ԿԻՍԱՏ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐՍ, ՏՂԱՆ ԵՎ ՈՒՐԻՇՆԵՐ

Պատմվածքներս երբեմն տպագրվում էին պարբերական մամուլում և ընկերներս, բարեկամներս ու ծանոթներս հարցնում էին, թե կրճատե՞լ են, արդյոք, պատմվածքներիս վերջը։ Ես ասում էի, որ սկզբից ու մի քանի տեղ էլ միջնամասից կրճատել են, բայց վերջին չեն դիպչել։ Հետո ընկերներս, բարեկամներս ու ծանոթներս միահամուռ խոստովանում էին, որ պատմվածքներս կիսատ են, որովհետև դրանք այդպես չպիտի վերջանային։

Ես ամեն կերպ ձգտում էի պատմվածքներիս վերջի հետ ավելի զգույշ վարվել, բայց ամեն ինչ, ի դժբախտություն ինձ, իմ ընկերների, բարեկամների ու ծանոթների, կրկնվում էր աննշան փոփոխությամբ, և ես վաղուց հաշիվներս փակած կլինեի պատմվածքներիս հետ, եթե շա՜տ, աներևակայելիորեն շատ չսիրեի պատմվածքներ սարքելու արհեստը։ Աշխարհում ոչ մի ուժ չէր կարող ինձ ետ պահել այդ արհեստից. ոչ այն, որ տխուր պատմվածքներս հաճախ շփոթում էին երգիծական գրվածքներիս հետ ու ծիծաղում, և ոչ էլ այն, որ հաճախ պատմվածքներիս հերոսին նույնացնում էին ինձ հետ, որովհետև մեկ-մեկ սիրում եմ պատմել առաջին դեմքով։ Ես ստիպված եմ լինում ծանոթ ու անծանոթ ընթերցողներիս բացատրել, որ «Նշանավորը» և «Խեղկատակը» պատմվածքներիս գլխավոր հերոսը ես չեմ, ու ամեն անգամ սարսափով եմ նայում իմ «Անհաջողակը» պատմվածքին, որովհետև այնտեղ առաջին դեմքով պատմում եմ հետաքրքիր մի տիպի մասին, որ բազմիցս սիրահարվել, ամուսնացել ու ամուսնալուծվել է և երեխաների խայտաբղետ մի հավաքածու ունի։ Ես սարսափում եմ այն մտքից, որ ստիպված իմ այդ պատմվածքին պիտի կցեմ հատուկ ծանոթագրություն առ այն, որ այդ պատմվածքի հերոսը ես չեմ, որ ես ոչ միայն մարդավարի սիրահարված չկամ, այլև, դժբախտաբար, դեռևս չեմ հայտնաբերել երկրային այնպիսի մի գեղեցկուհի, որին սիրեի պատմվածքներիս ու պատմվածքներ սարքելու արհեստիս թեկուզև մեկ իններորդի չափ...

Հերոսներիս վերցնում եմ մեր ժամանակներից ու մեր շրջապատից։ Նրանց հետ հաճախ եմ հանդիպում կյանքում, երբեմն դեսից-դենից զրուցում հետները և թույլ տալիս՝ ծավալվեն, ինչքան կարող են։ Հետո նրանց անունները փոխում, անսահման ազատություն եմ տալիս ու այնուհետև գրիչը ձեռքիս՝ հետևում նրանց։ Եվ, խոստովանում եմ, հաճախ են նրանք ինձ զարմացնում։ Նրանք երբեմն այնպիսի բաներ են անում, որ ես ամենևին չեմ սպասում և զայրանում ու պատռում եմ ավարտուն պատմվածքներս։ Հետո հերոսներիս նորից ազատություն եմ տալիս ու հետևում նրանց, իսկ նրանք՝ հերոսներս, ամեն ինչ գրեթե նույնությամբ կրկնում են, և ես ապշում եմ դրանից։ «Մենախոսություն վերջին նստարանից» պատմվածքիս հերոսը վերջերս ձանձրանում էր դասախոսությանը։ Ես զգում էի, որ նա սխալմամբ է հայտնվել բարձրագույնի այդ ֆակուլտետում, չնայած երբեմն «գերազանցներ» ու գերազանցիկի թոշակ էր ստանում, և ցավակցում էի նրան։ Բայց երազում էլ չէի պատկերացնում, որ վերջին կուրսում նա հիմնավորապես կթքի դիպլոմի վրա ու կփախչի հայրենի գյուղ...

