմ»։ Ես իսկապես խղճում եմ նրան, որովհետև ինձ հետ մեծ հույսեր է կապում՝ կենսաբանական նորանոր հայտնագործությունների հաշվով։ Իսկ ես թքել եմ այդ բոլոր հայտնագործությունների, գրված և գրվելիք դիսերտացիաների վրա։ Ո՞ւմ են պետք այդ հայտնագործությունները, երբ մենք մի քանի տասնյակ դելֆիններ պիտի ոչնչացնենք, համոզվելու համար, որ նրանք մեկուկես կիլոգրամ ուղեղ ունեն։ Երբ կրկեսի էժանագին մի ծաղրածու պիտի ոստոստի նախշերով փոխան հագցրած արջի հետ, իբր պարում է, և մենք ծափահարում ենք ու չենք հասկանում, թե որն է առավել ողորմելի. ա՞րջը, որ խղճուկ ոստոստում է ետևի վերջավորությունների վրա, թե՞ մարդը, որ հիմար ծամածռություններ է անում՝ հանուն արջի խղճուկ ոստոստումների։

Ո՞ւմ են պետք այդ հայտնագործությունները, երբ փիղը չոքում է։ Չոքում է, որովհետև մենք այդպես ենք ուզում։ Չոքում է, ու կիսամերկ մի քած մագլցում է նրա կնճիթը և ուլունքի պես կախվում ականջից։ Չոքում է, և մենք ծափահարում ենք, որ չոքում է։ Մենք ստիպում ենք նաև, որ նա պառկի մեր ոտքերի տակ։ Մենք կարող ենք այնպես անել, որ նա հավիտյան պառկած էլ մնա։ Մենք ամենազոր ենք, տիեզերք ենք հասել։ Մենք մարդ ենք, և ես ուզում եմ թքել...
- Չե՛ս լսում։
Թո՛ւհ, զզվեցրեց։ Վարդանը բոթում է արմունկս.
- Քեզնից ի՞նչ է ուզում,- կամաց հարցնում է նա։
- Դստեր հետ ժամադրվել եմ, և հիմա սա կատաղել է, որ իր աղջկան փոխարինել եմ տխմար դասախոսությամբ,- հանգիստ բացատրում եմ ես։
Նստարանի տակ Վարդանն ուժեղ սեղմում է ոտքս։ Ես գիտեի, որ նա թաքուն սիրահետում է կենսաբանի աղջկան։ Միշտ մեկին սիրահարվում է ընկերս, և ես մի քիչ նախանձում եմ նրան։

Մեր թեկնածուն ոգևորված բլբլացնում է՝ ակնոցի վերևից աչքերը պտտեցնելով լսարանով մեկ։ Ես նորից խղճում եմ նրան ու մտածում. տեսնես մեր չորքոտանի բարեկամները, սողուն և կիսասողուն նախնիները գիտե՞ն, արդյոք, որ հանձինս այս կաչաղականման ու մի քիչ անխելք դասախոսի, խոսում է հենց ինքը՝ ֆաունայի մեծ բարեկամը, և մի քանի ամիս հետո կթռչի մայրաքաղաք՝ դոկտորականի համար։

Ճիշտն ասած, ես էլ եմ սիրում կենդանիներին։ Գյուղի մեր բակում առանց դասակարգային պայքարի տիրություն են անում կատուների ու շների տասնյակ խառնածիններ՝ իրենց խայտաբղետ ձագերով։ Գուցե դրանից էր, որ քաղաքներից եկած և մեր գյուղում բնավորված կենսաբանության նոր ուսուցչուհին մի օր հայտնվեց մեր տանն ու հանդիսավոր հայտարարեց.
- Սահակ, տղադ մեծ կենսաբան պիտի դառնա։

Իսկ մինչ այդ ես չգիտեի, որ մեծ կենսաբան պիտի դառնամ։ Ընկերներս էլ չգիտեին, որովհետև զբաղված էին իրենց առաջին սիրո համար օբյեկտներ որոնելով։ Իսկ ես այդ ժամանակներում փոքրիկ թափառաշրջիկների մի խումբ ետևիցս արած, պարկուճներ էի պայթեցնում, ու մեր գյուղի առավոտները միշտ կրակոցներով էին բացվում։ Եվ երբ առաջին անգամ արևը ծագեց առանց կրակոցների, համագյուղացիներս շատ զարմացան ու մտածեցին, որ ինձ հետ երևի վատ բան է պատահել։ Դա այն օրվա առավոտն էր, երբ ուսուցչուհիս ասել էր, որ ես մեծ կենսաբան պիտի դառնամ, ու հայրս ուրախությունից շշմել էր։

