ԲԱԺԱԿԱՃԱՌ

Մեր հիմնարկությունը կոչվում է ապահովագրական վարչություն կամ նման բան։ Ամեն օր առավոտյան ներկայանում ենք, իսկ երեկոյան հինգին ավարտում մեր աշխատանքը։ Ես ինչ-որ թղթեր եմ ստանում, համեմատում ու ներկայացնում մեքենագրության։ Գրեթե նույն բանն է անում մյուս բաժինը, որտեղ ընկերս՝ Սուրենն է աշխատում։ Սա երբեմն կատակով ասում է, որ մենք բոլորս միասին երեք-չորս մարդու աշխատանք ենք կատարում։ Հիմնարկության ղեկը գտնվում է նոր շեֆի՝ Երվանդ Գավրուշիչի կամ, ինչպես ընկերս է ասում, Սողունի հուսալի ձեռքերում։ Շեֆին մենք հազվադեպ ենք տեսնում, որովհետև ամիսներով գործուղման է մեկնում։ Ճիշտն ասած, այդպես ավելի լավ է, որովհետև առանց նրան գործն ավելի հեշտ է առաջ գնում, որովհետև նա բոլորովին գործից գլուխ չի հանում, բայց միշտ ուզում է ապացուցել, որ իր ղեկավարության այս երկու տարում ավելին է արել, քան մեր հին դիրեկտորը՝ Սամվել Գրիգորիչը, ամբողջ տասնհինգ տարում։ Իսկ Սամվել Գրիգորիչի ժամանակներում իսկապես լավ էր։ Նա մի քիչ հիմար էր, բայց ինքն այդ չգիտեր ու հաճախ էր մեզ զվարճացնում իր «խենթություններով»։ Սամվել Գրիգորիչը զարմանալիորեն հումորի զգացում ուներ և նրա հետ ամեն մի հանդիպում յուրօրինակ ներկայացում էր։ Նա ամեն ինչ կարդում էր, ու յուրաքանչյուր տպագրված տող նրա համար կատարյալ ճշմարտություն էր։ Եթե նրան ցույց տայինք Շիրվանզադեի ձեռագիրը, երևի ծիծաղեր մեծ գրողի վրա, բայց բավական է Սամվել Գրիգորիչին ցույց տալ մեր մեքենագրուհու տպագրած որևէ հիմարություն, և նա անկեղծորեն կհավատար դրան։ Ու երևի այդ էր պատճառը, որ հաճախ նա իրար էր խառնում իր կարդացած հիմարություններն ու ճշմարտությունները։ Մենք ժողովներին ներկայանում ենք պարտաճանաչ աշակերտների պես։ Հիշում եմ, մի անգամ նա անսպասելիորեն այսպիսի հարց տվեց. «Ինչու՞ Հռոմի պապը չէր ուզում ընդունել շոգեքարշի գյուտը»։ Մենք հաստատ չգիտեինք, Հռոմի պապը ընդունո՞ւմ էր շոգեքարշի գյուտը թե ոչ, բայց սկսեցինք զանազան կարծիքներ առաջ քաշել. որ իբր միայն աստված կարող է ինչ-որ բան ստեղծել, որ ըստ եկեղեցու, մարդ իբր չի կարող արարել, որ շոգեքարշի սուլոցը սղոցում էր աստծո դյուրազգաց ականջները, և նա չէր կարող լսել իր ոչխարների ծնկաչոք ճամարտակությունները և այլն։

Իսկ Սամվել Գրիգորիչը ծանր ու մեծ գլուխը դես ու դեն էր պտտում. «Չէ, չիմացաք, զավակներս։ Ձեր կարճամիտ պատասխաններով դուք մի անգամ էլ ապացուցեցիք, որ աստեղային հեռավորությամբ հեռու եք գտնվում հոմո սապիենսից, և ձեր մտածողության կենտրոնը էլեկտրոնային ճշտությամբ համընկնում է ձեր սեփական մարմնի ծանրության կենտրոնին»։