Ինձ թվում է, թե ես այդպես, այդ ձևով չէի վարվի։ Երևի սիրտ չէի անի։ Ինչպես նաև իմ մի այլ հերոսի՝ փոստատարի նման էլ չէի վարվի, որ ձմռան սառնամանիքին դուրս եկավ ավտոմեքենայից, որովհետև ավտովարորդը վատ մարդ էր։ Վարորդի մոտ նստած աղջկա նման էլ չէի վարվի, որ, ի զարմանս ինձ, միացավ փոստատարին, չնայած դրսում շատ ցուրտ էր...

Եվ հիմա ես նայում եմ պայուսակի վրա մատներով թմբկահարող տղային, որ քիչ առաջ կտրեց անցավ մայթը։ Չգիտեմ ինչու, այդ տղան ինձ դուր եկավ, և ես որոշեցի նրան դարձնել պատմվածքիս հերոսը։ Իսկ նա այդ չգիտեր։ Ես ցույց չտվեցի, որ փողոցի բազմության միջից հատկապես իրեն եմ հերոս ընտրել։ Մտքում ես մի քիչ ազատություն տվեցի նրան ու սկսեցի հետևել։ Նա շատ զվարթ տեսք ուներ և երբ, ուսից կախ պայուսակը ճոճելով, անցնում էր մայթը, ես վախեցա. հանկարծ մի բան չպատահի։ Նա հազիվ տասնհինգ-տասնվեց տարեկան լիներ, իր կողքով սլացող ավտոմեքենաներին գրեթե չէր նայում, և ես մի քիչ ափսոսացի, որ շատ եմ ազատություն տվել նրան։

Այդ ժամանակ նա բացեց հանրախանութի ծանր դուռն ու մտավ ներս։
- Ահա և ես,- աշխույժ ասաց տղան։
- Փախե՞լ ես,- հարցրեց երիտասարդ վաճառողուհին։
- Չէ, ինչ ես ասում։ Ֆիզիկայի ուսուցչուհին հիվանդ է, իսկ ես մի լավ սովորել էի։
- Բախտդ չի բերում։
- Երկրաչափությունը չէի սովորել և չհարցրին։ Ուրեմն կիսով չափ բախտս բերում է։ Իսկ երեկ հեռուստացույցով կինոն չնայեցի ֆիզիկայի պատճառով։ Լա՞վն էր։
- Սովորական,- ասաց աղջիկը։- Մայրիկին կասես, որ երևի ուշանամ մի քիչ։
- Ոչինչ, կսպասեմ, միասին կգնանք։

Գնորդներից մեկը, քունքերի մոտ հազիվ երևացող ճերմակով մի տղամարդ, կոպեկանոցով տկտկացրեց ցուցափեղկի վրա։
- Քեզ են ուզում։ Ինչո՞ւ ես պոստդ թողել,- ասաց տղան։
- Ձանձրացրին։ Արմե՛ն, մի տես ինչ է ուզում։
Տղան պայուսակը ցած դրեց և անցավ վաճառասեղանի հետևը։
- Ի՞նչ եք ուզում։
- Այն շագանակագույն կազմով ալբոմը տուր տեսնեմ։
- Այս մեկ՞ը, թե՞ սա...
- Ձախինը, որ յոթ ու հիսուն է։
- Խնդրեմ։ Սա լուսանկարների համար է,- ասաց տղան։

Ճերմակող մազերով գնորդը զարմացած նայեց տղային։
- Իսկապե՞ս, իսկ ես կարծում էի, թե մեջը բանաստեղծություններ գրելու համար է...
- Բայց դա այնքան էլ լավը չէ, չնայած թանկ է։ Այ սա էժան է, բայց լավն է։ Գույնն էլ է լավը։ Սրանից ես ունեմ։ Թղթերը թեթև նախշազարդած է երկնագույնով, և մեջն էլ միջադիր թերթիկներ կան, որ լուսանկարները իրար չկպչեն-փչանան։
- Տուր տեսնեմ,- ասաց տղամարդը։- Այո, իսկապես սա ավելի լավն է։
- Ընդամենը հինգ ու հիսուն արժե,- ասաց տղան ու վերցրեց թղթադրամը։
- Անահի՛տ, արի մանրիր։ Հինգ ու հիսուն։

