ՔԱՐՏՈՒՂԱՐՈՒՀԻՆ

Մարդկանց ես բաժանում եմ երկու կարգի՝ պետ, որին ենթարկվում եմ բառիս ամենաընդարձակ իմաստով, և սովորական մահկանացուներ. դրանք ուսուցիչներ են, հավաքարարներ, ինժեներներ, բաժնի վարիչներ, ուսանողներ, ֆուտբոլիստներ և այլն, որոնց ես չեմ ենթարկվում, բայց ինձ համար հաճելի է գժվեցնել նրանց իմ գեղեցկությամբ։

Քարտուղարուհի։ Որքա՜ն ռոմանտիկա կա այս բառի մեջ, և դա ինքնին հասկանալի է, որովհետև աշխարհում գրեթե չկա մի պետ, որ հրաժարվի գեղեցիկ քարտուղարուհի ունենալու երազանքից կամ այդ երազանքն իրականություն դարձնելու հնարավորությունից։ Անհամեստություն չհամարվի, եթե ասեմ, որ ես ծնվել եմ հատկապես քարտուղարուհի լինելու համար։ Գեղեցկություն. սա կնոջ ամենազորեղ զենքն է։ Այդ հարցում բնությունը չափազանց առատաձեռն է գտնվել իմ նկատմամբ։ Բայց միայն գեղեցկությամբ հնարավոր չէ ծնկի բերել մարդկության մյուս կեսի՝ հակառակ սեռի ներկայացուցիչներին։ Ինչպես ավտոմեքենա ունենալը դեռևս շատ քիչ է հեռավոր ճամփորդության դուրս գալու համար։ Նախ պետք է ավտոմեքենա վարել սովորել։ Այսինքն՝ կինը պետք է կարողանա ոչ միայն ցույց տալ իր գեղեցկությունը, այլև իր գերազանցությունը բոլոր այն մահկանացուների հանդեպ, որոնք ստեղծված են կնոջը երկրպագելու և սիրերգեր գեղգեղալու համար։

Գեղեցկությունն իմ անձնագիրն է, իսկ «վարորդական» իրավունքը կամ դիպլոմը՝ ֆիզիկական և հոգևոր կատարելություններս ընդգծելու, տղամարդկանց փակ բերանները բացելու ու աչքները չռել տալու իմ արվեստը։
Ես չեմ ուզում ասել, թե որ հիմնարկությունում եմ աշխատում։ Դա ոչ մի նշանակություն չունի։ Յուրաքանչյուր հիմնարկություն ունի իր ղեկավարը, որին համառոտ անվանում են պետ կամ շեֆ, և քարտուղարուհին, որի գեղեցկության առաջ խոնարհվում են բոլորը, բայց այդ գեղեցկության լիիրավ տերը միայն մեկն է՝ պետը։

Իմ առաջին պետը՝ Առուշան Մարտինիչը, գործից համարյա գլուխ չէր հանում, բայց լավ ղեկավար էր։ Ասում են՝ իբր զուգարան գնալու համար էլ նա վերևներից թույլտվություն էր վերցնում, սակայն, այնուամենայնիվ, հիմնարկությունում բոլորը շողոքորթում էին, ասում, որ նրա նման պետ չկա, և նման սուրբ մարդու ձեռքի տակ աշխատելը մեծ պատիվ է իրենց համար։
Առուշան Մարտինիչը վաթսունն անց էր, բայց իրեն ամենևին չէր դասում նույնիսկ հիսնամյաների շարքը։

- Պրծավ, Սանասարի բանը բուրդ է, արդեն մեռելոց լինելու ժամանակն է,- ասում էր մեր հիմնարկության աշխատողներից մեկի մասին, որի հիսունը դեռ չէր լրացել։
- Ախր, Առուշան Մարտինիչ, նա դեռ ջահել է, նույնիսկ պապիկ էլ չի դարձել։
- Խե՜ղճ Սանասար,- ասում էր Առուշան Մարտինիչը, և բոլորը հասկանում էին, որ զրույցն արդեն ավարտված է։