Եվ հիմա ես, ապագա մեծ կենսաբանս, ափսոսում եմ, որ չծլկեցի այս ձանձրալի դասաժամից։ Իսկ համակուրսեցիներիս մեծ մասը զբաղված է դասախոսություն գրելու արարողությամբ։
Առաջին շարքի առաջին նստարանին մեր ավագն է տեղավորված և, ինձ թվում է, թե չափից դուրս լավ է տեղավորված։ Նա միշտ առաջին նստարանին է նստում, բայց, այնուամենայնիվ, մեր կուրսի ամենահիմար անձնավորությունն է։

Մեր շարքում, ինձնից ու Վարդանից բացի, համարյա բոլորն էլ գրում են։ Ընկերս գիրք է կարդում ու ձեռքին մեքենայաբար շարժում գրիչը, և մեր կենսաբանը համոզված է, թե նա գրանցում է իր գիտական շարադրանքները։
Երկրորդ շարքի ամենամոլեռանդ դասախոսություն գրողը Մարիամն է։ Դասախոսություններից նա երբեք չի բացակայում և, գրելիս ետ մնալով, շրթունքներն է շարունակ կծոտում։ Յուրաքանչյուր դասախոսության համար տանն առանձին տետրեր ունի, որտեղ խնամքով արտագրում է օրվա գրածը, բայց, այնուամենայնիվ, քննություններին «բավարարներ» է ստանում ու բողոքում անարդարությունից։
Մարիամի հետ Բենոն է նստած, և նույնպես գրում է։ Չափից դուրս շատ է լուսանցք թողնում, ու ես հասկանում եմ, որ բանաստեղծություն է գրում։

Չորրորդ նստարանին Արմինեն է։ Ձեռքերը նստարանի տակ են։ Ես չեմ տեսնում, թե ինչով է զբաղված, որովհետև Ռաֆայելն ու Էմինը իրենցով ամեն ինչ ծածկել են։ Ռաֆոն Արմինեից ձախ է նստած և նստարանի վրա գրչի հակառակ կողմով ինչ-որ բան է փորագրում։ Իսկ ետևի նստարանին շռայլորեն Էմինն է մեկնվել։ Քնա՞ծ է, թե՞ երազում է։ Երևի առաջինը։ Նա երազելու ընդունակություն չունի։ Նրա փոխարեն մտածում ու երազում են հայրն ու գիտնական հորեղբայրը։ Կան մարդիկ, ովքեր կարող են իրենց կյանքը նվիրել քեզ, և դու կարող է չիմանաս էլ այդ, բայց կան մարդիկ, ովքեր լուցկու մի հատիկ կտան քեզ, և այդ մասին ողջ աշխարհը կիմանա։ Էմինը երկրորդներից է։

Երկրորդ շարքի վերջին նստարանին Գարեգինն ու Սևակն են։ Սրանք միշտ ինչ-որ բաներ են խզմզում, կարդում ու գլուխները ցած՝ թաքուն ծիծաղում։
Երրորդ շարքում գրեթե բոլորն էլ գրում են։ Իսկ ամենից եռանդունը Կարոն է։ Թերևս սրա հետ կարելի է հույսեր կապել՝ հանուն կենսաբանական նվաճումների։

Մեր աղջիկների մեծ մասը կենսաբանությամբ այնքան է հետաքրքրվում, որքան մաթեմատիկայով, ֆիզիկայով, աստղագիտությամբ ու քաղաքատնտեսությամբ։ Թոշակի համար քննություններին մի քիչ չարչարվում են, բայց նրանց երազների հատման կետը տղաներն ու դիպլոմն են։ Մինչև բարձրագույն ընդունվելը անմեղության մարմնացում են ձևացնում, հետո, ինստիտուտ ընդունվելուց հետո իրենց եգիպտական փարավոնների պես են պահում։ Լեզվագրական ֆակուլտետում մեկը կա, գեղեցիկ է և, ինչպես գրեթե բոլոր գեղեցկուհիները, չափազանց հիմար։ Սկզբում օրը մի հինգ-վեց անգամ բարևում էր ինձ։ Հետո, երբ ինստիտուտ ընդունվեց, բավարարվում էր մի բարևով։ Իսկ հիմա սպասում է, որ ես բարևեմ, ու ինքը թեթև շարժի գլուխը։