Ու մինչ ես, ժպիտս թաքցնելով, դիմացս նստած մեքենագրուհի Մարինեի մտածողության կենտրոնի տեղն էի մտովին որոշում, Սամվել Գրիգորիչը հանդիսավոր շարունակում էր. «Ճստիկներս, Հռոմի պապը ձեզ նման հիմար չէր, որ նման սարսաղություններ մտածեր։ Նրա ուսերին սոխի գլուխ չէր և ահա թե ինչ էր մտածում. եթե շոգեքարշով կարելի է, ասենք, Հռոմից հասնել Փարիզ կամ Մոսկվա, ապա այստեղից էլ մարդիկ կսկսեն եզրակացնել, որ կարելի է նաև կապիտալիզմից հասնել սոցիալիզմին։ Այսպես պետք է տրամաբանել, հիմարիկներս»։

Մինչ ես ջանում էի մի կերպ խեղդել քրքիջիս անիծյալ պոռթկումը, Սուրենը կոշիկների քուղերով ինչ-որ խաղ էր անում ու լարովի արջուկի պես ցնցվում...
Նոր շեֆի՝ Երվանդ Գավրուշիչի օրոք այդ ամենը հին երազ է թվում։ Վերացավ ծիծաղը, փոխվեցին մարդիկ, աշխատանքը դարձավ ծանրագույն պարտականություն։ Երվանդ Գավրուշիչը հազվադեպ է այցելում բաժինները և միշտ դժգոհում է մեր աշխատանքից։ Նա այնպես է պահում իրեն, ինչպես ամեն ինչից հղփացած փաշան՝ իր հարճերի մոտ։ Ոչ մեկին չէր նայում, ավելի ճիշտ, նրա սառը հայացքը թափառում էր մեր գլուխներից վեր ինչ-որ տեղ։ Նա ինքը երբեք մեզ չի բարևում։ Մենք նրա մոտ ուշադրության անարժան ծառեր, հեռագրասյուներ, քարի կտորներ ենք։ Մեր բարևին չի պատասխանում. գլուխը պահում է մի անորոշ ուղղությամբ ու թեթև ցնցում հոնքամեջը, որ ասել է թե՝ մեզ տեսավ։ Ես չեմ հիշում մի դեպք, որ նա մեզ նայած լիներ։ Նույնիսկ այն ժամանակ էլ, երբ մեզնից որևէ մեկին իր մոտ է կանչում, սառը հայացքը մեխում է պատուհանին ու ասում. «Հա՜, ի՞նչ է պատահել»։ Հետո հիշում է, որ ինքն է մեզ կանչել. «Հա՜, լավ չեք աշխատում, բաժնից բողոքներ կան»։

Եվ ահա, հավաքվել, մեր շեֆի ծնունդն ենք նշում։ Բոլորս մի տեսակ վատ ենք զգում։ Տեղակալը առաջարկեց Երվանդ Գավրուշիչի կենացը և ասաց, որ նրա ղեկավարության երկու տարում մեր հիմնարկությունը հասել է զգալի հաջողությունների, վերացրել ենք մի շարք թերություններ, սկսել կարգին աշխատել և այլն։ Համարյա նույն բանն ասվեց հաջորդ երկու-երեք կենացներում։ Երվանդ Գավրուշիչը, պատկառանքով տեղավորված բազկաթոռի մեջ, բաժակը պահում էր, իսկ մենք մոտենում, կամաց չխկացնում ենք ու ինչ-որ բաներ մրթմրթում։ Բոլորս, բացառությամբ Երվանդ Գավրուշիչի, ճնշված էինք զգում։ Տեղակալն անգամ, որ ստանձնել էր թամադայի պարտականությունը, մերթ պատառաքաղն էր գցում, մերթ շուռ տալիս բաժակները։ Կենացներից հետո լռություն էր տիրում, և մենք խոնարհվելով մեր ափսեներին, թույլ դերասանների պես ուտելու տեսարան էինք ներկայացնում։ Շարժվում էինք անաղմուկ, բաժակի կամ դանակի յուրաքանչյուր չխկոց անմիջապես ուշադրություն էր գրավում։ Լռությունն ավելի էր շիկացնում մթնոլորտը։ Չէինք համարձակվում փսփսալ նույնիսկ կողքներիս նստածների ականջին։