Կան մարդիկ, ովքեր ամբողջ կյանքում ամբիոններից ավելի շատ են խոսել, քան իրենց կանանց, ընկերների, բարեկամների և սիրուհիների հետ՝ միասին վերցրած։ Առուշան Մարտինիչը ամբիոններից չէր խոսում, նրա հոբբին հեռախոսն է։ Փողոցում նրան բարևում են, իսկ նա ձեռքը դեպի ականջն է տանում ու ասում՝ բարև։

Իմ պետի հետ կապող ներքին հեռախոսը զանգում է, միջին հաշվով, օրը հիսուն անգամ։
- Լսում եմ, Առուշան Մարտինիչ։
- Ալլոչկա, ո՞նց ես։
- Լավ եմ, Առուշան Մարտինիչ։
- Եկ ինձ մոտ։

Եթե մի ողջ հավիտենություն կանգնես Առուշան Մարտինիչի դիմաց, նա երբեք չի ասելու՝ նստիր։ Ես դա գիտեմ և նստում եմ առանց հրավերի սպասելու։ Հեռախոսով նա աշխույժ զրուցում է։ Հետո լսափողը ցած է դնում, նոր համար հավաքում։ Երբեմն այնպես է պատահում, որ նույն պահին հնչում է ներքին հեռախոսը։ Աջ ձեռքով բռնած լսափողը նա սեղմում է ձախ ականջին, ձախն էլ՝ աջ և, միաժամանակ, խոսում երկուսի հետ։ Այդ պահերին նա նմանվում է պարսատիկից նայող հրեշտակի։

Առուշան Մարտինիչը երբեմն մոռանում է ինձ և ժամերով խոսում ամենատարբեր «ընկերների» հետ։ Հետո հանկարծ նկատում է ինձ ու զարմացած հարցնում.
- Ալլոչկա, ի՞նչ է պատահել։
- Դուք ինձ կանչել եք, Առուշան Մարտինիչ։
- Մի քիչ զբաղված եմ, գնա, հեռախոսով կասեմ։
Մի քանի րոպե հետո հնչում է ներքին հեռախոսը։ Ես հասկանում եմ, որ Առուշան Մարտինիչը ոչինչ չունի ասելու։ Պարզապես նա սիրում է, անչափ շատ է սիրում հեռախոսով խոսել։ «Երանելի ժամերին» էլ, երբ Առուշան Մարտինիչի տրամադրությունն արտակարգ է լինում և ինձ իր մոտ է կանչում ու իրեն թույլ տալիս ինձ հետ կատակներ անել և զվարճանալ, հանկարծ կրկին բռնկվում է հեռախոսով զրուցելու անզուսպ ցանկությամբ։ Ինձ նստեցնում է իր ծնկներին, ես վերցնում եմ հեռախոսը, իսկ նա ասում է, թե ինչ համար հավաքեմ։ Ի դեպ, նա հեռախոսի գրքույկ չի օգտագործում։ Երբ սխալ հեռախոսազանգ է լինում, «ու՞մ եք ուզում», հարցնում է նա և հետո ասում, թե ինչ համարով պիտի զանգեն։

Առուշան Մարտինիչից հետո «գահը» ժառանգեց Համազասպ Դանիլիչը։ Կլիներ մոտ հիսունհինգ տարեկան։ Անչափ ժլատ է։ Նա հաճախ է չարաշահում իր դիրքային առավելությունները բառիս ամենաուղղակի և փոխաբերական իմաստներով։ Ոչ միայն մեր աշխատակիցներն էին ստրուկի վիճակում, այլ նաև ես։ Կարճ ժամանակում նրա համար սիրուհուց վերածվեցի հարճի։ Իսկ մի անգամ էլ ուղղակի ասաց.
- Քեզ այնպես ես պահում, կարծես ձրի ես ծառայում։ Քիչ եմ վճարո՞ւմ...
Նա նման է այն վաշխառուին, որին թթված ապուր են մատուցել, բայց նա ուտում է։ «Փող եմ տվել՝ պիտի վայելեմ». ահա նրա նշանաբանը։ Ես, իհարկե, նրա համար ոչ թե թթու, այլ համեղ կերակուր եմ, եթե ոչ ավելի, և նա գծուծի համառությամբ մինչև վերջ վայելում է ինձ։