Գանգրահերի բաժնում վաճառողուհին շրջվեց դեպի տղան։
- Ի՞նչ է պատահել։
- Եկ փողը մանրիր։ Ալբոմը գնում են։
Աղջիկը գանգրահեր վաճառողուհու մոտից դժգոհությամբ շարժվեց դեպի իր բաժինը։
- Հինգ ու հիսո՞ւն,- նա բացեց դրամարկղը, փողը հաշվեց ու մեկնեց գնորդին, իսկ տղան թղթով փաթաթեց ալբոմը։
- Շնորհակալությու՛ն, երիտասարդ,- գնորդը թևի տակ դրեց ալբոմն ու խառնվեց մարդկանց խմբերին։

- Արմե՛ն, իսկ սա ինչո՞ւ ես այստեղ դրել,- աղջիկը վաճառասեղանի վրայից վերցրեց շագանակագույն կազմով ալբոմը։
- Այդ մեկն էր ուզում գնել, բայց ես ասացի, որ լավ չէ, չնայած թանկ է։
- Էհ, ի՞նչ գործ ունես։ Եթե սա էր հավանել, ուրեմն թող սա էլ վերցներ։
- Բայց այն մեկն ավելի լավն է։ Չե՞ս հիշում, մայրիկը ծննդյանս օրը նրանից էր նվիրել։

Աղջիկը շագանակագույն ալբոմը նետեց դեպի դարակները։
- Սպասի՛ր, թերթերից մեկը ոնց-որ ծալվել է։
- Էհ, հետո՞, թող ծալվի, մեզ ի՞նչ։
- Չորս հատ ընդհանուր տետր և գունավոր մատիտներ,- յոթերորդ դասարանցի մի աղջիկ ցույց տվեց ցուցափեղկի տակ շարված առարկաները,- այ, սրանից։
- Խնդրեմ,- երիտասարդ վաճառողուհին նայեց դրամարկղի մեջ։- Սա էլ քեզ մանրը, բայց երեք կոպեկանոց չունեմ։
- Ոչինչ, փոխարենը կարելի է այս տետրը։ Երեք կոպեկ արժե,- ասաց տղան։

Անորոշ տարիքի մի կին ինքնահոս գնեց, վաճառողուհին փողը տվեց տղային։
- Արմեն, սա գցիր դրամարկղի մեջ։
Տղան բացեց դրամարկղը։
- Մեկ, երկու... Անահիտ, ախր դու չես նկատել, այստեղ չորս, չէ, հինգ հատ երեք կոպեկանոց կա։ Ակնոցներ պիտի պատվիրես, քույրիկս։

Աղջիկը նայեց եղբոր կողմն ու ծիծաղեց։ Ուրիշ գնորդներ չկային, և նա շարժվեց դեպի մյուս բաժինը, որտեղ գանգրահերն էր։ Հանկարծ նա սառեց տեղում։ Մարմնով թեթև դող անցավ։ Աչքերը հառեց հաճախորդների ոտքերի և հատակի միջև ինչ-որ կետի։ Այնտեղ ճմրթված մի թուղթ կար ընկած։ Կարծես մի ամբողջ հավիտենականություն տևեց մինչև աղջիկը կամաց դուրս եկավ վաճառասեղանի հետևից։
- Սա ո՞վ է գցել,- տղան ճմրթված հիսունանոցը բարձրացրեց գլխից վեր։- Մի տեսեք, թե ով է փող կորցրել։

Հաճախորդները շրջվեցին դեպի տղան։ Գանգուր մազերով կինը մետրն ու կապույտ կտորի ծայրը ձեռքին՝ անշարժացավ։ Երիտասարդ վաճառողուհին շփոթվել-կանգնել էր տղայի և վաճառասեղանների միջև ինչ-որ տեղ։ Մի քանի հաճախորդներ չխկոցով բացեցին դրամապանակներն ու պայուսակները։ Կարմիր մազերով ու կանաչավուն զգեստով մի կին պայուսակն էր բացել ու երբեմն աչքի տակով նայում էր մյուսներին։
- Կարծեմ, ինձ մոտ հիսունանոց պիտի լիներ,- անվստահ ասաց հաճախորդներից մեկը։
- Ես էլ եմ այդպես կարծում,- պատասխանեց տղամարդու մի ձայն։
- Շնորհակալություն, տղաս,- մարդկանց միջից անսպասելի դուրս եկավ մի ծերունի ու տղայի ձեռքից վերցրեց ճմրթված թղթադրամը։- Մեր օրերում հենց ազնվությունն է պակասում շատերին։ Շնորհակալություն։ Իսկ ես ահագին գնումներ պիտի անեի։