Ձախ կողքիս նստած էր Սուրենը։ Նա իմ մտերիմ ընկերն է, և ես երբեմն վախենում եմ նրա համար։ Մի անգամ մեր դեկանն ասել է, որ Սուրենի մեծագույն թերությունն այն է, որ խելոք է, և դա նրան շատ անախորժություններ կպատճառի։ Իսկ իմ կարծիքով նրա ամենամեծ թերությունն այն է, որ իր կարծիքը հայտնում է բարձրաձայն։ Յուրաքանչյուր նորմալ մարդ պետք է սեփական կարծիք ունենա, բայց միշտ չէ, որ այն կարելի է բարձրաձայն հայտնել։ Ճիշտ է, ես չեմ հիշում դեպք, որ նա սխալ լիներ, բայց և հիշում եմ տասնյակ դեպքեր, երբ նա փորձանքի մեջ է ընկել իր այդ ճշմարտությունների պատճառով։

Սուրենի ձախ թևում Մարինեն էր։ Ընկերս մեքենագրուհուն չէր սիրում, որովհետև վերջինս տղամարդկանց ներկայությամբ գռեհիկ անեկդոտներ պատմելու սովորություն ուներ։ Եվ մի օր էլ, երբ նա պատմել էր ամենաքստմնելի հիմարություններից մեկը, Սուրենը մոտեցել էր նրան ու ասել. «Եթե մի անգամ էլ այդպիսի ապուշություններ լսեմ, երդվում եմ, բոլորի ներկայությամբ քեզ...»։

Երբեմն աչքի տակով նայում եմ շեֆին ու սարսռում. նրա դեմքի կենդանի վկան սառած աչքերն են ու ծնոտի տակ, ինչպես գորտերի մոտ, թրթռացող գունդը։ Ժամանակի հավասարաչափ պարբերությամբ նա պատառաքաղը դեպի բերանն է տանում ու աննշան շարժում ծնոտը։ Կարծես ուտելիքը ոչ թե ծամում, այլ կուլ է տալիս։

Անցավ որոշ ժամանակ, քաղցից գլուխս դժժում է ու անհամբեր սպասում եմ, թե երբ պիտի ավարտվի այս անիծյալ խնջույքը, որ մեր տանը մարդավարի ընթրեմ։ Հանկարծ նստած տեղից բարձրացավ Սուրենը, և սարսափով ու զարմացած նկատեցի, որ նա հարբած է։

- Ընկերնե՛ր, ես կը... կրկին անգամ ուզում եմ խմել մեր փառապանծ Երվանդ Գավրուշիչի թանկագին կենացը։
Մնացել էինք ապշած։ Ես Սուրենի մանկության ընկերն եմ, բայց երբեք նրան այսպես չէի տեսել, նույնիսկ չեմ էլ պատկերացրել այս տեսքով։ Ինձ միշտ հիացնում էր նրա ինքնազսպվածությունն ու սառնարյունությունը։ Ինստիտուտում էլ էր կատակներ անում, ձեռ առնում, բայց ոչ այս ձևով։ Հիշում եմ, միացյալ դասախոսության ժամանակ էր։ Քաղաքատնտես թեկնածուն հպարտ ու ինքնագոհ դասախոսություն էր կարդում։ Ես գլուխս կախ գրում էի ու հանկարծ նկատեցի, որ Սուրենը ինչ-որ գիրք է կարդում և փչակում մեղր գտած քոթոթի պես բավականությամբ ծպպացնում։ Հարցրի, ասաց՝ «Շվեյկ» է կարդում։ Քաղաքատնտեսն ավարտեց ճառն ու, ինչպես միշտ, դասախոսությունների վերջում, ասաց. «Գրականություն, Մարքս, հատոր 1, էջ 158, տիրե, էջ 171, Էնգելս, հատոր 2, էջ 167, տիրե, էջ 184...»։ Երբ նա վերջացրեց, ընկերս վեր կացավ ու հարցրեց. «Կարելի՞ է լրացնել»։ Մեր թեկնածուն անակնկալի եկավ, մի կերպ հավաքեց իրեն ու ասաց՝ խնդրեմ։ «Նիկիտին, քաղաքատնտեսության դասագիրք, էջ 152, ներքևից իններորդ պարբերություն, տիրե, էջ 174, վերևից երրորդ պարբերություն»։ Թեկնածուն գունատվեց. «Ի՞նչ ես ուզում ասել»։ «Ոչինչ,- ասաց Սուրենը,- ձեր դասախոսության տիեզերական սահմաններն եմ ուզում ճշտել»։