Համազասպ Դանիլիչը հիմնարկությունը դարձրել էր իր անձնական տնամերձը։ Ինչ ուզում՝ անում էր։ Նրա ղեկավարության տարիներին ոչ ոք չգիտեր, թե ինքը ինչ է աշխատում։ Բաժնի վարիչները երբեմն աշխատում էին ցրիչի կամ տնտեսվարի, մեքենագրուհիները՝ բաժնի վարիչի կամ հավաքարարի հաստիքով։ Ես քարտուղարուհի էի մեքենագրուհու լրիվ և ավտովարորդի կես հաստիքով։

Համազասպ Դանիլիչը, բառիս ամենաիսկական իմաստով, ինձ խանդում էր։ Նա լսում էր իմ գրեթե բոլոր հեռախոսային զրույցները։ Աշխատանքից հետո ավտոմեքենայով անձամբ ինձ տուն էր տանում, որպեսզի հանկարծ... Մի անգամ էլ, երբ հեռախոսով ես խոսել էի ամուսնուս հետ, Համազասպ Դանիլիչը բռնակալի պես կանգնեց դիմացս։
- Ո՞վ էր։
- Ամուսինս։
- Ի՞նչ է, ուրեմն դու ինձ դավաճանո՞ւմ ես։

Եվ նա ստիպեց, որ ես բաժանվեմ ամուսնուցս։ Ի դեպ, ամուսինս այնքան էլ պետք չէր ինձ։ Մենք երեխա չունեինք և հետո՝ քարտուղարուհու համար ամուսինը, մեղմ ասած, սեղանի հինգերորդ ոտք է։
Իսկ պետիս հետ հարաբերություններս այնքան էլ լավ չէին։ Ես արդեն չէի կարողանում տանել թուրքական այդ սուլթանին և մի օր էլ ասացի.
- Քեզ համար էժանագին բազմո՞ց եմ, ի՞նչ է...
- Չե՞մ վճարում,- գծուծ հաշվապահի տոնով հարցրեց Համազասպ Դանիլիչը։- Լավ, որքա՞ն ես ուզում։
- Գումարած հիսուն։
- Պահո՜, ճստիկս, այդքան տեղակալս է ստանում։
- Հա՞, դե լավ, ցե՛։ Այսուհետև կգնաս տեղակալիդ հետ պառկես։

Համազասպ Դանիլիչն անմիջապես ստորագրեց ազատման դիմումս։ Նա այն ավանակներից է, որի համար գարու որակը ոչ մի նշանակություն չունի։ Միայն թե՝ էժան լինի։ Նա կարող է քարտուղարուհի նշանակել նույնիսկ ամենահետին հավաքարարին։
Նոր հիմնարկության թվով իմ երրորդ պետի հետ են կապված իմ կյանքի ամենաերջանիկ տարիները կամ, ինչպես բանաստեղծներն են ասում, աստեղային ժամերը։

Պետրոս Մանուկիչի համար ես ուղղակի օդի պես անհրաժեշտ էի։ Նա մոտ քառասուն տարեկան կլիներ, իսկ արտաքինին նայելիս, կարելի է կարծել, թե հաշմանդամի թոշակի ենթակա տնտեսվար է կամ սիրած կնոջից բաժանված ավտովարորդ։ Բայց նա ոչ տնտեսվար էր, ոչ էլ սիրածից բաժանված ավտովարորդ։ Պետրոս Մանուկիչը կամ, ինչպես աշխատակիցներն են ասում՝ Պետրուշկան, հիմնարկության պետ է։ Նա կին ու երեխաներ ունի, բայց բոլոր հարազատներին կորցրած որբի պես վիզը միշտ մի կողմի վրա թեքած է լինում և դեմքի այնպիսի արտահայտություն ունի, որ ամեն անգամ տեսնելիս ուզում եմ ցավակցել նրան։ Պետրուշկան գործից ամենևին գլուխ չի հանում և, ինչպես քիչ առաջ ասացի, ես նրա համար օդի պես անհրաժեշտ էի։