Առանց ուշադրություն դարձնելու մարդկանց ամբոխին, ծերունին դուրս եկավ հանրախանութից։
- Ես համոզված եմ, որ դա նրանը չէր։
- Ախր ո՞վ է ծերունուն փող վստահում, այն էլ հիսուն ռուբլի,- ասաց մի ուրիշ ձայն։
- Համենայն դեպս, մի բան պարզ է. մեզնից ոչ ոք փող չի կորցրել,- ասաց արևի ակնոցներով մի տղամարդ, նա, որ ասել էր՝ «Ես էլ եմ այդպես կարծում», և հանրախանութում կյանքը նորից սովորական հունի մեջ մտավ։
Տղան վերցրեց պայուսակն ու կախեց ուսից։

- Հիմա՛ր,- կամաց ասաց երիտասարդ վաճառողուհին,- ախր ինչո՞ւ վերցրիր։ Ես վաղուց էի նկատել...
- Դա նրա փողն էր...
- Ձայնդ գլուխդ էիր գցել։ Կարծես քեզ հենց ինքը՝ հրեշտակապետն էր ուղարկել։ Ձեր ֆիզիկոսը հենց այսօր պիտի հիվանդանա՞ր...
- Էհ,- տղան նյարդայնորեն շարժեց ձեռքը։
- Գնա՛ տուն։
- Քեզ ի՞նչ պատահեց։ Ասես դու ես կորցրել այդ թղթի կտորը։
- Լավ, արդեն ոչ մի նշանակություն չունի,- աղջիկն անցավ վաճառասեղանի հետևը։- Դու գնա տուն։
- Միասին կգնանք։
- Չէ, ես կուշանամ։ Ընկերուհիս է հրավիրել։

Տղան շարժվեց դեպի դուռը։
- Լավ եղբայր ունես,- ասաց հարևան բաժնի վաճառողուհին։
- Բայց բոլորովին չի սովորում։ Իսկ ես «չորս» ու «հինգեր» էի ստանում և գովասանագիր ունեմ,- ասաց աղջիկը։- Ես մինչև անգամ չգիտեմ, թե նա ինչպես է ապրելու։
Վաճառողուհի աղջիկն իսկապես ոչինչ չգիտեր։ Նա մտածում էր, որ այդ օրն ինքը եղբոր պատճառով հիսուն ռուբլի է կորցրել և բոլորովին չգիտեր, որ այդ նույն օրն եղբոր մեջ ինչ-որ մեծ, շատ մեծ ու թանկագին բան է փշրվել։

Տղան արդեն դուրս էր եկել հանրախանութից, և ես արագ շարժվեցի դեպի դուռը՝ վախենալով, որ հանկարծ կկորցնեմ նրան, և ընկերներս, բարեկամներս ու ծանոթներս ինձ նորից կմեղադրեն պատմվածքս կիսատ թողնելու համար։
Երբ դուրս եկա հանրախանութից, տղան չքացել էր։ Ես սկսեցի որոնել նրան, և հանկարծ ուշադրությունս գրավեց բարձրահասակ մի տղամարդ։ Նրա թագավորական պահվածքում անչափ արժանապատվություն կար, և ես չկարողացա հայացքս կտրել նրա թագավորական տեսքից։ Նրա կոշիկների գունաթափ շագանակագույնի մեջ անգամ ինչ-որ անըմբռնելի արժանապատվություն կար։

Կրպակից նա մի ամսագիր ու թերթեր վերցրեց և ձեռքը տարավ գրպանը։ Հետո նայեց ձեռքի կոպեկներին, ամսագիրն արժանապատվությամբ վերադարձրեց կրպակի վաճառող աղջկան ու, թերթերը կռնատակին, շարունակեց ճանապարհը։ Կրպակի վաճառող աղջիկը ոչինչ չնկատեց, բայց ես հասկացա, որ տղամարդու մոտ փողը չհերիքեց՝ ամսագրի համար։ Աղքատ թագավոր է, մտածեցի ես և որոշեցի հաջորդ պատմվածքս անպայման Աղքատ թագավորի մասին գրել...

Դեկտեմբեր, 1986 թ.