Եվ ահա, Սուրենը ամենավերջին հարբեցողի պես օրորվելով ու բառեր ծամծմելով, ասում էր.
- Երվանդ Գավրուշիչը, մեր հոգևոր հայրը, իսկապես մեզ մարդ դը... դը... դարձրեց։ Հիմա մեր հիմնարկությունը հպարտանալու շատ բան ունի։ Նախ և առաջ մենք ունենք հիանալի ղը... ղը... ղեկավար, ունենք Երվանդ Գավրուշիչ, և նրա կենացը խմելը մեր սուրբ պարտքն է։ Ի՞նչ էինք մեզնից ներկայացնում Սամվել Գրիգորիչի օրոք. խղճուկ որբեր։ Ուրեմն, ընկերներ, ուր էլ լինենք, որտեղ էլ նըս... նստենք, քեֆի թե պատարագի, պարտավոր ենք միշտ առաջինը բաժակ բարձրացնել Երվանդ Գավրուշիչի պատվին։ Մը... մենք նրանից սովորելու շատ բան ունենք։ Ճիշտ է, չար լեզուներն ասում են, որ իբր Երվանդ Գավրուշիչը, շատ ներողություն, մարդ չէ, իբր սը... սող... սողուն է, շատ կներեք, բայց դա ստոր բամբասանք է։ Ո՛չ, ընկերներ, Երվանդ Գավրուշիչն այնքան էլ նման չէ սողունի...

Հանկարծ հիշեցի մի դեպք։ Ինստիտուտում մի անհաջողակ գրողի գրքի քննարկում էր։ Ամեն ինչ ընթանում էր մեր դեկանի նախօրոք կազմած ծրագրով։ Ուսանողները գովում, փառաբանում էին այն գիրքը, որ տասնյակներով բազմած է գրախանութների դարակներին, իսկ հեղինակն իրեն այնպես էր պահում, որ կարծես վաղուց է ճաշակել փառքի քաղցրությունը։ Յուրաքանչյուր ելույթից հետո մենք ընդունված կարգով ծափահարում էինք և հոգնած ու ձանձրացած սպասում հաջորդ թութակին։ Խոսքը տրվեց Սուրենին։ Ես գիտեի, որ դեկանը նախօրոք զգուշացրել էր նրան ավել-պակաս չխոսել։

- Ընկերներ,- սկսեց նա,- ուզում եք հիմա՞ ինձ ծափահարել, թե՞ ավարտեմ՝ հետո...
Լսարանն ալեկոծվեց։ Այսպես լինում է կրկեսում, երբ ձանձրալի համարներից հետո վերջապես մանեժ է դուրս գալիս սիրված ծաղրածուն։ Իսկ սա հանգիստ շարունակում էր.
- Հիմա ծափերի գինն այնքան է իջել, որ էստրադային անհաջողակ երգիչներն էլ իրենց ծափ են տալիս ու շարժումներով հասկացնում հանդիսատեսներին, որ ծափահարեն...

Վերջին նստարանների տղաները, որ սև ու սպիտակ կոպեկանոցներով շաշկի էին խաղում, թողել ամեն ինչ, հետաքրքրությամբ լսում են Սուրենին, իսկ վերջինս ամենևին չէր ուզում նկատել, որ դեկանը ասեղների վրա է նստած։
- Երբ քիչ առաջ մերոնք ելույթ էին ունենում,- ասում էր նա,- այնքան լավ էին երգում, որ հպարտությամբ մտածեցի. եկեղեցական փառահեղ երգչախումբ կստացվի սրանցից։

Հաճույքից տրաքվում էինք։ Այսպիսի տեսարան երազում էլ չէինք պատկերացնում։
- Բայց, կարծեմ, պատարագ լսելու համար չենք հավաքվել այստեղ։ Ընկեր Մովսիսյանի գիրքը պիտի քննարկենք, ասել է թե՝ երգենք մեր սեփական ձայնով։ Ուրեմն՝ թույլ տվեք բարձրացնել վարագույրը։
Այստեղ նա բացեց գրքի առաջին էջը և այն, ինչ հետո կատարվեց, անհնար է նկարագրել։ Խեղճ գրողը, որ քիչ առաջ ինքնագոհ ու ամբարտավան տեսք ուներ, կարծես կենդանության օրոք իր դամբանականն էր լսում։ Դեկանը վաղուց դադարեցրել էր ապարդյուն շարժումներն ու կառափնարան գնացող մահապարտի կերպարանք ստացել...