Մի ամիս հետո ես ոչ միայն գիտեի իմ պարտականությունները (քարտուղարուհու համար հիմնարկություններն ու պետերը փոխվում են, պարտականությունները՝ ոչ), այլև կռահեցի, թե ինչ է պահանջվում պետից։ Պետրոս Մանուկիչի ղեկավարության տարիներին, երբ քարտուղարուհի էի աշխատում նրա մոտ, ինձ անվանում էին Ալլա Սերգեևնա։ Սկզբում կատակով էին այդպես անվանում, հետո՝ հարգանքից ու նաև վախից, որովհետև ոչ թե Պետրուշկան, այլ ես էի ղեկավարում հիմնարկությունը։

Ժողովների ու գիտական սիմպոզիումների ժամանակ ես էի առաջարկություններ անում, տեսակետներ առաջ քաշում, իսկ Պետրոս Մանուկիչը վիզը ծռած, մերթ ինձ էր նայում, մերթ մյուսներին։
- Եթե հարցեր չկան, ժողովը համարենք փակ,- վերջում ասում եմ ես, Պետրուշկան կիսաթեք գլխով հավանության շարժում է անում, ու բոլորն էլ հասկանում են, որ այդ շարժումը նա կաներ նաև այն ժամանակ, եթե ես ասեի, թե երկրագունդը քառակուսի է։

Պետրոս Մանուկիչը պարզապես սխալմամբ է տղամարդ ծնվել։ Չնայած ես շատ եմ պարտական նրան, բայց պիտի խոստովանեմ, որ նա մի քիչ անողնաշար է ու շատ վախկոտ։ Մինչև պետ դառնալը, ասում են, նա զինվորագրվում էր գրեթե բոլոր դրոշներին, եթե դրանք մինչև անգամ հեռագրասյունից կախված կնոջ ներքնաշորեր լինեին։ Սկզբում նրան ոչ ոք չէր ենթարկվում, բայց երբ ես ստիպեցի մի երկուսին նկատողություն տալ, վերականգնվեց պետի և ստորադրյալների միջև եղած ավանդական «դիստանցիան»։

Պետրուշկան հաճախ է մասնակցում մեր աշխատակիցների նույնիսկ ամենահեռավոր ազգականների հուղարկավորություններին։ Նման դեպքերում նա իր շուրջն է հավաքում իր աշխատակցուհիներին ու հանգուցյալի վրա առատ արցունքներ հեղում։ Նա անչափ խռովկան է։ Աննշան առիթներով խռովում է իր աշխատակիցներից, փակվում առանձնասենյակում ու օրերով ինձնից բացի ոչ մեկի հետ չի խոսում։ Դուռը կողպում ենք ու զրուցում։ Որպես կին, իմ սեռին անհրաժեշտ շատ բաներ ես սովորել եմ Պետրուշկայից՝ մեր զրույցների ժամանակ։ Նա քաջատեղյակ է ոչ միայն ամենաժամանակակից թխվածքներ սարքելու տեխնիկային, այլև գիտե, թե ինչպես պիտի լվալ սպիտակեղենը, բրդե և մետաքսե շորերը։

Պետրուշկան պարբերաբար գործուղման է մեկնում։ Հաճախ էլ միասին ենք գնում։ Միության շատ ու շատ քաղաքներում նա եղել է, իսկ մի անգամ էլ արտասահմանում։ Այնտեղից ինձ համար օծանելիքներ ու ներքնաշորեր է բերում (նրա ճաշակին յուրաքանչյուր կին կնախանձեր)։ Գործուղումից վերադառնալու հաջորդ առավոտը նա կողպում է իր առանձնասենյակի դուռը և մի առանձին հաճույքով ինձ վրա փորձարկում արտասահմանից ու մեր երկրի տարբեր քաղաքներից գնած ներքնաշորերը։ Իսկապես զարմանալի նուրբ ճաշակ ունի Պետրոս Մանուկիչը։

- Սիրունիկս, գունավոր հեռուստացույցի ֆոնի վրա քեզ հատկապես սազում են երկնագույն կիսավարտիքն ու կրծկալը,- ասում է նա։
Պետրուշկայի ներկայությամբ ես երբեք չեմ զգում, որ սենյակում տղամարդ կա։ Սկզբում, երբ առաջին անգամ փորձարկել ստիպեց իր գնած ներքնաշորերը, ես կարծեցի, թե նա հոմո է։ Հետո հասկացա, որ ընդհանրապես նա ամեն ինչ է, բայց տղամարդ չէ։ Երբեմն կատակով նրան անվանում եմ «կանանց ներքնաշորերի կապիտան»։