Գյուղից եկածների մեջ խելոք աղջիկներ կան, բայց մի մասը թեթևամիտ են, և առաջին անգամ իրենց շրթներին զգալով շրթներկի համը, լսելով բարձրակրունկների տկտկոցը ողորկ ասֆալտին, ընդմիշտ մոռանում են գյուղն ու հարազատներին, ու քաղաքը համալրվում է նոր քաղքենիներով։ Սրանք սկզբում տղայի անուն լսելով՝ փշաքաղվում ու շառագունում են մինչև ականջածայրերը, մի քանի ամիս հետո վայելում առաջին համբույրի բերկրանքը, իսկ այնուհետև արդեն կազմ ու պատրաստ են ցանկացած արուի վզից կախվելու։ Եվ քաղաքը համալրվում է...
- Ա՛յ տղա, դարձյալ...

Թեկնածուն չավարտեց նախադասությունը։ Հնչեց զանգը, իսկ դասամիջոցին ստիպված էի լսել նրա ձանձրալի խորհուրդները։ Եվ երբ գլուխս կախ լսում ու սպասում էի նրա շաղակրատանքի ավարտին, մտովի վայելում էի հաջորդ 45 րոպեի ազատությունս, անսպասելիորեն հնչեց զանգը...
Սկսվեց երկրորդ 45 րոպեն, ու ես առաջին շարքի վերջին նստարանից սկսեցի թաքուն ողբալ կորսված ազատությանս համար։ Զայրույթից շրթունքներս եմ կծոտում, իսկ ընկերս քթի տակ ուրախ ժպտում է, որ մենակ չմնաց։

Գլխումս մի միտք է ծագում։ Անհամբեր սպասում եմ։ Թեկնածուն կարծես դիտմամբ չի ուզում ինձ նայել։ Վերջապես գլուխը բարձրացրեց ամբիոնին դարսած թղթերից։ Որսալով նրա հայացքը, լայն հորանջում եմ։
- Արտա՛կ, դո՛ւրս...
Համակուրսեցիներս շրջվեցին և հետաքրքրությամբ նայեցին ինձ։ Ես, հրճվանքս թաքցնելով, վեր կացա ու միանգամայն հանգիստ պատրաստվում էի թողնել լսարանը։ Երբ անցնում էի ամբիոնի և նրա ետևում հպարտ ձգված կենսաբան թեկնածուի մոտով, կանգ առա ու ասացի.
- Ընկեր Խորենյան, այնուամենայնիվ, աշխարհում կապիկների թիվը բոլորովին էլ չի նվազել...
- Տեսնում եմ,- ոտից գլուխ ինձ չափելով, ասաց թեկնածուն, և ես դուրս փախա՝ թիկունքիս լսելով համակուրսեցիներիս ուրախ ոռնոցը։
Դրսում հիանալի եղանակ է։ Ես մի պահ մտածեցի, որ թեկնածուն լավ կծեց, հետո մոռացա ամեն ինչ և երբ պիտի անցնեի փողոցը, նկատեցի մի ծեր կնոջ ու շտապեցի օգնել նրան։

* * *
Ութ օր հետո ինստիտուտի ռեկտոր Սերգեյ Հակոբյանը այսպիսի մի նամակ ստացավ Լեռնաշենից.
«Հարգելի ռեկտոր Սերգեյ Լևոնովիչ, ուսումս շարունակելու հավես չունեմ։ Ձեզ մոտ, ինստիտուտում, մի քանի զույգ թղթեր ունեմ, որոնք պատմական ոչ մի արժեք չեն ներկայացնում և ինձ պետք չեն։ Եթե Ձեզ մոտ, արխիվում տեղ չկա, կարող եք ուղարկել հետևյալ հասցեով...
Ձևականության համար ուղարկում եմ դիմումս՝ ձեռագիր երեք օրինակից։ Եթե չօգնեն, ուզում եմ հիշեցնել, որ ահագին բացականեր ունեմ։
Հարգանքներով՝ սույն թվականի կենսաբանական ֆակուլտետի չորրորդ կուրսի նախկին ուսանող և ապագա գյուղատնտես Աբելյան Արտակ Սահակովիչ։
Հ. Գ.- Բարևներս խնդրում եմ հաղորդեք կենսաբանության ամբիոնին»։

Սեպտեմբեր, 1985 թ.