Եվ հիմա, երբ Երվանդ Գավրուշիչի պատվին Սուրենը ճառ էր ասում, մենք դեռևս կարգին չէինք հասկանում, թե ինչ է կատարվում։
- Իսկ նրանք, որ ասում են, թե իբր Երվանդ Գավրուշիչը անգրագետ է, դրանք խը... խըղ... խղճուկ խաբեբաներ են։ Ճիշտ է, Երվանդ Գավրուշիչը երբեմն իր ազգանունը փոքրատառով է գրում և հիմնարկության անվան մեջ տառասխալներ անում, բայց դա դեռևս չի նշանակում, թե պիտի ջուր բաց թողնենք բամբասասերների ջրաղացին։ Երվանդ Գավրուշիչը ոչ միայն բը... բազ... բազմակողմանիորեն զարգացած ղեկավար է, այլև...

Նա մի այնպիսի շարժում արեց, որ մենք վախեցանք, թե հանկարծ պիտի մեկնվի սեղանին։ Բայց մի կերպ պահեց հավասարակշռությունն ու շարունակեց.
- Խնդրում եմ ինձ ձեռ չտալ, ես հարբած չեմ։- Ես կրկին անգամ համոզվեցի, որ հարբածները սիրում են անվերջ կրկնել՝ հարբած չեմ, և նույնիսկ վիրավորվում են, երբ իրենց հարբածի տեղ ենք դնում։ Իսկ Սուրենը զարմանալիորեն գտավ մտքի թելն ու շարունակեց.- ...այլև Երվանդ Գավրուշիչը ընտանիքի սիրված հայր ու ամուսին է։ Խնդրում եմ չզարմանալ։ Մի՞թե դուք հավատում եք այն փչաններին, որ ասում են իբր Երվանդ Գավրուշիչը գործուղման է փը... փախ... փախչում սիրուհու հետ։ Սո՛ւտ է։ Ինչպես սուտ է և այն, որ Երվանդ Գավրուշիչի համար խանութում միշտ երեք կապ միս են պահում. իր՝ Երվանդ Գավրուշիչի, նրա ավտովարորդի և սիրուհու համար։ Ա՜յ թե գարշելի զրպարտություն է։ Կեղծի՛ք...

Այստեղ Սուրենն այնպես բղավեց, որ Երվանդ Գավրուշիչն էլ ցնցվեց։ Իսկ լիքը բաժակը ընկերոջս ձեռքում այնպես էր զիգզագներ գծում, որ ես վաղուց հասկացել էի, որ պարունակությունն ինձ վրա պիտի թափվի։ Նրան նստեցնելու փորձ անելն հիմարություն կլիներ։ Արդեն ուշ էր։ Նայեցի շեֆին, նրա սառն ու անփայլ աչքերին և... քիչ մնաց զարմանքից ճչայի։ Նրա աչքե՜րը։ Այդ աչքերը ես տեսել եմ ինչ-որ տեղ։ Ոչ, այդ չեմ ուզում ասել։ Նա մեր շեֆն է և պարզ է, որ շատ եմ տեսել նրան։ Բայց նրա աչքերը ես մի ուրիշ տեղ էլ եմ տեսել...

Հիշեցի։ Մի քանի օր առաջ գազանանոց էի գնացել։ Շրջիկ գազանանոց էր։ Այնտեղ վանդակների մեջ փակված գազաններ կային՝ արջեր, առյուծներ ու կապիկներ։ Նրանց աչքերում անսահման տխրություն կար։ Նայում էին մարդկանց ու ոչինչ չէին տեսնում։ Նրանք վանդակի մեջ էին։ Մարդիկ քարեր էին նետում նրանց վրա, քարեր էին նետում ու հրհռում։ Ինձ թվաց, թե այդ քար նետողների մեջ նա էլ, մեր շեֆն էլ կար։ Գուցե չկար, բայց նրա աչքերը տեսել եմ այնտեղ, քար նետողների մեջ։ Այդ ժամանակ ես մտածել էի, որ հեռավոր Ամերիկայում մոտ մի հարյուրամյակ առաջ անմեղ ու անպաշտպան կենդանիներ՝ բիզոններ կային։ Մարդիկ վանդականման վագոնների մեջ ձանձրույթից ծխում էին և կրակում ազատության մեջ անպաշտպան կենդանիների վրա։ Կրակում էին ու ոչնչացնում։ Իսկ կանայք հորանջում էին և ծիծաղում տղամարդկանց զբաղմունքի վրա։ Հետո կանայք ասում էին, որ Աֆրիկայի վագրերի մորթին ավելի թանկ արժե...