Հաճախ էլ, երբ ստորագրելու համար նրա մոտ թղթեր եմ տանում, նա ասում է.
- Սիրունի՛կս, հիմա էլ առանց կիսավարտիքի ես ման գալի՞ս։
Նման պահերին ես թեթև կատաղությամբ փչում, վեր եմ թռցնում ճակատիս մազափունջը (գիտեմ, որ դա ինձ անչափ սազում է, իսկ Պետրուշկան ուղղակի գժվում է դրա համար), կրունկների վրա հետդարձ եմ կատարում ու նրբագեղորեն կոտրատվելով՝ շարժվում դեպի դուռը։ Մնացածը նա արդեն գիտե. հետո կկողպեմ դուռը, կկանգնեմ իր առաջ՝ զգեստս դիպցնելով իր քթին, կբարձրացնեմ կապույտ ու նարնջագույն պուտերով ամառային սպիտակ զգեստս ու կասեմ.
- Պետրոս Մանուկիչ, այդ ինչի՞ տեղ ես ինձ դնում...

Պետրուշկայից հետո հիմնարկության պետ նշանակվեց Գևորգ Վահանիչը։ Նա ամենաերիտասարդ պետն է, որ երբևէ ես տեսել եմ։ Ես նորից դարձա քարտուղարուհի Ալլոչկա։ Մինչև հիմա իսկապես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչպիսին կարելի է համարել իմ և Գևորգ Վահանիչի հարաբերությունները։ Նա այնպես է նայում ինձ, կարծես ոչ թե գեղեցիկ ու անչափ հմայիչ կին է իր առջև կանգնած, այլ ամենասովորական մի խոհարար։ Կյանքում առաջին անգամ ես կասկածեցի իմ գեղեցկության ու տղամարդուն իմ առջև խոնարհվել տալու ուժի վրա։ Ես ինձ կորցրի։ Ձգտում եմ ամեն կերպ գրավել նրա ուշադրությունը։ Ավելի լայնացրի զգեստիս վերին կտրվածքը։ Թղթերը դնում եմ Գևորգ Վահանիչի սեղանին ու չափից ավելի խոնարհվում սեղանի վրա։ Եթե թղթերից գլուխը բարձրացնի... Թղթերից գլուխը բարձրացնում է, բայց ոչինչ չի նկատում։ Տեսնում է, բայց միաժամանակ չի տեսնում ինձ...

Վիրավորվել էր ոչ միայն իմ՝ կնոջ, այլև քարտուղարուհու արժանապատվությունը։ Էլ ինչո՞ւ եմ աշխատում։ Ճիշտ է, նա պետ է, բայց չէ՞ որ ես էլ քարտուղարուհի եմ։ Ուզում եմ նրան ատել, բայց չեմ կարողանում։ Հիմնարկությունում նրան հարգում են։ Ճիշտ է, շատերը ոչ թե հարգում, այլ, ըստ իս, ավելի շատ վախենում են Գևորգ Վահանիչից, որովհետև շատ խստապահանջ է։ Մի խոսքով, նրանք, ովքեր առաջներում գլուխ էին պահում, Գևորգ Վահանիչին չեն սիրում։

Վերևից մարդ է եկել։ Նման դեպքերում իմ նախկին պետերը խելքները թռցրած հավերի պես են լինում, իսկ սա կարծես ոչինչ էլ չի եղել և, ասում են, մինչև անգամ մի լավ հուպ է տվել վերևից եկածին։
Հետո... Հետո Գևորգ Վահանիչին իր դիմումի համաձայն ազատեցին։ Բայց ինչ-որ բան էր պատահել, որ ես մինչև օրս չեմ հասկանում։ Է՜հ, ինձ ինչ։ Նոր պետ են նշանակել։ Դեռ չենք տեսել նրան։ Եվ հիմա վաղվա համար ես այնպես եմ նախապատրաստում հագուստներս, ինչպես հարսնացուն հարսանքի նախօրյակին...

Սեպտեմբեր, 1987 թ.