Ես այսքանը հիշեցի ընդամենը մի քանի վայրկյանում, իսկ Սուրենը, հազիվ ոտքի վրա կանգնելով, շարունակում էր.
- Երվանդ Գավրուշիչը ծըն... ծնվել է միայն ու միայն մարդկանց ղեկավարելու համար։ Ընկերնե՛ր, հիշեք Սամվել Գրիգորիչին։ Մի՞թե ծիծաղելի չէ. նա զրուցում էր ոչ միայն իր տեղակալի, այլև մեքենագրուհի Մարինեի և նույնիսկ ինձ հետ։ Իսկ որտե՞ղ է նրա ղե... ղեկավարային արժանապատվությունը։ Ղեկավարը միշտ էլ մնում է ղեկավար։ Ընտանիքում էլ։ Դիս... դիստանցիա՛, ընկերնե՛ր...

Երվանդ Գավրուշիչը պը... պայծա՛ռ անհատականություն է։ Ոչ մի խաբեբա չի կարող մեզ հավատացնել, որ իբր Երվանդ Գավրուշիչը վերևներում ծնկաչոք, ետևի վերջավորությունների վրա է ման գալիս...
Սուրենը ծղոտի վրա կանգնած մորեխի պես ճոճվում էր ու ես անհամբեր նայում եմ նրա լիքը բաժակին։ Վերջապե՜ս։ Վերջապես այն թափվեց... Բաժակը, որ ամենայն հավանականությամբ ինձ վրա պիտի թափվեր, թափվեց Սուրենի ձախ թևում միանգամայն ապահով նստած մեքենագրուհու ծնկներին։ Իսկ ընկերս ամենևին ուշադրություն չդարձնելով կատարվածի վրա, հարբած ոգևորությամբ շարունակվում էր բաժակաճառը։

- Երվանդ Գավրուշիչը սուրբ մարդ է, և սրբապղծություն կլինի չխմել այդ սուրբ մարդու պայծառ հոգու կենացը։ Այս կենացը, ընկերներ, պը... պիտի խմվի հոտնկայս...
Մենք ակամա ոտքի ելանք և սկսեցինք չխկացնել մեր բաժակները։ Կարծես հեքիաթում լինեինք։ Չգիտեինք, թե ինչ է կատարվում մեր շուրջ։
Շեֆի աչքերի սառնությունն ավելի էր կրկնապատկվել, իսկ ծնոտի տակ չարագուշակ փուչիկն ավելի արագ էր ուռչում ու անհետանում։ Սողո՜ւն...

Մենք մի տեսակ հանգստացել էինք, չքացել էր ավելորդ նյարդայնությունը։ Նոր լսած բաժակաճառի տպավորության տակ էինք, բայց և չէինք կարողանում կարգին հասկանալ, թե ինչ է կատարվել։
Խնջույքն ավարտվեց։ Մենք հրաժեշտի խոսքեր մրթմրթացինք հոբելյարին և դուրս եկանք։ Դրսի սառն ու մաքուր օդը խփվեց դեմքներիս։ Ես պինդ բռնել էի ընկերոջս թևից ու հազիվ էի պահում նրան։

- Տղերք, չգիտեմ, ես եմ ձեր կարիքը շատ զգո՞ւմ, թե՞ դուք իմ։ Կարծեմ, մեր ճանապարհները համընկնում են,- ծլվլաց մեքենագրուհին ու մյուս կողմից թևանցուկ արեց Սուրենին։
- Եթե խոսքը անկողին տանող ճանապարհների մասին է, դուք իրավացի եք։ Առա՛ջ,- ասաց Սուրենն ու քիչ մնաց երկուսիս տապալեր գետնին։
Մարինեն ուրախ կչկչաց.
- Այսօր ձեր տեսքը հոյակապ է, իսկ մենախոսությունը, չնայած ինձ մի քիչ լողացրիք, հիանալի էր։ Ափսոս, որ չձայնագրեցինք։ Համլետի «լինել-չլինելը» հեչ բան է ձեր բաժակաճառի մոտ։

Ճանապարհին նրանք անվերջ շաղակրատում էին, բլբլացնում ամենատարբեր հարցերի մասին։ Սուրենը կայծակնային արագությամբ փոխում էր զրույցի թեման։ Նա զանազան հիմարություններ էր դուրս տալիս տիեզերքի անսահմանության մասին ու հանկարծ ասում, որ հեռուստացույցը աշխարհի իններորդ հրաշալիքն է, որովհետև այնտեղ կարելի է «Առավոտյան փոստ» դիտել։ Նա առանց ամաչելու դուրս էր տալիս ինչ խելքին փչեր։ Եվ ամեն անգամ, երբ ես մտածում էի, որ երանի այս կամ այն բանը չասեր, նա զարմանալիորեն հենց այդ էր ասում, իսկ Մարինեն աշխույժ կչկչում էր։

Երբ նրանք շաղակրատում էին հավերժական սիրո և ընտանիքի մասին, մեքենագրուհին ասաց, որ իր ամուսինն ավանակ է։
- Ավանա՞կ,- անկեղծորեն զարմացավ Սուրենը։
- Այո, ավանակ, ամենաիսկական ավանակ։
Մենք հազիվ էինք պահում Սուրենին, որ հանկարծ չմեկնվի մայթին։ Նա քրքջում էր ու կրկնում՝ ավանա՞կ...
- Ի՞նչ է, չես հավատո՞ւմ։
- Հավատում եմ, բայց...
- Էլ ի՞նչ «բայց»։
- Ուրեմն դու ամեն օր էշի հետ ես պառկու՞մ,- և երկուսով այնպես էին կչկչում, կարծես հարբեցողների մի մեծ խումբ էր ոռնում։

Իսկ երբ արդեն հրաժեշտ էինք տալիս Մարինեին, Սուրենն ասաց, որ նա մեր հիմնարկության ամենասիմվոլիկ անձնավորությունն է։
Վերջապես մնացինք երկուսով։ Ինձ թվաց, թե նա այլևս չի օրորվում։ Մի քիչ լուռ քայլեցինք, և Սուրենն ազատեց թևը։
- Արդեն հարբածությունդ անցա՞վ։
- Դու էլ ես այդ կարծիքի՞ն։
- Որ ի՞նչ։
- Ես հարբած չեմ։
- Գիտեմ։
- Ոչինչ էլ չգիտես։ Ես միայն հանքային ջուր եմ խմել։ Իսկ այդ հիմարի ծնկներին իսկապես օղի եմ թափել։

Մնացել էի ապշած։
- Ի՞նչ ես աչքերդ չռել։ Ի դեպ, նկատե՞լ ես, թե մեր մեքենագրուհու հագին ինչ հոյակապ զգեստ կար։ Գրեթե ոչինչ չէր թաքցնում։ Եվ երբ հանդիսավոր կանգնած, մեր բաժակներն էինք չխկացնում Սողունի պատվին, նայեցի նրա զգեստի լայն բացվածքին, գայթակղվեցի և...
- Ի՞նչ...
- Բաժակիս մյուս կեսն էլ թափեցի նրա կրծքին՝ բացվածքից ներս։ Շան աղջիկը սարսռաց, բայց ծպտուն չհանեց։ Ավանակն այսօր հարբելու է կնոջ գրկում։ Թո՛ւհ։ Ի՞նչ է, վատ ես զգո՞ւմ։

Չգիտեմ, թե ինչպիսի տեսք ունեի այդ պահին, բայց երևի բավականին հիմարավուն արտահայտություն կար դեմքիս։ Կարծես սավառնում էի հեքիաթի և իրականության միջև ինչ-որ տեղ։
- Հա, երևի խենթ կամ խելագար ես համարում ինձ։ Իսկ նրա՞նք, որ քծնում ու շողոքորթում են Սողունին։ Նրանց մասին ի՞նչ ես մտածում,- Սուրենի դեմքին անսահման տխրություն կար։

Մի քիչ լուռ քայլեցինք։ Նա հանկարծ կանգ առավ ու ասաց.
- Գիտե՞ս երբեմն ինչ եմ մտածում։
- Ի՞նչ։
Նա լռեց մի պահ։
- Լավ, արդեն ուշ է, բարի գիշեր։
Երբ նա մի քանի տասնյակ մետր հեռացել և գիշերվա խավարում հազիվ էր նշմարվում, ես միայնակ կանգնել էի փողոցի մեջտեղում ու ինձ թվում էր, թե նա կրկին օրորվում է հարբածի պես։

Ապրիլ, 1985 թ.